3

Mijn moeder heeft me het poppenhuis gegeven toen ik zeven werd Het was een verjaarscadeau en toch ook weer niet Het poppenhuis was er altijd al en nam bij ons thuis een logeerkamer in beslag die daardoor eigenlijk voor niets anders werd gebruikt Ik was eraan gewend, mocht ernaar kijken maar niet mee spelen Dat moest wachten tot ik de jaren des onderscheids bereikte

Ik wist dat ik het poppenhuis op mijn verjaardag zou krijgen, en daarmee de onvoorwaardelijke toestemming om ermee te doen wat ik wilde Als dat echter het enige cadeau van mijn moeder was geweest, zou ik teleurgesteld hebben gereageerd, denk ik De schaatsen, daar had ik naar uitgekeken en daar was ik dolblij mee Als je te lang op iets vlast, heb je daar aanvankelijk last van, later leidt het slechts tot onverschilligheid Toen het poppenhuis dan eindelijk van mij was, had ik schoon genoeg van het wachten

Het genoegen kwam later Nieuwsgierigheid naar de herkomst kwam veel later Toen wist ik alleen dat het poppenhuis door mijn grootvader was gemaakt, die, zo zeiden degenen die hem hebben gekend, kon maken of bouwen wat hij maar wilde Het was een getrouwe kopie van zijn eigen huis, of liever gezegd, van het mooiste en grootste van zijn huizen, het huis waar ze het langst hebben gewoond Padanaram heette het, en zo werd het poppenhuis ook gedoopt We noemden het poppenhuis zelfs nooit iets anders dan Padanaram, terwijl het origineel volgens mij soms als 'ons huis' of 'het huis van Far werd aangeduid Lange tijd heb ik in de mening verkeerd dat het een Deense naam was, een naam waar een sentimentele gedachte achter zat en die mijn grootouders het huis hadden gegeven als herinnering aan een geliefde plek in het land waaruit ze waren weggetrokken Het was tante Swanny die me uit de droom hielp toen ik, een jaar of vijf later, haar en mijn moeder vroeg wat Padanaram betekende

'Hoe kom je erbij dat het Deens is?'

'Nou, zij waren toch Deens,' antwoordde ik 'Ik dacht het gewoon Het is toch geen Engels?'

Swanny en mijn moeder moesten vreselijk lachen en probeerden Padanaram op z'n Deens uit te spreken, door de d een Engelse th-klank te geven en een lichte klemtoon op de laatste lettergreep te leggen 'Wat betekent het dan?' vroeg ik

Dat wisten ze niet Moest het dan per se iets betekenen? 'Het huis heette zo toen Far het kocht,' vertelde Swanny 'De vorige eigenaars zullen het wel zo genoemd hebben ' Ze waren nooit zo nieuwsgierig geworden dat ze het waren gaan uitzoeken In een woordenboek met plaatsnamen, dat ik in verband met heel iets anders raadpleegde, kwam ik Padanaram tegen Een dorpje in Schotland De naam is afgeleid van Paddan-Aram, dat in Genesis wordt genoemd en 'de vlakte van Syrië' betekent Heette het zo vanwege een non-conformistische kapel die daar stond? Mijn werk bestond uit het napluizen van zulke dingen en ik vond het leuk mijn tante erover te kunnen vertellen Swanny reageerde niet bepaald geïnteresseerd 'Dan waren de eerste eigenaars zeker Schotten,' was het enige dat ze zei Ze probeerde te bedenken hoe ze ook alweer heetten, maar hun naam wilde haar niet te binnen schieten Mijn Padanaram, dat eerst van mijn moeder was geweest en voor haar was gemaakt, was ongeveer even groot als een kleine eettafel en stond op een eettafel met een blad dat net iets groter was dan het grondvlak Het origineel, dat in Highgate stond, oostelijk van Archway Road, had ik vaak gezien, tijdens een wandeling of vanuit een dubbeldekker, al was ik er natuurlijk nooit binnen geweest Maar volgens Swanny en mijn moeder was mijn Padanaram een getrouwe kopie De buitenkant zag er inderdaad hetzelfde uit: stucwerk en baksteen, met twee grote puntgevels, veel glas-in-loodramen en een imposante voordeur onder een portaal met een gebogen daklijn, wat wees op een Hollandse invloed

Morfar had de wanden beplakt met papier dat hij had beschilderd in de trant van het originele behang De trappen had hij van echt eikenhout gemaakt, dat hij, volgens Swanny, had gepolitoerd Ze kon zich nog herinneren dat hij met Engels pluksel omwikkelde dotjes watten in olie doopte en nauwgezet achtjes beschreef, uren achtereen, om het hout een diepe glans te geven De vloerkleden had hij van restjes bekledingsstof gemaakt Hij had het metselwerk aan de buitenkant opgeschilderd met meekraprode olieverf en zinkwit, en de gebrandschilderde binnen- en buitenramen had hij van stukjes Venetiaans glas vervaardigd

