'Ze worden zeepkruid genoemd. Er zijn verschillende soorten, en sommige werken beter dan andere. Eerst zal ik in dit stroompje de aarde van de wortels spoelen,' legde ze uit, terwijl ze Lanoga liet zien hoe de planten schoongemaakt moesten worden. Toen keek ze om zich heen op zoek naar een ronde, harde steen en een vlak stukje op een van de gevallen rotsblokken bij het bekken. 'Daarna moet je de wortels pletten. Dat is eigenlijk genoeg, maar door ze te weken, komt er meer van het glibberige sap vrij.' Het meisje keek aandachtig toe, maar zei niets.

Ayla pakte een waterdicht geweven mandje uit het pak dat over haar schouder hing en ging naar het stenen bekken. 'Water alleen is niet altijd genoeg om vuil te verwijderen. Met zeepkruid gaat het veel gemakkelijker. Het water in dit bekken is iets warmer dan dat in het stroompje. Wil je zelf even voelen?' zei Ayla.

'Dat weet ik niet,' zei het meisje. Ze keek Ayla aan alsof ze niet precies begreep wat ze bedoelde.

'Lanoga, kom eens hier en steek je hand in het water,' zei Ayla. Ze kwam dichterbij en stak haar vrije hand in het water. 'Het is warmer, hè? Vind je niet dat het lekker aanvoelt?' zei Ayla. 'Dat weet ik niet,' zei Lanoga.

Ayla schepte een beetje lauw water in het mandje, voegde er wat van het geplette zeepkruid aan toe en roerde het om met haar hand. Toen pakte ze een stukje van de geplette plant en wreef haar handen over elkaar. 'Lanoga, leg de baby even neer, pak een stukje van het zeepkruid en doe dan hetzelfde wat ik doe,' zei de vrouw.

Het meisje keek naar wat Ayla deed, tilde de baby van haar heup, zette haar op de grond naast haar voeten en stak langzaam haar hand uit naar het zeepkruid. Ze doopte het in het water en wreef haar handen over elkaar. Toen het begon te schuimen zag Ayla heel even iets van belangstelling op Lanoga's gezicht verschijnen. De met saponine gevulde wortels brachten geen grote hoeveelheid schuim voort, maar genoeg om haar handen schoon te krijgen.

'Goed zeepkruid moet glibberig zijn en schuimen,' zei Ayla. 'Nu moet je het afspoelen - zo. Zie je hoe schoon je handen nu zijn?' Het meisje spoelde het schuim van haar handen en keek toen nog eens. Opnieuw die flits van belangstelling. 'Laten we nu maar gaan eten.'

Ayla liep naar haar proviandtas en haalde daar wat pakjes uit. In een van de pakjes zat een houten kom met een deksel dat met koordjes op zijn plaats werd gehouden. Ze maakte de koordjes los, haalde het deksel eraf en voelde even aan de inhoud. 'Het is nog een beetje warm,'

zei ze, terwijl ze Lanoga de ingedikte brij van verschillende soorten fijngemalen gekookt graan liet zien.

'Ik heb dit graan de afgelopen herfst verzameld tijdens de Tocht die ik met Jondalar heb gemaakt. Er zit rogge en tarwe in en ook wat haver. Bij het koken heb ik er een beetje zout bij gedaan. Die zwarte zaadjes zijn afkomstig van een plant die ik ganzenvoet noem, maar de Zelandoniërs hebben er een andere naam voor. De bladeren zijn ook lekker. Ik heb deze pap voor Lorala gemaakt, maar er is genoeg voor ons alle drie. Probeer eerst maar eens of ze het geschraapte vlees lekker vindt.' Het vlees was omwikkeld met grote weegbreebladeren. Ayla gaf het pakje aan Lanoga en wachtte af wat ze ermee zou doen. Ze maakte het pakje open, pakte wat van de brij met haar vingers en stopte het in de mond van de baby, die ze weer op haar heup had gezet. Het kind deed gewillig haar mond open voor haar zusje, maar toen ze de smaak proefde verscheen er een verbaasde uitdrukking op haar gezichtje. Ze liet de brij onderzoekend door haar mondje gaan en toen ze hem eindelijk doorslikte, deed ze haar mondje open voor nog een hap. Ze deed Ayla aan een vogeltje denken.

Lanoga glimlachte en Ayla besefte dat dit de eerste keer was dat ze het meisje had zien glimlachen. Lanoga voerde haar zusje de rest van het vlees en begon toen met de pap. Ze proefde die eerst zelf en stak toen een beetje in de mond van de baby. Ze wachtten allebei nieuwsgierig haar reactie op de nieuwe smaak af. Met een uitdrukking van uiterste concentratie op haar gezichtje onderzocht ze het mengsel met haar mond, en ze kauwde zelfs een beetje op de dikke substantie. Ze leek er even over na te denken, slikte het toen door en deed haar mond open voor meer. Ayla verwonderde zich over de hoeveelheid die de baby kon wegwerken, maar pas toen ze haar mondje niet meer opendeed, nam Lanoga zelf weer een hap.

