De derde week. van september bracht regen. Niet de felle regenbuien van augustus, maar miezerregentjes. De dagen werden grijzer, en dat leek Brendan ook te worden. Hoewel Cal dagelijks pogingen ondernam zijn vader ertoe over te halen naar beneden te komen, weigerde hij dat nu. Cal deed ook een aantal heldhaftige pogingen om te praten over wat er een maand geleden was gebeurd, maar de oude man was er domweg niet in geinteresseerd. Zijn ogen werden glazig zodra hij voelde welke kant het gesprek opging, en als Cal dan bleef doorgaan, raakte hij geïrriteerd.

De deskundigen waren van mening dat Brendan dement aan het worden was, een niet te keren proces dat het voor Cal uiteindelijk onmogelijk zou maken hem nog zelf te verzorgen. Het zou wellicht voor alle betrokken partijen het beste zijn, zeiden ze, als er voor hem een plaatsje werd gevonden in een verzorgingstehuis waar Brendan vierentwintig uur per etmaal in de gaten kon worden gehouden.

Cal verwierp die suggestie. Hij was er zeker van dat Brendans gehechtheid aan een kamer die hij kende en zoveel jaren met Eileen had gedeeld, het enige was dat een totale instorting voorkwam.

Hij was niet de enige die probeerde zo goed mogelijk voor zijn vader te zorgen. Twee dagen nadat de duiven hadden geweigerd naar het tapijt te vliegen, was Geraldine komen opdagen. Na tien minuten vol aarzelende verontschuldigingen en verklaringen kwam Brendans toestand ter sprake. Vergeet onze onenigheden nu maar, zei de praktische Geraldine meteen. Ik wil helpen. Cal was niet van plan dat aanbod af te slaan. Brendan reageerde op Geraldines aanwezigheid als een kind op een lang verloren tepel. Hij werd aan alle kanten verwend, en nu Geraldine in het huis Eileens plaats kon innemen, kon Cal weer zijn van oudsher normale bezigheden verrichten. De affectie die hij voor Geraldine voelde, was pijnloos, een duidelijk teken van de onbeduidendheid ervan. Als ze er was, vond hij dat fijn. Maar als ze er niet was, miste hij haar zelden of nooit.

En wat de Fuga betreft: hij deed zijn uiterste best de herinnering eraan levendig te houden, maar dat viel geenszins mee. Het Koninkrijk had zoveel en zulke subtiele manieren om iemand vergeetachtig te maken dat hij zich er nauwelijks van bewust was dat dit bij hem gebeurde.

Pas toen hij midden op een saaie dag door iets — een geur of een schreeuw — eraan werd herinnerd dat hij ooit in een andere wereld was geweest, de lucht daar had ingeademd en de wezens die er woonden had ontmoet, besefte hij hoe weinig hij zich nog van dat alles herinnerde. En hoe meer hij probeerde te achterhalen wat hij aan het vergeten was, hoe meer hem dat niet lukte.

De glorie van de Fuga werd een woord en de realiteit kon hij zich niet langer voor ogen halen. Als hij aan een boomgaard dacht, werd die steeds minder die buitengewone plaats waar hij had geslapen (had geslapen en gedroomd dat het leven dat hij nu leidde een droom was) en steeds meer doodgewoon een stelletje appelbomen bij elkaar. De wonderen verdwenen en hij leek die niet vast te kunnen houden. Zo moest sterven zijn, dacht hij; kostbare dingen verliezen, zonder daar iets aan te kunnen doen.

Ja, dit was een vorm van sterven.

Brendan bleef verder leven. Na verloop van enige weken lukte het Geraldine hem ertoe over te halen weer naar beneden te komen, maar hij had voor weinig andere zaken belangstelling dan voor thee en televisie, en veel meer dan gegrom of gemompel kwam er niet over zijn lippen. Soms keek Cal naar Brendans gezicht als die ineengedoken voor de televisie zat en vroeg zich af wat er was gebeurd met de man die hij eens had gekend. Was de oude Brendan nog ergens, achter die lege ogen? Of was hij altijd al een illusie geweest, de droom van een zoon over de onvergankelijkheid van zijn vader die, net als de brief van Eileen, domweg in het niets was opgelost? Misschien was het nog wel het beste dat Brendan zo beschermd werd tegen verdriet, dacht hij, maar hij verzette zich meteen weer tegen die gedachte. Zeiden ze dat niet altijd als een lijkkist werd langs gedragen? Dat het zo maar het beste was? Brendan was nog niet dood.