'Mor had een set van twaalf glazen voor Duitse witte wijn,' zei Swanny, 'en een ervan was gebroken Ik denk dat Hansine het heeft laten vallen '

'Hansine brak vaak iets, en als Mor iets liet vallen gaf ze haar altijd de schuld omdat Far zo'n tiran was '

'Ik zou het haar wel willen vragen, maar dan zegt ze natuurlijk dat ze het niet meer weet Je kent haar toch, Marie Trouwens, wie het glas ook heeft gebroken, het was en bleef kapot, en Mor zei dat het mooie van de set af was Mij zou het niet uitmaken Wanneer zouden ze ooit meer dan tien mensen op bezoek krijgen die allemaal tegelijk Duitse wijn dronken? Toch moet ze de set als incompleet hebben beschouwd, anders had ze wel meer drukte gemaakt toen Far er nog eens drie stuksloeg om er de gebrandschilderde ramen voor Padanaram van te maken '

'Heeft hij wijnglazen stukgeslagen om gebrandschilderde ramen te maken?' vroeg ik

'Dat moet je mij niet vragen, ik kan het me niet herinneren,' antwoordde mijn moeder

'Jij mocht het niet zien, Marie Het was zijn grote geheim Hij werkte eraan als jij al naar bed was gebracht'

'Dat weet ik Twee jaar lang moest ik vroeg naar bed '

'Inderdaad, zo lang heeft hij erover gedaan Mor heeft de meubeltjes en de gordijnen gemaakt, en hij heeft het huis gebouwd Hij is begonnen met de tekeningen Mor zei dat hij kon tekenen als Leonardo, wat niets voor haar was, want ze had nooit een goed woord voor hem over Het was zijn bedoeling het huis op schaal te maken, maar uiteindelijk heeft hij dat idee laten varen

Het was te moeilijk en het was niet nodig Hele dagen was hij soms op zoek naar dingen die hij nodig had, die lapjes stof bijvoorbeeld Hij heeft de spullen van Mor schandalig geplunderd Ik kan me een ketting herinneren waar ze erg op gesteld was Het waren maar glazen kralen, maar ze zagen eruit als diamanten, waarschijnlijk was het heel goede imitatie Hij heeft hem losgehaald om er een kroonluchter van te maken Het gekke was dat zij er geen enkele belangstelling voor had Daar hadden ze de grootste ruzie om Weet je nog wel hoe ze tekeer konden gaan, Marie?'

'Ik vond het afschuwelijk,' zei mijn moeder 'Hij brak een rood en een groen wijnglas, en hij was van plan ook een geel glas kapot te slaan, maar toen werd Mor zo boos dat ze het hem naar zijn hoofd slingerde, en toen was het toch stuk Mor zei dat het bespottelijk was om een poppenhuis te maken als verwennerij voor een kind van vijf Ze noemde het "een paleis voor een prinses" en zei dat een oud kratje net zo goed dienst had kunnen doen '

Ten tijde van dit gesprek was ik een jaar of twaalf, en Padanaram, waar ik een jaar of drie, vier intensief mee had gespeeld, had in mijn leven sinds kort de status van museum- of pronkstuk aangenomen Al een poosje vond ik er niets meer aan om de poppetjes te verplaatsen, ontmoetingen in de diverse kamers te arrangeren of ze te slapen te leggen, te laten opstaan en bezoek te laten krijgen De avonturen die ze daar beleefden en die zich voornamelijk afspeelden in mijn hoofd, in een aaneenschakeling van bedenksels, waren niet spannend meer en hadden hun bekoring verloren Nu hield ik Padanaram onberispelijk schoon en nadat ik de slijtage van de voorbije zorgeloze jaren had gerepareerd, de kleden had versteld en de bekleding met wasbenzine had opgeknapt, liet ik het vol trots zien aan vriendinnen die op bezoek waren Als ze erg in de gratie waren, werden ze meegetroond naar de kamer waar het poppenhuis nog steeds stond en dan mochten ze de scharnierende voorkant open zien, maar nooit ergens aankomen

Het was toen, waarschijnlijk midden in die fase, op het hoogtepunt ervan, dat ik de vraag stelde en me afvroeg waarom ik daar nooit eerder aan had gedacht Hoe was het mogelijk dat Padanaram al zo lang van mij was en dat ik er nog nooit naar had gevraagd? Ik had een vriendin meegebracht uit school voor een kopje thee, en ik voelde me zeer gestreeld door haar verwondering bij de aanblik van Padanaram, door haar bijna eerbiedige ontzag Ik liet haar uit en liep met haar mee naar het tuinhekje, waarna ik terugging naar de woonkamer, waar mijn moeder gezelschap had van Swanny, die geregeld de hele woensdagmiddag bij ons doorbracht