'Als je Lorala iets in haar handje geeft, stopt ze het dan in haar mond?'

vroeg Ayla.

'Ja,' zei het meisje.

'Ik heb een stukje mergbeen meegebracht. Ik ken een jongetje dat daar als baby dol op was,' zei Ayla, met een melancholieke glimlach bij de dierbare herinnering. 'Geef het haar maar; misschien vindt zij het ook lekker.' Ayla gaf haar een stukje bot van de poot van een hert, met een gat in het midden waarin het voedzame merg zat. Zodra Lanoga haar het stukje been gaf, stak de baby het in haar mond. "Weer die verbaasde blik toen ze de smaak proefde, maar al snel hoorden ze haar smakkende geluidjes maken.

'Zet haar maar even neer terwijl je zelf ook iets eet, Lanoga.'

Wolf had naar de baby liggen kijken vanaf de plek die Ayla hem als zijn plaats had aangewezen. Hij kroop zachtjes jankend langzaam in de richting van het kind, dat op het gras zat. Lanoga zag het even aan en keek toen bezorgd naar Ayla. Dit was de eerste keer dat ze liet blijken dat ze zich van de aanwezigheid van het dier bewust was. 'Wolf is dol op kinderen,' zei Ayla. 'Hij wil met haar spelen, maar dat mergbeentje zou hem kunnen afleiden. Als ze het laat vallen, zou hij kunnen denken dat ze het aan hem geeft, en dan pakt hij het. Ik heb een bot voor hem meegebracht waar nog wat vlees aan zit. Dat geef ik hem wel daar bij de Rivier terwijl wij wat eten.' Ayla trok een vrij groot, in leer gewikkeld pak uit haar proviandtas, waarin een paar stukken gekookt bizonvlees zaten en een flink rauw bot waaraan nog wat flarden gedroogd bruinachtig vlees kleefden. Ze stond op, gaf Wolf een teken om haar te volgen en liep naar de rivier, waar ze hem het bot gaf. Tevreden ging hij erop liggen kluiven. Toen ze terug was, haalde ze nog meer pakjes uit haar tas. Ze had van alles meegenomen. Behalve het vlees en de pap had ze nog een aantal dingen meegebracht die ze had overgehouden van haar Tocht: stukjes gedroogde zetmeelrijke wortels, geroosterde pijnappels, hazelnoten in de dop en plakjes gedroogde appel, zuur en smakelijk. Terwijl ze zaten te eten, praatte Ayla tegen het meisje. 'Lanoga, ik had je verteld dat we zouden gaan zwemmen en ons een beetje opfrissen voordat we met de vrouwen gaan praten, en ik wil je nu vertellen waarom. Ik weet dat je je best hebt gedaan voor Lorala, maar ze heeft meer nodig dan fijngestampte wortels om gezond op te groeien. Ik heb je laten zien hoe je andere dingen kunt klaarmaken die je haar te eten kunt geven, zoals het geschraapte vlees, al heeft ze nog geen tandjes. Maar wat ze vooral nodig heeft is melk, al is het maar een beetje.' Het meisje keek haar onder het eten aan, maar zei niets. 'Waar ik ben opgegroeid, gaven de vrouwen altijd eikaars baby te eten, en als de melk van een van de moeders opdroogde, voedden de andere vrouwen om beurten haar baby. Proleva vertelde me dat Zelandonische vrouwen ook andere baby's dan hun eigen kind zogen, maar meestal alleen familie of naaste verwanten. Jouw moeder heeft geen zusters of nichten die zogende moeder zijn, en daarom ga ik de zogende vrouwen van de Grot en degenen die dat spoedig zullen zijn vragen of ze willen helpen. Maar moeders zijn erg beschermend als het om hun eigen kindjes gaat. Ze willen een baby die niet schoon is en niet lekker ruikt misschien niet vasthouden als ze daarna hun eigen kindje weer in hun armen nemen.

We moeten Lorala wassen, zodat ze fris en aantrekkelijk is voor de an

dere moeders. Dat doen we met dat zeepkruid waarmee we onze handen hebben schoongemaakt. Ik zal je laten zien hoe je haar moet baden, want jij zult moeten zorgen dat ze altijd schoon is. Aangezien jij waarschijnlijk degene zult zijn die haar naar de vrouwen brengt die haar zullen zogen, moet jij ook in bad. Ik heb iets voor je meegebracht om aan te trekken. Daar heeft Proleva voor gezorgd. Het is al eerder gedragen, maar het is schoon. Het is het meisje dat het heeft gedragen te klein geworden.'

Lanoga reageerde niet en Ayla vroeg zich af waarom ze zo weinig zei. 'Begrijp je wat ik heb gezegd?' vroeg ze.

