23 Verscheidenheid versus eenzijdigheid

Laten we redelijk zijn. Alleen omdat juristen in Zweden in het verleden te weinig weerstand tegen racisme hebben geboden, hoeft dat nog niet te betekenen dat ze racistisch zijn of een hekel aan vreemdelingen hebben.

En alleen omdat Zweedse en allochtone gevangenen het idee hebben dat ‘vuile Turken verdomd streng gestraft worden’ en veelal veroordeeld worden op basis van een zwakkere bewijsvoering, hoeft dat nog waar te zijn. Dat bovendien strafrechtadvocaten van mening zijn dat allochtonen in onze rechtbanken slechter behandeld worden dan autochtone Zweden kunnen we wellicht ook met een korreltje zout nemen. Zij zijn namelijk belanghebbenden. Maar dat ook het gevangenispersoneel denkt dat allochtonen strenger gestraft worden en veroordeeld aan de hand van een zwakkere bewijsvoering, moet ons aan het denken zetten.

Het zet je al helemaal aan het denken als dit de mening is van zeer ervaren personeel dat al tientallen jaren in het gevangeniswezen werkt.

Als bovendien onderzoekers resultaten publiceren die in dezelfde richting wijzen en wanneer bijna alle grote rechtsschandalen in de afgelopen jaren allochtonen betreft, ja dan ...

*

Wij mensen hebben de neiging om degenen van wie we vinden dat ze tot ‘onze groep’ behoren als beter te beoordelen dan degenen die we als vreemden beschouwen.

* Wij zijn voorzichtig – zij zijn stiekem.

* Wij drinken – zij zuipen.

* Wij knuffelen – zij flikflooien.

* Wij raken geïrriteerd – zij worden hysterisch.

* Wij lenen – zij stelen.

Dat hoeft helemaal niet te betekenen dat we racistisch zijn – alleen dat we net als ieder ander gewone subjectieve mensen zijn, met onze fouten en tekortkomingen. Voor mij als Stockholmer is het al voldoende om naar een kleiner plaatsje op het platteland te verhuizen om door de bewoners daar als ‘de Stockholmer’ gezien te worden. Geloof me, ik heb het geprobeerd. Het kan generaties duren voor je wordt geaccepteerd.

Als ‘die Stockholmer’ daarbij ook nog eens voldoet aan de algemene opvattingen die er over Stockholm heersen, namelijk dat de mensen daar verwaand zijn en alles beter denken te weten, dan wordt het alleen nog maar erger als hij het bijvoorbeeld over ‘sappen’ heeft terwijl hij iets heel anders bedoelt, namelijk ‘zappen’.

*

Stel je eens een vrouw voor die wordt aangeklaagd omdat ze zich na jaren van mishandeling met een vleesmes heeft verdedigd en de man die haar mishandelde, heeft gedood. De rechter, de juryleden, de officier van justitie en haar advocaat zijn allemaal mannen. Zal ze voor moord of doodslag veroordeeld worden of zal haar daad als noodweer worden opgevat en zal ze worden vrijgesproken?

Of stel je voor dat alle strafzaken wegens verkrachting of vrouwenmishandeling uitsluitend door mannen behandeld zouden worden. Dat zouden we natuurlijk nooit accepteren. Daar zou, volledig terecht, hevig tegen worden geprotesteerd en er zou snel actie ondernomen worden voor een radicale verandering.

Maar de situatie dat de officier van justitie, de rechters en de juryleden in ons land bijna uitsluitend autochtone Zweden zijn als er een allochtoon van iets verdacht is, gaat al jarenlang onopgemerkt door. Terwijl dat in vele andere westerse landen onmogelijk is.

*

Enkele jaren geleden promoveerde een onderzoekster tot doktor in de psychologie met een proefschrift over de wijze van reageren door getuigen op allochtonen die een misdrijf hebben gepleegd. De promovendus had door acteurs een roofoverval op een winkel laten uitbeelden en deze op film vastgelegd. Ze had die film twee keer opgenomen, één keer met een overvaller die een typisch Zweeds uiterlijk had en de tweede keer met een persoon met een aanzienlijk donkerder huid.

Toen ze later de voor het overige identieke films aan verschillende groepen liet zien, hadden de Zweden het idee dat de donkere man ruwer en wreder te werk was gegaan dan de man met het Zweedse uiterlijk. De allochtonen hadden echter precies het tegenovergestelde idee: volgens hen ging de Zweedse overvaller ruwer en wreder te werk. Ook dit heeft niets met racisme te maken. We hebben nu eenmaal de neiging om mensen die we als de onzen beschouwen, betere eigenschappen toe te dichten dan mensen die we als vreemden zien.