Ze spraken Deens Dat deden ze altijd, met elkaar, met Mormor en, bij de zeldzame gelegenheden dat ze elkaar ontmoetten, ook met oom Ken Toch waren ze geen van beiden in Denemarken geboren, zoals Ken, maar in Engeland, in het huis vóór Padanaram, of, in Swanny's geval, in Lavender Grove in Hackney Niettemin was Deens hun moedertaal, die hun met de paplepel was ingegeven

Toen ik binnenkwam schakelde Swanny, ook net als altijd, prompt over op Engels, en de in zachte, vlakke en wat stoterige keelklanken uitgesproken zin eindigde in een welluidend neergaande pentameter

'Waarom heeft Morfar Padanaram voor mamma gemaakt en niet voor jou?' vroeg ik

Toen ik dat zei, nog terwijl ik de woorden uitsprak, schoot er door me heen dat ik iets verkeerd deed, dat ik een faux pas beging Dat had ik niet mogen vragen Dit bracht hen in verlegenheid Ze zouden geschokt reageren Maar nee Ik merkte meteen dat ik geen tactloze opmerking had gemaakt, geen gevoelens had gekwetst Er was geen frisson Ze wisselden geen verstolen, waarschuwende blik om elkaar tot zwijgen te manen Mijn moeder schokschouderde glimlachend Swanny keek alleen maar geamuseerd Maar ze wilde het best uitleggen Haar houding was altijd frank en openhartig, dat was bij alle drie de vrouwen zo, graag bereid overal breedvoerig op in te gaan, hun gevoelens te uiten en hun hart te luchten Dat is het verraderlijke soort openhartigheid, bedrieglijker en uiteindelijk tergender dan ware doorzichtigheid, die schijnbare ongekunsteldheid die impulsief en spontaan lijkt maar een diepgewortelde hang naar terughoudendheid maskeert

Swanny gebruikte niet veel woorden en zei, blijmoedig zelfs: 'Hij mocht me niet '

Onmiddellijk protest van mijn moeder 'Kom, dat is niet waar, Swan!'

'Je bedoelt dat je het niet leuk vindt dat het zo was '

'Natuurlijk vind ik dat niet leuk, maar daar gaat het niet om Toen jij klein was, woonden Far en Mor niet in een huis dat als model voor een poppenhuis kon dienen Ze woonden in Stamford Hill Daar ben ik geboren Niemand haalt het in zijn hoofd om een poppenhuis te maken dat eruitziet zoals dat huis aan Ravensdale Road '

'En sinds wanneer,' vroeg Swanny, 'moet een poppenhuismaker per se zijn eigen huis namaken? Hij kan toch het huis van iemand anders kopiëren, of niet soms? Of er een verzinnen? Als ik dat kan toegeven, waarom kun jij dat dan niet? Hij heeft me nooit gemogen, hij heeft nauwelijks aandacht aan me besteed Jij was de dochter op wie hij had gewacht ' Ze wierp mijn moeder een zijdelingse blik toe, charmant, bijna koket 'Per slot van rekening hield Mor van mij het meest ' Geen reactie 'Dat is nog steeds zo En dat zal altijd zo blijven ' Ze begon te lachen 'Gelukkig maar,' zei mijn moeder

Scandinaviërs hebben een oplossing voor het probleem wat je tegen je grootouders moet zeggen Zij hoeven geen beslissing te nemen over de kwestie welke grootmoeder grootmama en welke oma genoemd zal worden, welke grootvader grootpapa en welke opa, noch hebben ze de hinderlijke gewoonte te spreken over 'opa Smit' en 'opa Jansen' De moeder van je moeder wordt eenvoudigweg Mormor genoemd en de vader van je moeder Morfar Aan vaderskant wordt dat dan Farrnor en Farfar Ik heb van meet af aan Mormor tegen mijn moeders moeder gezegd, omdat mijn Mormor haar grootmoeder zo noemde Nooit had ik daarover nagedacht, tot ik naar school ging en de andere kinderen me uitlachten en plaagden

Daarna leerde ik te spreken over 'mijn grootmoeder' en, in verband met Padanaram, 'mijn grootvader' De oude namen werden gereserveerd voor gebruik in de familiekring en, in het geval van Mormor, als we haar aanspraken In dit verhaal zal ik hen soms Mormor en Morfar noemen, maar nog vaker zal ik hen aanduiden met hun voornamen, Asta en Rasmus, want het is slechts af en toe mijn verhaal Ik ben alleen maar de toeschouwer en de kroniekschrijfster, de rapportrice, de bevoorrechte ingewijde Mormor en Morfar komen er niet in voor als mijn grootouders, maar als zichzelf, als Asta en Rasmus Westerby, Denen die in een ongunstige tijd emigreerden naar Groot-Brittannië, een land waar vreemdelingenhaat en een eilandmentaliteit heersten - de poppenhuismaker en zijn vrouw, de dagboekschrijfster en haar man

