***

Was het Lucas' onzekerheid geweest? Of had het onrustige water onder de glazen tegels op zijn zenuwen gewerkt? In combinatie met het late uur? Hij begon drukker en gejaagder dan anders te praten, met veel gebaren. Toch leek er eerst niets bijzonders aan de hand. Wel had hij Casper toen versteld doen staan. Zo kinderlijk, zo onervaren, had hij zijn oudere broer niet gedacht.

'Denk je dat ik aantrekkelijk ben voor een vrouw?' had hij gevraagd.

Wat een vraag, dacht Casper. Er waren zeker vrouwen die aandacht voor hem hadden, maar Lucas had dat zelf niet in de gaten. Casper maakte hem daar opmerkzaam op. Hij had een blik op ze geworpen. Dat waren niet de types die hij wilde. Maar het was al bijna ochtend. Dan moest je je wensen bijstellen.

Zonder overgang was Lucas toen over thuis begonnen. Herinnerde Kappie zich nog de huisdiensten die vader vroeger hield? Hij begon daar uitgebreid verslag van te doen, alsof Casper een vreemde was.

Zondagmorgen, tien uur. Vader aan de huiskamertafel, een gestencilde preek voor zich van de aanbeden, maar dode voorganger, dominee Poort. De gemeenteleden stuurden elkaar zijn preken als paulinische rondzendbrief op. Moeder aan het raam, bij de theetafel en Lucas in vaders stoel. Maar Casper is er niet. Op vaders voorhoofd verschijnen grote druppels zweet. Vader denkt boven zich gerucht te horen. Nog wacht vader. Eindelijk staat hij op van tafel, loopt vanuit de huiskamer de gang in, luistert onder aan de trap, hoort niets, zet een voet op de eerste tree, gaat langzaam naar boven, tot halverwege en kan zo door de spijlen van de overloop in Caspers kamer kijken. Vader noemt zacht zijn naam, herhaalt zijn naam en keert terug.

'Begin nou maar,' zegt moeder. De preek zal meer dan twee uur duren.

'We kunnen niet beginnen. Hij hoort erbij.' Hij heft het hoofd, hoopt op voetstappen op de overloop.

Lucas komt vader te hulp, gaat boven kijken. Hij raakt het warme hoofd van zijn broer aan.

'Casper, kom nou. Vader wil beginnen.'

Hij wordt wakker, belooft te komen, draait zich om, en slaapt verder. Lucas is bij Caspers bed blijven staan.

'Kom, doe vader dat plezier nou.'

Ten slotte begint vader zonder Casper. Hij geeft een psalm op.Moeder en Lucas bladeren in hun psalmboek.

'Hij zal wel weer te veel gedronken hebben. Moeder, waarom zeg jij daar niets van?' Hij kijkt haar niet aan en zij reageert niet.

Onverwacht zet vader in. Zijn stem trilt, klinkt onzeker en schor, vanwege alle stoornissen in het gezin.

'k Roep daar kolk en afgrond loeit...

Zijn stem slaat over. Moeder zingt onhoorbaar, beweegt wel haar lippen, Lucas, gewillig, een voorbeeldige zoon, zingt zoals vader dat wil. Na het lied slaat vader de eerste bladzij van de preek op, leest enkele zinsneden voor zichzelf, met bleek, vertrokken gezicht, grote zweetdruppels lekken van zijn voorhoofd. Het blijft hem dwarszitten dat Casper nog steeds in bed ligt. Hij weet dat de huisdienst om tien uur begint. Aan vaders lippen ontsnapt: '... beklagenswaardig...' Moeder reageert niet. Ze doet of ze niets heeft gehoord. Op het moment dat vader met de preek wil beginnen marcheert het harmoniekorps voorbij, in de richting van De Del, een breed dal, ooit uitgesleten door opstuwend ijs, boven aan de straat, waar alle sportvelden van de gemeente liggen. Vader begint nog met 'Aanbiddelijk Opperwezen', zwijgt abrupt. Dit heeft geen zin. Zoveel onderbrekingen. Een gezin, gedurende twee uur verenigd rond het Woord, was dat in deze tijd al te veel gevraagd? Kon die twee uur aandacht per week er al niet meer af? De buitenwereld keert zich tegen hem, maar ook zijn jongste zoon. En ook van zijn eigen vrouw is hij niet zeker. Moeder zingt alleen hoorbaar als hij haar aankijkt.

