Zelandoni was de hele ochtend druk bezig geweest om Shevonars lichaam klaar te maken voor de terugreis naar de Negende Grot. De meeste mensen voelden zich niet op hun gemak in de nabijheid van een lichaam waaruit de geest was verdwenen, en bij Shevonars begrafenis zou meer komen kijken dan het gebruikelijke ritueel. Het werd als bijzonder ongunstig beschouwd als iemand tijdens de jacht de dood vond. Als het slachtoffer alleen op jacht was, was het ongeluk duidelijk; dan was de rampspoed voltrokken, maar een zelandoni voerde dan meestal een zuiverend ritueel uit om mogelijke effecten op langere termijn af te wenden. Als twee of drie jagers er samen op uitgingen en een van hen de dood vond, werd het nog steeds als een persoonlijke kwestie beschouwd, en dan kon worden volstaan met een ceremonie voor de overlevenden en familieleden. Maar een dodelijk ongeluk tijdens een jacht waarbij niet louter één Grot maar de hele gemeenschap betrokken was, was een ernstige zaak en vroeg om maatregelen op gemeenschapsniveau.

De Ene Die Eerste Was overdacht wat er zou moeten gebeuren; misschien zou het om het ongeluk af te wenden nodig zijn om een verbod op de bizonjacht in te stellen voor de rest van het seizoen. Ayla zag dat ze even zat uit te rusten bij het vuur met een kop thee. Ze had plaatsgenomen op een stel opgestapelde dikke kussens die voor haar waren meegebracht op Whinneys draagraam. Ze ging zelden laag zitten, omdat ze naarmate ze dikker werd er steeds meer moeite mee had overeind te komen.

Ayla liep naar de doniër. 'Zelandoni, mag ik even met je praten?' 'Ja, natuurlijk.'

Als je het te druk hebt, kan het wel wachten. Ik wil je alleen iets vragen.'

'Ik heb nu wel even tijd,' zei Zelandoni. 'Pak een kom thee en kom bij me zitten.' Met een gebaar nodigde ze Ayla uit om naast haar plaats te nemen op een mat op de grond.

'Ik wilde je alleen vragen of jij nog iets weet wat ik voor Shevonar had kunnen doen. Is er een manier om inwendige kwetsuren te genezen? Toen ik nog bij de Stam woonde, was daar een man die per ongeluk met een mes werd gestoken. Er brak een stukje af, en Iza heeft hem opengesneden en het verwijderd, maar ik geloof niet dat ik Shevonars wonden had kunnen genezen door hem open te snijden,' zei Ayla. Het was duidelijk dat het de vreemdelinge dwarszat dat ze zo weinig voor de man had kunnen doen en Zelandoni was geroerd door haar bezorgdheid. Ze had de instelling van een goede acoliet. 'Er kan niet veel gedaan worden voor iemand die door een volgroeide

bizon is vertrapt, Ayla,' zei Zelandoni. 'Sommige verdikkingen en gezwellen kunnen worden opengesneden om het vocht af te voeren; kleine voorwerpen kunnen weggesneden worden, splinters of dat afgebroken stukje mes dat door die vrouw van de Stam werd verwijderd - overigens een bijzonder moedige daad. Het is altijd gevaarlijk om in het lichaam te snijden; je maakt een wond die vaak groter is dan de wond die je probeert te herstellen. Ik heb verscheidene malen gesneden, maar alleen als ik zeker wist dat het zou helpen en ik geen andere keus had.'

'Zo denk ik er ook over,' zei Ayla.

'Het is ook noodzakelijk om iets te weten over het inwendige van het lichaam. Er zijn veel overeenkomsten tussen het binnenste van een mens en het binnenste van een dier, en ik heb vaak heel voorzichtig dieren geslacht om te zien hoe alles er vanbinnen uitziet en met elkaar verbonden is. De buisjes die het bloed vanaf het hart wegvoeren en de pezen die de spieren doen bewegen zijn gemakkelijk te zien. Die dingen zijn bij elk dier hetzelfde, maar sommige dingen zijn anders; de maag van een os is bijvoorbeeld heel anders dan die van een paard, en veel dingen zijn anders gerangschikt. Het is heel nuttig en bijzonder interessant.'

'Dat heb ik zelf ook ervaren,' zei Ayla. 'Ik heb veel soorten dieren gedood en geslacht, en daarbij veel over mensen geleerd. Volgens mij waren Shevonars ribben gebroken en hadden splinters zijn... luchtzakken doorboord.' 'Longen,' zei Zelandoni.