Eigenlijk is het ook weer niet hun verhaal, al spelen ze er een belangrijke rol in, noch het verhaal van mijn moeder, voor wie het poppenhuis is gemaakt, noch dat van Jack en Ken, geboren als Mogens en Knud, noch dat van de nakomelingen van Hansine Fink Het is het verhaal van Swanny zelf, de oudste dochter van mijn grootouders, Swanhild Asta Vibeke Kjaer, geboren Westerby

Of misschien niet Westerby maar iets anders

Mijn ouders moesten trouwen In 1940 was dat een grote schande, al was het alternatief nog erger Mijn moeder heeft er nooit een geheim van gemaakt, maar heeft me het verhaal met typische Westerby-openheid verteld Ze is in augustus getrouwd en ik ben in december geboren In die tussentijd is mijn vader, piloot van een gevechtsvliegtuig en acht jaar jonger dan zij, boven Kent in zijn in lichterlaaie staande Spitfire levend verbrand Het was een van de laatste dagen van de slag om Engeland Mormor en ook Swanny deden me zo nu en dan het verhaal van het overhaaste huwelijk Alleen Morfar was woedend en ontzet geweest en had het walgelijk gevonden (kennelijk zijn eigen woorden) Hij had zijn lievelingskind het liefst onterfd Het absurde was dat hij had gedreigd het poppenhuis terug te nemen De gevallen vrouw zou afstand moeten doen van Padanaram, dat voor haar was gemaakt, dat nooit aan iemand anders had toebehoord en dat haar exclusieve eigendom was

Mijn vader, die tot de aristocratie behoorde, was door zijn huwelijk met Marie Westerby een paar treden op de maatschappelijke ladder gedaald Zijn vader bezat een bescheiden landgoed in Somerset, en zijn moeder had een adellijk predicaat Maar dit kleurloze echtpaar, mager, vriendelijk en steevast hoffelijk, verwelkomden de weduwe van hun zoon alsof ze de dochter was van een naburige grootgrondbezitter, in plaats van serveerster in de officiersmess Eenmaal per jaar logeerden we een week bij hen in hun kleine landhuis bij Taunton Als ik er weer weg was, herinnerde ik me slechts hun gedempte stemmen, een bijna overdreven aandoende zachtmoedigheid en een verstrooidheid, frappant vooral bij grootvader Eastbrook, die zo opviel dat ik mijn moeder vroeg of hij in zijn slaap praatte Heel anders waren de grootouders die vlakbij woonden Zij hadden zich in 1905 in Oost-Londen gevestigd en omdat ze yuppies waren - om een term te gebruiken die hun niets zou hebben gezegd - waren ze naar een groter, mooier huis in het noorden van de stad verhuisd Het oorspronkelijke Padanaram was voor hen op huizengebied het hoogst bereikbare Tijdens de Crisis in het begin van de jaren dertig, toen Morfar failliet ging, waren ze gedwongen hun intrek te nemen in een armoedig ogende villa - twee-onder-een-kap - in een straat bij Crouch Hill Dit adres zou in de familie met het huisnummer worden aangeduid, want zo deden ze dat nu eenmaal, en ze hadden het dus altijd over '98'

Misschien heb ik achteraf gemakkelijk praten, maar het komt me voor dat ik hen altijd als niet helemaal comme il faut heb beschouwd Het is zeker gepraat achteraf als ik zeg dat het net overjarige hippies waren, want in de jaren vijftig was de hippie nog niet uitgevonden Anders dan mijn voorouders aan de Eastbrook-kant waren het geen degelijke, betrouwbare mensen, maar behielden ze tot op hoge leeftijd iets kinderlijks en wispelturigs Morfar was een driftige oude man, die geen wijsheid bezat en voortdurend naar het verleden keek om te klagen over gemiste kansen, een frustratie waar hij iedereen behalve zichzelf de schuld van gaf