Na verloop van tijd werd Geraldines aanwezigheid voor Cal even troostend als voor de oude man. Haar glimlach was het beste dat die sombere wintermaanden te bieden hadden. Ze kwam en ging, werd met de dag onmisbaarder . . . tot ze in de eerste week van december voorstelde dat het voor allemaal makkelijk zou zijn als ze maar gewoon bleef slapen. Dat was een volkomen natuurlijke ontwikkeling.

`Ik wil niet met je trouwen,' zei ze onomwonden tegen hem. Het trieste huwelijk van Theresa, dat na vijf maanden al aan het wankelen was, had haar ergste vermoedens over de huwelijkse staat bevestigd. 'Ik heb eens met je willen trouwen,' zei ze, `maar nu heb ik er genoeg aan bij je te zijn.'

Ze bleek makkelijk gezelschap; praktisch, niet sentimenteel; evenzeer gezelschapsdame als geliefde. Zij zorgde ervoor dat de rekeningen op tijd werden betaald en dat er thee in het theebusje zat. En zij was ook degene die Cal voorstelde de duiven te verkopen.

Je vader legt geen enkele belangstelling meer voor die dieren aan de dag,' zei ze meerdere malen. 'Hij zou het niet eens merken als ze er niet meer waren.'

Dat was beslist waar. Maar Cal weigerde over verkopen na te denken. Als het lente en mooier weer werd, kreeg zijn vader misschien wel weer belangstelling voor de vogels.

Je weet dat dat niet waar is,' zei ze tegen hem als hij zoiets zei. Waarom wil je die dieren zo graag houden? Je hebt er aIleen maar last van.' Dan liet ze dat gespreksonderwerp een paar dagen rusten en kwam erop terug zodra de gelegenheid zich weer voordeed.

De geschiedenis herhaalde zich. Die discussies werden telkens verhitter, en vaak kon Cal echo's horen van zijn moeder en vader; dezelfde paden werden opnieuw betreden. En hoewel Cal net als zijn vader zeer meegaand was, wilde hij op dit punt van geen wijken weten. Hij zou de vogels niet verkopen.

De werkelijke reden daarvoor was natuurlijk niet dat hij nog hoopte dat Brendan beter zou worden, maar wel dat de vogels de enige concrete band waren met wat er de zomer daarvoor was gebeurd.

In de eerste weken na Suzanna's verdwijning had hij iedere dag twaalf kranten gekocht, zoekend naar een verslag over haar, of het tapijt, of Shadwell. Maar er werd geen melding van gemaakt en omdat hij de dagelijkse teleurstelling op een gegeven moment niet meer had kunnen verwerken, was hij opgehouden met kijken. Hobart of zijn mensen kwamen ook niet meer naar hem toe, hetgeen in zekere zin slecht nieuws was. Hij, Cal, was onbelangrijk geworden. Als het verhaal nog altijd werd geschreven, gebeurde dat zonder hem.

Hij werd zo bang dat hij de Fuga zou vergeten, dat hij het risico nam alles op te schrijven wat hij zich kon herinneren van de nacht die hij daar had doorgebracht en toen hij dat ging doen, merkte hij hoe afschuwelijk weinig dat nog was. Hij schreef ook de namen op — Lemuel Lo; Apolline Dubois; Frederick Cammell . . . ; schreef ze allemaal achter in zijn dagboek, op de plaats die was gereserveerd voor telefoonnummers, maar natuurlijk hadden die mensen geen telefoonnummer, en ook geen adres. Gewoon ongebruikelijke namen waarbij hij zich steeds moeilijker een bepaald gezicht kon voorstellen.

Sommige nachten droomde hij, en werd dan wakker met tranen op zijn wangen.

Geraldine troostte hem zo goed ze kon, gezien het feit dat hij beweerde zich die dromen niet te kunnen herinneren zodra hij wakker was geworden. Dat was in zekere zin ook waar. Als hij weer bij bewustzijn was gekomen, was er niets dat zich in woorden liet uitdrukken, alleen een knagende triestheid. Ze ging dan naast hem liggen, streelde zijn haar en zei dat dit moeilijke tijden waren, maar dat het allemaal nog veel erger kon zijn. Ze had natuurlijk gelijk. En geleidelijk aan verdwenen ook die dromen, tot er een moment kwam waarop ze helemaal wegbleven.

In de laatste week van januari, toen de rekeningen van de feestdagen nog niet waren betaald omdat ze daar te weinig geld voor hadden, verkocht hij de duiven, met uitzondering van 33 en diens vrouwtje. Dat paar hield hij, hoewel hij zich steeds moeilijker kon herinneren waarom hij dat wilde; en tegen het einde van de volgende maand wist hij dat helemaal niet meer.