'Zijn longen, en ik denk ook zijn... andere organen. In het Mamu- tisch heten die "lever" en "milt". De Zelandonische benaming ken ik niet. Ze bloeden hevig als ze beschadigd raken. Weet je welke ik bedoel?' zei Ayla. 'Ja,' zei de Eerste.

'Het bloed kon nergens heen. Volgens mij is hij daardoor zo zwart en hard geworden. Hij is vanbinnen volgelopen met bloed totdat er iets is geknapt,' zei de jonge vrouw.

'Ik heb hem onderzocht en ik ben tot dezelfde conclusie gekomen.

Zijn buik en darmen zijn volgelopen met bloed. Volgens mij is een

deel van de darmen toen geknapt,' zei de doniër.

'De lange buizen die naar buiten leiden, zijn dat darmen?'

;ja.'

'Jondalar heeft me dat woord geleerd. Die waren bij Shevonar ook beschadigd, geloof ik, maar hij is gestorven door het bloed dat hem vanbinnen heeft opgevuld.'

'Ja. Het kleine bot in zijn linkeronderbeen was ook gebroken, evenals zijn rechterpols, maar die breuken zouden natuurlijk niet fataal zijn geweest,' zei Zelandoni.

'Nee, en daarover maakte ik me ook eigenlijk geen zorgen. Ik vroeg me alleen af of jij nog iets wist wat ik voor hem had kunnen doen,' zei Ayla met een zorgelijke uitdrukking op haar ernstige gezicht. 'Het zit je dwars dat je hem niet hebt kunnen redden, nietwaar?' Ayla knikte en boog haar hoofd.

'Je hebt gedaan wat je kon, Ayla. Ieder van ons zal op een dag in de geestenwereld lopen. Als Doni ons roept, jong of oud, hebben we geen keus. Zelfs een zelandoni kan dit niet tegenhouden en weet niet wanneer het zal gebeuren. Dat is een geheim dat Doni met niemand deelt. Ze heeft de Geest van de Bizon toegestaan om Shevonar te nemen in ruil voor de bizons die wij hebben gedood. Dit is een offer dat Zij soms eist. Misschien had Ze het idee dat we eraan herinnerd moesten worden dat Haar Geschenken niet als vanzelfsprekend mogen worden beschouwd. We doden Haar schepselen om zelf in leven te blijven, maar als we het leven van Haar dieren nemen, moeten we het Geschenk van Leven waarderen dat Zij ons heeft geschonken. De Grote Moeder is niet altijd zachtaardig. Soms zijn Haar lessen hard.' 'Ja. Dat heb ik ook ervaren. Ik geloof niet dat de geestenwereld een vriendelijk oord is. De lessen zijn hard, maar waardevol,' zei Ayla. Zelandoni antwoordde niet. Ze had ontdekt dat mensen vaak meer zeiden om de stilte op te vullen als ze niet onmiddellijk reageerde en met haar zwijgzaamheid leerde ze vaak meer dan ze zou hebben vernomen door vragen te stellen. Na een poosje vervolgde Ayla: 'Ik weet nog dat Creb me vertelde dat de Geest van de Holenleeuw mij had uitverkoren. Hij zei dat de Holenleeuw een sterke totem was, met een krachtig beschermend vermogen, maar dat het moeilijk is met sterke totems te leven. Hij vertelde me dat ik goed moest opletten en dat mijn totem me zou helpen en het me zou laten weten als ik de juiste beslissing had genomen, maar hij zei ook dat totems je op de proef stellen voordat ze je iets geven, om er zeker van te zijn dat je het verdient. Hij zei verder dat de Holenleeuw me niet zou hebben uitverkoren als ik dat niet waardig was,' zei Ayla. 'Misschien bedoelde hij: in staat dit te dragen.'

De doniër verbaasde zich over het diepgaande begrip dat uit Ayla's opmerkingen bleek. Waren de mensen die zij de Stam noemde werkelijk in staat tot zoveel diepzinnigheid? Als ze in plaats van 'de Geest van de Holenleeuw' 'de Grote Aardmoeder' had gezegd, hadden de woorden van een zelandoni afkomstig kunnen zijn geweest.

