LXI

In de buurt van Mannheim, Duitsland

'Wat je hier ziet, is misschien wel het eerste of tweede boek dat ooit is gedrukt.'
Ze waren op een parkeerplaats gaan staan. Emily spreidde de samengevoegde uitdraai en het bestiarium op haar schoot uit terwijl Nick omkeek of niemand hen zag. Er was niets vóór hen te zien behalve een donker groepje van naaldbomen die bijna onder het gewicht van de sneeuw bezweken. Achter hen dreunde het verkeer over de a5.
'Het eerste boek dat waar is gedrukt?'
'Het eerste dat waar dan ook ooit is gedrukt. Om precies te zijn, dat ooit met losse zetletters is gedrukt.'
'Losse zetletters' was een term die Nick wel kende, hoewel eerder als vage bekende dan als goede vriend. Zoiets wat in een opsomming in een tijdschrift stond, over de honderd belangrijkste uitvindingen aller tijden of mannen die de wereld veranderden. Meestal in één adem genoemd met de naam...
'Gutenberg?'
'Precies.' Emily's huid zag grauw en dof; zonder lippenstift en mascara leken haar volle lippen en donkere ogen in haar gezicht weg te zinken. Maar toen ze de bladzijde voor zich bekeek, vlamde haar energie weer op. 'Wat weet je over hem?'
'Wat valt er te weten?'
'Niet veel. Zo weinig zelfs dat hij tot de achttiende eeuw bijna vergeten was. Hij heeft tijdens zijn leven aardig wat invloedrijke vijanden gekregen; na zijn dood hebben die alles in het werk gesteld om zijn nalatenschap in de vergetelheid te doen zakken, Pas toen wetenschappers eeuwen later bepaalde gegevens onderzochten, hebben ze zijn werk ontdekt.'
'Wat precies?'
'Hij voegde dingen aaneen.' Ze wierp een verlegen grijns in zijn riching om te zien of hij het grapje begreep. 'Losse zetletters. Hij ontwikkelde een techniek om letters op metalen blokken te gieten, en ze tot woorden samen te voegen, of zinnen, of zelfs tot een hele bijbel en die af te drukken.'
Nick probeerde het zich voor te stellen. Een hele Bijbel letter voor letter in elkaar zetten. 'Dat zal een hoop tijd hebben gekost.'
'Waarschijnlijk jaren. Maar het enige alternatief was met de hand schrijven. Zodra hij een pagina had voltooid, kon hij zoveel kopieën drukken als hij wilde. Daarna zou hij het zetsel weer uit elkaar halen en ze opnieuw gebruiken om een heel nieuwe pagina te maken. Heel flexibel en tegelijkertijd een product dat volkomen gestandaardiseerd was en zo vaak als men wilde vermenigvuldigd kon worden. Het was waarschijnlijk samen met het alfabet en het internet een van de belangrijkste stappen voorwaarts in het overbrengen van informatie.'
'En wanneer vond dat plaats?'
'Het midden van de vijftiende eeuw.'
'Rond de tijd van de Meester van de Speelkaarten.'
Emily stak haar bibliotheekboek op. Er stond niets op de voorkant behalve een grazend hertje, in goud gedreven. Nick herkende het meteen van het kaartspel. Emily bekeek de rug van het boek.
' Gutenberg en de Meester van de Speelkaarten,' las Nick.
'Ik stuitte erop toen ik in New York Gillians kaart onderzocht. Je bent niet de eerste die zich afvraagt of er een verband bestaat. Er is een verlucht exemplaar van de Gutenbergbijbel in Princeton waar de illustraties kopieën lijken van de speelkaarten. De schrijver van dit boek oppert dat er mogelijk een samenwerking tussen Gutenberg en de Meester bestond om illustraties voor de bijbel te leveren. De man die het drukken van teksten vervolmaakte en de man die het drukken van gravures vervolmaakte. Een verleidelijke theorie.'
'Is daar ook enig bewijs voor?'
'Geen harde bewijzen. De meeste bewijzen in dit boek zijn weerlegd.' Emily staarde naar de uitdraai alsof ze het niet helemaal kon geloven. 'Tot dit hier.'