Hij was lang en knap, en droeg altijd een baard (volgens zijn vrouw om een kin zonder wilskracht te verbergen) Op zondagmiddag kwam hij vaak bij ons om met mijn moeders 'verloofde' te praten Mijn moeder had een aantal van deze 'verloofden', uiteraard niet gelijktijdig, maar ze is met geen van hen getrouwd en is dat misschien ook nooit van plan geweest Ongetwijfeld waren ze haar minnaars, maar als dat zo was, gedroeg ze zich in hun gezelschap met een voor haar ongekende discretie, en geen van hen is ooit blijven slapen Voor een van hen, ik weet niet meer of het de eerste of de tweede was, vatte Morfar grote genegenheid op, en op een zondag nam hij wel twee uur de tijd om hem zijn levensverhaal te vertellen Met zijn Engels is het nooit iets geworden Hij sprak het natuurlijk wel vlot, maar zijn grammatica leek nergens op en elke zin wemelde van de fouten Negen van de tien woorden sprak hij verkeerd uit Vooral met de d aan het eind van een woord, met de w-klank en met de b - die bij hem een v werd - had hij grote moeite Als ik dit teruglees, zie ik in hoe hard dit oordeel overkomt, hoe onaardig tegenover de tekortkomingen van een oude man, maar op degenen die Morfar hebben gekend is het nooit zo overgekomen Hij voelde zich zo boven iedereen verheven, was zo zelfverzekerd, zo ongevoelig en zo overtuigd van zijn taalvaardigheid, dat hij vaak pochte dat zijn Deens, Engels en Duits zo vloeiend waren dat hij soms even moest nadenken voordat hij zeker wist van welke taal hij zich op dat moment eigenlijk bediende

Wanneer hij in onze woonkamer zoete thee zat te drinken, overstelpte hij de verloofde van mijn moeder met zwaarmoedige of verontwaardigde herinneringen Tijdens zijn verhitte betoog sloeg hij dan weleens met zijn vuist op de lage tafel Het leek wel of iedereen met wie hij ooit zaken had gedaan hem had 'bezwendeld', een woord dat hij vaak in de mond nam en waarvan hij de laatste lettergreep inslikte 'Var en voos,' zei hij als hij bedoelde dat iets bar en boos was en niet had mogen gebeuren, wat gold voor vrijwel al zijn zakelijke transacties Informele kleding was voor hem een onbekend begrip, evenals de wat stijve vrijetijdskleding uit die periode, zoals colbertjes en flanellen pantalons Hij droeg altijd een kostuum, een overhemd met een gesteven witte boord en een gedekte das, 's winters een grijze vilthoed en 's zomers een matelot En onveranderlijk kwam hij alleen op bezoek, in een van zijn oude auto's uiteraard, de Morris 10 of de grote logge Fiat

Hij en Mormor gingen zelden samen ergens heen Tot ik de dagboeken had gelezen had ik me slechts een vaag beeld gevormd van hoe hun huwelijksleven moest zijn geweest Ze waren bij elkaar gebleven, maar dat deden de meeste mensen, hoe slecht ze ook bij elkaar pasten Mormor zei weleens met een wrang lachje dat ze in een groot huis moest wonen 'om mijn man te kunnen ontlopen' Zelfs tegenover mij had ze het altijd over haar man, nooit over Morfar, 'je grootvader' of 'Rasmus' '98' bood nauwelijks genoeg armslag voor deze vrijheid, ofschoon het vier slaapkamers telde Achteraf bezien verbaast het me dat ze tot zijn dood een slaapkamer en een bed zijn blijven delen

Zij trok er altijd alleen op uit Als ze bij ons kwam, was ze alleen Daar ze klein en tenger was en haar witte haar in een ingewikkeld kapsel droeg, was ze de laatste van wie je zou hebben verwacht dat ze graag wandelde Maar wandelen deed ze, dat had ze altijd gedaan, en ze zwierf ogenschijnlijk doelloos door de straten bij haar in de buurt Ze stond stil om naar huizen te kijken, over schuttingen te gluren, op bankjes te gaan zitten en in zichzelf te mompelen, om vervolgens haar weg te vervolgen Tot ze op haar drieënnegentigste stierf, kleedde ze zich naar de mode uit de jaren twintig; dat was haar glorietijd, en zo rijk als toen heeft ze het nooit meer gehad Op foto's draagt ze een tweedjas van Chantal, een japon van Lelong, een met rubber gevoerde regenjas en vliegenierskap van Schiaparelli Een paar jaar lang had Morfar goed verdiend aan de verkoop van zijn Cadillacs en was hij nog niet ten prooi gevallen aan zwendelaars Maar ik herinner me haar vooral in ongetailleerde, zwarte of donkerblauwe 'jurkjes', met geborduurde befjes in de V-hals, en op hooggehakte schoenen met een dubbel wreefbandje Op die schoenen maakte ze haar lange wandelingen, tot de hakken waren afgesleten Voor avondjes uit en begrafenissen had ze een zwartsatijnen mantel met een ruime overslag die sloot met een enkele gitten knoop, en een zwartsatijnen hoed zo plat als een pannenkoek Ik zag die hoed voor het eerst toen ze hem bij ons thuis droeg, tijdens een familiebijeenkomst na het overlijden van Morfar