Even later vervolgde de Ene Die Eerste Was: 'Voor Shevonar kon niets anders gedaan worden dan zijn pijn verlichten, en dat heb je gedaan. Gebruikmaken van een papkompres was een bijzondere benadering. Heb je dat geleerd van je vrouw van de Stam?' 'Nee,' zei Ayla, hoofdschuddend. 'Ik had dat nooit eerder gedaan. Maar hij had zoveel pijn, en ik wist dat ik hem met die kwetsuren niets te drinken kon geven. Ik heb nog even overwogen om rook te gebruiken. Ik heb weieens koningskaars gebrand om rook te maken die verlichting brengt bij hoesten, en ik ken planten die soms worden verbrand in zweethutten, maar ik was bang dat hij daardoor juist zou moeten hoesten, en met het oog op zijn beschadigde luchtzakken wilde ik dat voorkomen. Toen zag ik de kneuzingen, al was het volgens mij meer dan dat. De plek op zijn huid werd na een poosje bijna zwart, maar ik weet dat sommige planten de pijn van een kneuzing kunnen verlichten als ze op de huid worden aangebracht, en ik had toevallig die plant zien staan op weg hierheen vanaf de omsingeling. Toen ben ik teruggegaan om hem te plukken. Het leek hem een beetje te helpen.'

'Ja, dat wil ik geloven,' zei de doniër. 'Ik zal het zelf waarschijnlijk ook eens proberen. Je lijkt over een aangeboren gevoel voor geneeskunst te beschikken, Ayla. En het feit dat je je zo ellendig voelt is veelzeggend. Iedere goede heler die ik ken raakt van streek als iemand reddeloos verloren is. Maar je had werkelijk niet meer kunnen doen. De Moeder heeft besloten hem bij zich te roepen, en niemand kan Haar wil doorkruisen.'

'Je hebt natuurlijk gelijk, Zelandoni. Maar ik wilde het je toch vragen, tegen beter weten in. Ik weet dat je veel te doen hebt en ik wil niet meer van je tijd in beslag nemen,' zei Ayla terwijl ze opstond om te vertrekken. 'Dank je voor het beantwoorden van mijn vragen.' Zelandoni keek de jonge vrouw na en riep toen: 'Ayla, zou je iets voor me willen doen?'

'Natuurlijk, zeg het maar, Zelandoni,' zei ze.

'Als we terug zijn bij de Negende Grot, wil je dan wat rode oker opgraven? Er is een wal vlak bij de Rivier in de buurt van de Grote Rots. Weet je waar dat is?'

'Ja, ik heb de oker gezien toen Jondalar en ik daar hebben gezwommen. Helderrood, roder dan gewoonlijk. Ik zal wat voor je halen.' 'Ik zal je vertellen hoe je je handen moet reinigen en je er een speciaal mandje voor geven als we terug zijn,' zei Zelandoni.

Het was een somber gezelschap dat de volgende dag terugkeerde naar de Negende Grot. De jacht was buitengewoon geslaagd geweest, maar tegen een veel te hoge prijs. Direct na hun aankomst droeg Joharran Shevonars lichaam over aan de zelandonia om het klaar te maken voor de begrafenis. Het werd naar het verre uiteinde van de schuilplaats gebracht, naar de verbindingsbrug met Rivierafwaarts om door Zelandoni, Relona en een aantal anderen ritueel gereinigd en gekleed te worden in zijn ceremoniële kleding en sieraden. 'Ayla,' riep Zelandoni toen ze op weg was naar Marthona's onderkomen. 'We hebben weldra die rode oker nodig die je voor me zou halen.'

'Ik doe het nu meteen,' zei Ayla.

'Kom maar mee. Ik zal je een speciaal mandje geven en iets om mee te graven,' zei de vrouw. Zelandoni ging haar voor naar haar onderkomen en hield de voorhang opzij zodat Ayla naar binnen kon. Ze was nog niet eerder bij de doniër binnen geweest en ze keek nieuwsgierig om zich heen. Iets deed haar denken aan Iza's vuurplaats, misschien de grote sortering drogende bladeren en andere plantendelen die achter in de hoofdruimte aan koordjes hingen die over de breedte van de ruimte waren gespannen. Tegen de panelen in het voorste gedeelte stonden een paar verhoogde bedden, maar ze dacht niet dat de dikke vrouw daar zelf sliep. Er waren zo te zien nog twee afgescheiden vertrekken. Toen ze door de opening van een van die ruimten keek, zag ze dat dit de kookruimte was. Ze vermoedde dat de andere een slaapvertrek was.

'Hier is het mandje en het gereedschap om de rode oker te verzamelen,' zei Zelandoni, terwijl ze haar een stevige mand gaf die rood was van het vele gebruik en een disselachtig graafwerktuig met een solide handgreep van gewei.

Ayla vertrok uit Zelandoni's onderkomen met de mand en het graafwerktuig. Zelandoni ging met haar mee naar buiten en liep naar de zuidkant van de schuilplaats. Wolf had een goede plek gevonden op

het stenen voorportaal, waar hij uit de weg lag maar alles kon volgen. Toen hij Ayla zag, rende hij haar onmiddellijk tegemoet. De doniër bleef staan.