Lanoga knikte en at gewoon door, terwijl ze af en toe een blik wierp op haar zusje, dat nog steeds op het mergbeen zat te sabbelen. Ayla dacht dat het kind snakte naar voedsel waarmee ze naar binnen kreeg wat ze zo hard nodig had. Gekookte zetmeelhoudende wortels waren niet genoeg voor een zuigeling in de groei. Toen Lanoga genoeg had gegeten, leek de baby slaperig te worden, en Ayla bedacht dat ze haar beter nu meteen konden wassen, zodat ze daarna kon slapen. Toen ze alles weer in haar proviandtas had opgeborgen, rook ze een penetrante lucht. Lanoga rook het ook. 'Ze heeft zich vies gemaakt,' zei ze. 'Bij het stroompje heb ik mos gezien. Laten we haar schoonmaken voordat we haar in bad doen,' zei Ayla.

Het meisje keek haar alleen maar aan. De vrouw pakte de baby. Het meisje keek verbaasd op, maar protesteerde niet. Ayla droeg haar naar de kreek, liet zich op haar knieën zakken, plukte een handvol mos van de stenen, doopte het in het water, en met de baby over haar arm maakte ze de babybilletjes schoon. Met een tweede pluk mos deed ze dit nog eens. Toen ze controleerde of ze helemaal schoon was, produceerde de baby een warme straal. Ayla hield haar boven de grond tot ze was uitgeplast, waste haar nogmaals met wat mos en gaf haar toen aan Lanoga.

'Breng de baby naar het bekken, Lanoga. Het is tijd om haar te wassen. Waarom zet je Lorala er niet in?' vroeg Ayla, gebarend naar de met water gevulde uitholling in het rotsblok.

Het meisje keek haar niet-begrijpend aan en bewoog zich niet. Met gefronst voorhoofd keek Ayla naar haar. Al sprak ze weinig, Ayla dacht niet dat er iets mis was met haar verstandelijke vermogens; ze had eerder het idee dat het kind niet begreep wat er van haar werd verwacht. Opeens herinnerde ze zich de tijd toen ze pas bij de Stam was; toen had ze ook niet geweten wat ze moest doen, en dat zette haar aan het denken. Ze had gemerkt dat het meisje het best leek te reageren op onomwonden opdrachten.

'Lanoga, zet de baby in het water,' zei ze. Het was geen verzoek, maar een opdracht, bijna een bevel.

Lanoga liep langzaam naar het stenen bekken, wilde de naakte baby van haar heup tillen, maar leek weinig zin te hebben om haar zusje los te laten. Ayla pakte Lorala van achteren onder haar armpjes beet. Met haar gezichtje naar Lanoga liet Ayla haar bungelende voetjes langzaam in het water zakken, tot ze midden in de uitholling in het rotsblok in het water zat.

Het lauwe water was een nieuwe ervaring voor het kind en bracht haar ertoe haar omgeving te verkennen. Ze stak haar handje in het water, trok het er weer uit en keek ernaar. Ze probeerde het nog eens, waarbij ze ditmaal een beetje spetterde. Ze keek nog eens, trok toen haar hand uit het water en stak haar duim in haar mond. Nou, ze huilt tenminste niet, dacht Ayla. Een veelbelovend begin. 'Steek je hand in dit mandje, Lanoga, en voel eens hoe glibberig het water is geworden door het zeepkruid.' Het meisje deed wat haar gezegd werd. 'Neem nu wat in je hand en wrijf daar Lorala mee in.' Terwijl twee paar handen de baby inwreven met de glibberige vloeistof waarin stukjes wortel zaten, bleef de kleine doodstil zitten, met een licht gefronst gezichtje. Dit was een nieuwe, maar niet echt onaangename ervaring.

'Nu gaan we haar haartjes wassen,' zei Ayla, terwijl ze bedacht dat dit wat meer problemen zou kunnen opleveren. 'Eerst smeren we wat zeepkruid op haar achterhoofdje. Je kunt haar oren en nek ook meteen wassen.'

Ze zag dat het meisje rustig en zeker met de baby omging en dat het badderen haar al doende prima afging. Opeens drong een besef tot Ayla door: ik was niet veel ouder dan Lanoga toen ik Dure kreeg! Misschien was ik twee jaar ouder, maar meer ook niet. Ik had natuurlijk Iza om me te leren hoe ik hem moest verzorgen, maar ik heb het ook geleerd.

'Nu leg je haar op haar rug. Je ondersteunt haar met één hand, haar gezichtje mag niet onder water komen, en dan was je met je andere hand de bovenkant van haar hoofdje,' zei Ayla. Ze hielp Lanoga om het kindje voorzichtig op haar rug te leggen. Lorala stribbelde een beetje tegen, maar de handen van het meisje waren nu zeker, en toen de kleine in het warme water lag, in de veiligheid van de armen van haar zusje, gaf ze haar protest op. Ayla hielp haar de haartjes te wassen en met het zeep op haar handen waste ze de beentjes en de billen. Die lagen al even in het water, dat nu ook glibberig begon te worden. 'Nu was je haar gezichtje, heel voorzichtig, alleen met je handen en

water. Zorg dat ze niets in haar oogjes krijgt. Pijn doet dat niet, maar het is geen prettig gevoel,' zei Ayla.