Daar ze iemand was die geen blad voor de mond nam, vatte ze de koe meteen bij de hoorns 'Nu moet ik beslissen bij wie van jullie drieën ik ga wonen ' Ze zei het alsof een dergelijke beslissing alleen aan haar was Had na koning Lear een alleen achtergebleven ouder het zo bot durven stellen? Mormor las veel, maar Dickens, geen Shakespeare Ze had net als Lear de keuze om bij een van drie kinderen in te trekken, al was in dit geval een van hen een man John, Charles en ik zaten er zwijgend bij, misschien in het besef dat dit een gewichtige bijeenkomst was

Swanny en mijn moeder waren geen Goneril en Regan Niettemin zei niemand iets Mormor sloeg haar zoon en haar jongste dochter gade met die voor haar karakteristieke mengeling van lichte boosaardigheid en geamuseerdheid, terwijl er een lachje om haar mondhoeken speelde Ik betwijfel of ze Kens ruime, donkere appartement bij Baker Street ooit ernstig als nieuw thuis had overwogen, net zomin als ze de struise, saaie schoolmeesters dochter die hij had getrouwd als een mogelijke metgezellin had beschouwd Maar ze hield hen nog een paar minuten in spanning, genietend van Maureens vergeefse pogingen om hartelijk en meelevend te kijken, voordat ze zich afwendde en haar blik op mijn moeder richtte 'Ik neem niet veel ruimte in beslag, Marie ' Terwijl bijna iedereen die mijn moeder kende haar naam had verengelst tot Mary, of hem op z'n Frans uitsprak, hielden Mormor en Swanny vast aan de Deense uitspraak, ongeveer als Maria maar dan met een keel-r Het was alsof Mormor haar r nog erger dan gewoonlijk inslikte

Mijn moeder zei ietwat zwakjes dat we echt niet genoeg ruimte hadden, en ons huis was inderdaad maar klein We hadden echter drie slaapkamers en als er een andere plek voor Padanaram zou worden gevonden, had Mormor die derde slaapkamer kunnen krijgen Mijn moeder en ik leefden van het geld dat haar was nagelaten door mijn vader, die het oorspronkelijke kapitaal weer van zijn grootmoeder had geërfd, aangevuld met haar weduwenpensioen en de royale toelage die ze van grootvader Eastbrook kreeg, een toelage die ook na zijn dood werd voortgezet We hadden het heel goed

Zij en Swanny zouden het beneden de waardigheid van een getrouwde vrouw of weduwe hebben gevonden om uit werken te gaan, wat bijna lijnrecht stond tegenover de huidige opvatting Ik heb mijn moeder nooit de mogelijkheid van een baan horen overwegen Ze had geen liefhebberijen en geen duidelijke interesses, behalve het lezen van damestijdschriften en romannetjes Ze hield het huis schoon en kookte heel lekker Voor zover ik weet was ze tevreden en gelukkig Zo zag ze er ook uit Ze was gelijkmatig, lief, mooi en vriendelijk Ik heb haar nooit in tranen gezien Een groot deel van haar tijd besteedde ze aan het in orde houden van haar garderobe en de verzorging van haar uiterlijk Winkelen vond ze leuk, en naar de kapper gaan Als ik uit school thuiskwam, ging ze zich verkleden, haar haar doen en zich opmaken - zwaar en uitgebreid, zoals toentertijd de mode was - en dan kwam een van de verloofden, of we gingen uit, gewoonlijk naar de bioscoop Jarenlang zijn we twee keer per week naar de film geweest

Wat deden zij en de verloofde? Praten, voor zover ik weet, en soms zetten ze een plaat op en dansten ze Twee van hen hadden een auto en namen ons mee uit rijden Ik mocht altijd mee op deze ritjes en met de lange uitstapjes op zaterdag of zondag, maar één keer per week, tot ik oud genoeg was om alleen thuis te zijn, ging mijn moeder alleen uit en kwam Swanny me gezelschap houden Lange tijd heb ik aangenomen dat zij en haar verloofde bij die gelegenheden ergens heen gingen om te vrijen, maar het kan zijn dat mijn veronderstelling niet klopt Moeder was niet van plan om dit prettige, onschuldige bestaan door Mormor te laten verstoren Ik wist nog dat Swanny, toen ik had gevraagd hoe het met het poppenhuis zat, eenvoudigweg had gezegd dat Mormor van haar het meest hield En misschien begrepen we allemaal al enkele ogenblikken nadat Mormor had aangekondigd dat ze een keuze ging maken, dat het Swanny zou zijn bij wie ze tot haar dood zou willen wonen Maar ze was niet van plan de spanning voor de anderen al weg te nemen Wanneer ze haar dochters of mij met een koosnaampje wilde aanspreken, liet ze de naam voorafgaan door het bijvoeglijke naamwoord lille In het Deens staat dat voor 'klein', maar het kan een veel bredere betekenis hebben, die van 'lieve', en genegenheid of tederheid uitdrukken Swanny viel dit het vaakst ten deel - 'lille Swanny' Nu was het dan de beurt van mijn moeder, wat maar vrij zelden voorkwam