In de verte klonk een sirene. Nick probeerde zich te concentreren.
'Lijkt het niet ontzettend op het bestiarium dat we in Brussel hebben gevonden?'
'Het bestiarium is met de hand geschreven. Dit is gedrukt. Je kunt zien hoe regelmatig het letterschrift is, hoe kaarsrecht de regels lopen. Hetzelfde geldt voor de illustraties. De afbeeldingen in het bestiarium zijn met de hand geschilderd. Het is moeilijk om bij de reconstructie zekerheid te hebben, maar zo te zien is dit net als de kaarten gedrukt.'
De sirene werd luider. Nick veegde het raampje schoon en keek naar buiten. De enige andere auto op de parkeerplaats was een zilveren Opel die aan het andere eind geparkeerd stond. De bestuurder stond met zijn rug naar hem toe, in de sneeuw onder de bomen urinerend.
'We hebben dus een gedrukte afbeelding waarvan we weten dat die uit het midden van de vijftiende eeuw komt, en wat gedrukte tekst. Hoe maak je dan de sprong naar Gutenberg?'
Emily wees op de letters. 'Gutenberg was de eerste. Hij heeft niet alleen de drukpers uitgevonden; hij moest alles uitvinden of vervolmaken. De legeringen om de letters te gieten en het gereedschap om ze te maken. De procédés om de pagina's samen te stellen en bij elkaar te houden. De inktsoorten.' Ze zweeg opeens.
'De inktsoorten...?'
De sirene was tot een oorverdovend geloei aangezwollen. Een ambulance raasde voorbij, toeterend om het verkeer weg te jagen. Nick blies zijn adem weer uit, die prompt op de voorruit tot ijskristallen bevroor. Emily leek er niet op te hebben gelet.
'Dat is natuurlijk wat bij Gillian een belletje deed rinkelen.' Ze haalde de speelkaart tevoorschijn en bestudeerde hem. 'Kijk.'
Ze wees op een stel donkere vlekjes onder op de kaart.
'Gutenbergs inkt is beroemd om zijn glans. Die vervaagt niet; hij is nog even donker en diep als op de dag dat hij van de pers kwam.'
'Hoe kan dat?'
'Dat weet niemand. Zelfs onder de oudste gedrukte boeken is dat uniek. Men heeft geprobeerd om het recept te ontsluieren zelfs het met spectrometers te analyseren.'
'pixe,' zei Nick. 'Vandevelde.'
'Gillian heeft natuurlijk de inkt opgemerkt en ze zal geraden hebben wat het was. Vandevelde zou dat hebben bevestigd.'
'Voordat ze hem dwongen te zwijgen. Maar hoe ben je erachter gekomen?'
'Het lettertype. Gutenberg heeft dat ook uitgevonden. Je koos toen niet voor Times New Roman of Arial; hij moest iedere letter ontwerpen en die dan uit een blok metaal snijden voor het gieten. In de vroege gedrukte boeken is ieder lettertype even uniek als handschriften.'
Ze ging met haar vinger over de samengevoegde letters. 'Dit is de grootvader van alle lettertypes. Dit heelt hij gebruikt voor zijn meesterwerk, de Gutenbergbijbel. Voor zover wij weten was dat het enige belangrijke werk dat hij heeft gedrukt.' Ze streelde de uitdraai als een kindje. 'Dit is net zoiets als een gesigneerd exemplaar vinden van een verloren gewaande Shakespeare, geïllustreerd door Rembrandt.'
'We hebben hem nog niet gevonden,' herinnerde Nick haar. 'We hebben alleen een uitdraai van een reconstructie van een bladzijde die een malloot in Straatsburg heeft versnipperd. Ik geloof ook niet dat dat het origineel was, tenzij Gutenberg het op kantoorpapier heeft gedrukt.'
'Je richtte je pistool op hem en het eerste waar hij aan dacht was het vernietigen van het vel papier. Het moet dus een kopie zijn van iets wat echt bestaat. Ergens.'