Op dit punt van het verslag had Lucas gezwegen en zijn broer toen toegevoegd:'Cas, ik begrijp niet waarom je je zo tegen vader afzet! En waarom die neiging tot zelfdestructie? Waarom je te gronde richten? Je drinkt om iets te ontkennen of te vergeten. Ik ben trots op vader. Hij heeft een visioen gehad. Ik heb hem in extase aangetroffen. Dag en nacht is hij aan het werk. Het is thuis heel plezierig. Waarom zouden we anders, op deze leeftijd, nog thuis wonen? Omdat het er zo onaangenaam is? Casper, wat je ook kunt zeggen, het is er toch goed? Dat wil je toch niet ontkennen?'

Caspers gezicht was nog smaller geworden dan anders. Had Lucas het over een harmonieus gezin? Waar hij zich veilig en geborgen wist? Had hij moeder gisteren en eergisteren niet huilend in de kamer aangetroffen? Vader deed bot tegen haar of zei niets. Deed wat hem het beste uitkwam.

'Zij huilt, omdat ze er nog steeds niet over uit kan dat de man van wie ze altijd gehouden heeft een ander geworden is. Hij heeft een "gezicht" gehad. God zou hem hebben aangeraakt. Geloof jij dat? Een geopende hemel? Weggevoerd worden naar hemelse gewesten? Ik geloof er niets van. Hij heeft niets gezien, heeft het zichzelf aangepraat of anderen hebben dat gedaan. Jij, Lucas, gelooft in een inslag van buitenaf. Wat ik zie? Een moeder die huilt. Steeds vaker. Die zo overgevoelige vader van ons weigert haar te antwoorden, smeert hem als het hem uitkomt, blijft dagen weg. Diensten op zo'n stinkende boerendeel. Oefenaars, voorgangers, broeders en zusters, allemaal met dezelfde bewustzijnsvernauwing. Nee, broertje, ik ben geen gelukkig kind, in een hardwerkend, arm, maar harmonieus protestants middenstandsgezin. Vader is toch zo zachtmoedig volgens jou? Jarenlang zijn we elke zondag gedwongen om naar die vreselijke preken te luisteren, waar geen mens wat van begrijpt. Moeder bood een klein beetje lijdelijk verzet door intussen spelletjes met ons te doen. Maar ze zou nooit zeggen: "Vandaag wordt er niet gelezen. Het is prachtig weer. Wc gaan deze zondag een lange wandeling maken. Nu luister je een keer naar mij." Ze zal ook nooit tegen hem uitvallen, en zeggen: "Nu heb je me het hele weekend nog niet aangekeken. Noch de jongens. Je hebt alleen aandacht voor die vieze, oude, beduimelde boeken waarboven anderen hebben zitten hoesten." Moeder berustte, kon niet anders, wilde geen conflict. En nu Lucas, wil ik dat je weggaat. Ik wil dat je hier weggaat. Controles, verwijten, je hoort hier niet.'

Lucas was langzaam opgestaan, had Bob om de rekening gevraagd.

'Je wilt bewust grof zijn. Je meent niet wat je zegt. Het is wel degelijk een mooi, veilig gezin. Ik zou in geen enkel ander gezin hebben willen opgroeien, met andere ouders.'

'Je moet hier weggaan. Je hebt hier niets te zoeken.'

'Je doet vader onrecht. Jezelf ook.' Lucas wendde zich tot de barkeeper. 'Ik betaal alles van deze avond. Als er nog meer staat...'

'Nee...' zei Bob. 'Er staat niets meer.'

'Broertje...'

'Je bent dronken. Je zegt allemaal dingen waar je spijt van krijgt.'

'Toen ik geboren moest worden was vader afwezig. Weer naar zo'n dienst. Terwijl moeder op alle dagen liep. Vader kwam de kwekerij op en een buurvrouw sprak hem aan: "Gefeliciteerd, je hebt een gezonde zoon." Vader had niets gezegd, was de werkplaats in gelopen, had een gieter genomen en die tegen de grond gesmakt. Uren later pas is hij het huis binnengegaan. Moeder heeft het me zelf verteld. Vader had gehoopt op een meisje.'