'Ik zou jouw logeerkamer kunnen krijgen, lille Marie Dan kun je dat oude poppenhuis wel in de garage zetten

'Dat moet je Ann vragen Het poppenhuis is van haar, dat weet je toch '

'Wat moet een grote meid van veertien met kinderspeelgoed?' zei Mormor tamelijk hautain De flitsende blik in haar helderblauwe ogen, die een hard, bijna lelijk turkoois waren, riep associaties met de ijsvogel op Vervolgens choqueerde ze iedereen, daar had ze een handje van 'Mijn man is dood Waar hij nu is, zal hij er heus niet achter komen '

Een maand later trok ze bij Swanny en Torben in Maar eerst zette ze '98' te koop en binnen een paar dagen was het verkocht Als ze de kans had gekregen, was ze waarschijnlijk een veel betere zakenvrouw geweest dan Morfar een zakenman Niemand zou haar ooit hebben 'bezwendeld' Ze onderhandelde gehaaid en weigerde te verkopen als er minder werd geboden dan de £ 5000 die ze vroeg Nu zou het veertig maal zoveel opbrengen, maar in 1954 was dat een goede prijs Het hemelbed dat van Pauline Bonaparte zou zijn geweest was een van de enige twee grote stukken die ze hield en meebracht naar Hampstead Ze hadden waardevol meubilair gehad, want Mormors vader had in Kopenhagen in onroerend goed gedaan en wanneer zijn huurders in gebreke bleven, nam hij in plaats van geld hun tafels en stoelen aan Morfar had op aardig wat van deze stukken de hand weten te leggen Alles werd echter van de hand gedaan, en behalve het bed, een grote zwarte met houtsnijwerk versierde tafel en haar oude couturekleding, arriveerde Mormor met niets anders dan haar fotoalbums, het verzameld werk van Dickens in de Deense vertaling en haar notitieboeken - het waren er inmiddels negenenveertig - waarin ze als jonge vrouw haar leven was gaan vastleggen

Nu de dagboeken zijn uitgegeven, nu Asta en de vervolgdelen bestsellers zijn en het 'in' is om te zeggen dat ze prachtig zijn, of juist dat ze niets voorstellen, lijkt het vreemd dat niemand in de familie ook maar de geringste belangstelling toonde voor wat Mormor had geschreven of dat niemand zelfs maar had gemerkt dat ze iets aan het schrijven was geweest Ofschoon ze openlijk sprak over zaken die de meeste vrouwen van haar leeftijd angstvallig verborgen hielden, deed ze hier geheimzinnig over Als ze zat te schrijven en er kwam iemand de kamer binnen, werd het boek gauw weggestopt Volgens mij ging ze er soms op zitten Wanneer ik dus zeg dat de dagboeken samen met het bed, het verzameld werk van Dickens en de fotoalbums arriveerden toen Mormor bij Swanny introk, bedoel ik niet dat er ook maar enige ophef van werd gemaakt Ik weet alleen dat ze met haar moeten zijn meegekomen omdat Swanny ze vond toen Mormor bijna twintig jaar later overleed In de jaren vijftig was er nog nauwelijks sprake van aanleunwoningen voor bejaarde grootouders Swanny's huis was vrij groot, ruim genoeg om er een aparte etage in te richten, maar Mormor woonde en familie bij haar dochter en schoonzoon Die hadden geen kinderen, en ze was even vaak bij hen alsof ze een kind van hen was Althans, ze was bij hen wanneer het haar schikte, denk ik Ze gebruikte al haar maaltijden samen met hen, kwam 's avonds bij hen zitten en zorgde altijd dat ze erbij was wanneer ze gasten ontvingen Maar ze ging nooit samen met Swanny uit en kwam nooit bij ons thuis wanneer Swanny er ook was Ze ging in haar eentje op stap of, wat geregeld voorkwam, samen met oom Harry, en bleef dan uren weg, terwijl ze ook vele lange uren alleen boven doorbracht Mormor was inmiddels een heel oude vrouw en het was onvermijdelijk dat ze soms in herhaling verviel Het interessante was dat dit zelden gebeurde wanneer ze een van haar verhalen opdiste Sommige waren uiteraard tot de familielegenden gaan behoren, bijvoorbeeld dat verhaal over het dienstmeisje van haar ouders, Karoline uit Jutland, en de geschiedenis van de drankzuchtige maar overigens puriteinse oom die het afkeurde dat Morfars broer was gescheiden en hem in een bar in Nyhavn een fles naar zijn hoofd gooide Maar ze kwam altijd weer met nieuwe verhalen Ze wist ons altijd te verrassen Mijn moeder en ik waren bij haar op bezoek, in Swanny's huis, toen ze een verhaal vertelde dat geen van ons eerder had gehoord Mormor woonde daar toen ongeveer een jaar en zou kort daarop vijfenzeventig worden Ter wille van mij - mijn

Deens heeft namelijk altijd te wensen overgelaten - sprak ze Engels, slepend en met een zwaar accent, maar oneindig veel beter dan Morfar

'Mijn man is met me getrouwd om mijn bruidsschat in de wacht te kunnen slepen Jazeker Geen leuke gedachte, hè? Maar ach, ik weet niet beter, ik heb ermee moeten leven ' Zo te zien had ze daar niet erg onder geleden Ze keek net als anders: schrander, berekenend en tamelijk tevreden over zichzelf

'Dat is helemaal nieuw voor me,' zei Swanny 'Tja, hoor eens, ik heb je niet alles verteld Sommige dingen heb ik achtergehouden '

Ze schonk mij haar bekende, intense glimlach Haar gezicht was door de ouderdom niet verslapt maar juist verstrakt, zodat er niet veel vlees meer over was, slechts een masker van botten bekleed met een diep doorgroefde huid, waar de felle, hardblauwe ogen uit staarden

'Het is goed als oude mensen nog iets nieuws te vertellen hebben Anders vervelen ze hun arme kinderen maar '

Mijn moeder wilde weten hoe hoog die bruidsschat was

'Vijfduizend kronen,' antwoordde Mormor, met iets triomfantelijks in haar stem, leek me

'Dat is ook niet veel ' Het was ongeveer £ 250

'In jouw ogen misschien niet, lille Swanny, jij met je rijke man en je prachtige huis Voor hèm was het wel een kapitaal Hij kwam naar Kopenhagen en hoorde over de dochter van de oude Kastrup, die vijfduizend kronen meebracht als ze trouwde Prompt stond hij bij ons op de stoep en lonkte naar lille Asta '

Het had een verhaal van Ibsen kunnen zijn Dat was wel vaker het geval met wat Mormor vertelde Ook klonk het tamelijk onwaarschijnlijk Ik zag wel aan hun gezicht dat Swanny noch mijn moeder er een woord van geloofde Mormor haalde haar schouders op en liet op de haar eigen wijze haar blauwe ogen even op ieder van ons afzonderlijk rusten

'Ik was zo groen als gras Hij was lang en knap om te zien Hij had geen wilskrachtige kin, maar daarom liet hij die bruine baard staan ' Ze moest ergens om lachen - schamper 'Hij was een vernuftig technicus, hij kon maken wat hij wilde, zei iedereen Hij kon ook maken dat een onnozel meisje verliefd op hem werd Voor een tijdje '

Een wereldschokkende onthulling was het eigenlijk niet Een groot deel ervan had ze waarschijnlijk verzonnen Het leek me sterk dat een man om £ 250 met een meisje trouw Ik stelde hel op één lijn met een verhaal dat we al eerder hadden gehoord en waarmee ze nu opnieuw van wal stak, namelijk dat ze, toen ze voor het eerst zwanger was, dacht dat de baby door haar navel naar buiten zou komen

'Wie schetst mijn verbazing toen hij langs de normale weg werd geboren '

Dat alles staat uiteraard in de dagboeken, maar op dat moment wisten wij daar niets van Soms wordt het me droef te moede als ik bedenk dat mijn moeder er nooit van heeft geweten, dat ze is gestorven voordat de dagboeken werden gevonden Sommige van Asta's verhalen konden worden weerlegd De anekdote over Hansine die de tafel afruimde en in het bijzijn van gasten vroeg: 'Doen we deftig, of stapelen we de borden even?', was ontleend, zo hoorde ik later, aan een mopje uit Punch uit de jaren twintig of dertig Dat de geboorte van Mogens voor zijn moeder als een verrassing kwam, was wellicht ook zo'n fantasie die haar weg naar haar legenden had gevonden Vele van haar verhalen waren grappig, sommige bizar of grotesk Het belangrijkste uit haar verleden zou ze misschien nooit hebben verteld als niet iemand een knuppel in het hoenderhok had gegooid, en toen heeft ze zich eigenlijk alleen maar zwakjes verdedigd

Het was goed als oude mensen nog iets te vertellen overhadden, zoals Mormor zelf had gezegd, want anders verveelden ze hun arme kinderen maar