*

Maar toch wordt er heftig geprotesteerd als steeds grotere groepen mensen beweren dat officieren van justitie, rechters en juryleden bevooroordeeld zijn als er een allochtoon terecht staat. Nee, dat gebeurt niet! Officieren van justitie en rechters zijn objectief. Ze zijn eraan gewend, ze zijn getraind en ze hebben een opleiding gehad die de vorming van vooroordelen tegengaat, zo wordt althans beweerd. En dus volgen Zweedse officieren van justitie en rechters geen bijscholingsprogramma over de multiculturele samenleving, een programma zoals dat bijvoorbeeld wel in Groot-Brittannië en een aantal andere landen verplicht is.

Maar is het niet precies andersom? Lopen deze mensen door de aard van hun werk juist niet het risico meer vooroordelen over allochtonen te ontwikkelen dan anderen?

Bijna alle allochtonen die ze tegenkomen worden immers verdacht van een misdrijf. Zou dat ze niet beïnvloeden? Zijn officieren van justitie, rechters en juryleden misschien een speciaal soort goddelijk objectieve mensen?

Zit er iets in hun opleiding waardoor ze zo objectief zijn? Officieren van justitie en rechters zijn wel academisch geschoold, maar hun opleiding is niet bijster uitgebreid. Die duurt bijvoorbeeld maar half zo lang als die van een rechtspsychiater en is ongeveer net zo omvangrijk als die van een verloskundige. Met dat verschil dat een verloskundige een hoop leert over het menselijk gedrag. Een Zweedse rechter of officier van justitie hoeft voor zijn baan nog geen uur college gedragswetenschappen te hebben gevolgd. Niets in hun opleiding zorgt ervoor dat ze alert zijn op eventuele vooroordelen die ze hebben of door hun werk kunnen ontwikkelen.

Binnen de politie heeft men dit probleem erkend en is actie ondernomen. Er moet nog veel gebeuren, maar men is ermee bezig. Maar wat officieren van justitie en rechters betreft kiest men ervoor de kop in het zand te steken en te doen alsof het probleem niet bestaat. Ze lijken niet te begrijpen dat de bewering dat er onder hen geen vooroordelen leven, op zich al een vooroordeel is.

Omdat serieus onderzoek ontbreekt, weten we tamelijk weinig over de misdrijven die door allochtonen worden gepleegd. Nog minder weten we over de wijze waarop allochtonen in onze rechtbanken behandeld worden. Worden ze strenger gestraft of op basis van een zwakkere bewijsvoering veroordeeld? Zijn Joy Rahman en Yassir Askar slechts twee uitzonderingen van een systeem dat voor het overige feilloos functioneert? Is het redelijk om aan te nemen dat het probleem met hun vrijlating is opgelost? Dat er geen derde of vierde allochtoon in een Zweedse gevangenis zit die ten onrechte is veroordeeld?

We weten dat de helft van de buitenlanders die in onze gevangenissen zit, afkomstig is uit andere Noord-Europese landen. De meest voorkomende buitenlander in een Zweedse gevangenis is een Finse vlaskop. En de meest voorkomende buitenlander in Noorse gevangenissen is een Zweed. We weten ook dat gedetineerden met een Europese achtergrond in de meeste gevallen niets met de Zweedse immigratiepolitiek te maken hebben. Hetzelfde geldt voor gedetineerden uit Amerika en de meeste criminelen uit het Oostblok.

Het is waarschijnlijk dat het aantal vluchtelingen met een verblijfsvergunning dat een misdrijf pleegt, verhoudingsgewijs zeer klein is. Dat lijkt aannemelijk – maar we kennen de cijfers niet. Wat we wel weten is dat Zweden die woonachtig zijn in gebieden waar ook veel allochtonen wonen, de meeste misdrijven plegen. We weten ook dat van de ruim twee miljoen allochtonen van de eerste en tweede generatie die in ons land woont, 99,9 procent niet zit opgesloten in enige gevangenis, jeugdinrichting of kliniek. Ja, dat zijn de cijfers. Op dit moment zit één promille van de allochtonen vast.

*

Onze politieke partijen die in de rijksdag vertegenwoordigd zijn, proberen elkaar te overtreffen als het gaat over de vraag wat men wil doen om een multiculturele samenleving te bevorderen. Maar in de fracties van geen van die partijen zit zelfs maar bij benadering een aanvaardbaar aantal allochtonen. Voor de meeste partijen geldt dat slechts twee tot drie procent van de fractieleden een buitenlandse achtergrond heeft. Dat zou ruim twintig procent moeten zijn. Ook in de rechtbank zou de jury een afspiegeling moeten zijn van onze samenleving – en die samenleving bestaat vandaag de dag voor ruim twintig procent uit allochtonen.

En als ergens nu juist de quotering perfect zou moeten fungeren, dan is het wel bij de benoeming van juryleden. Zij moeten bij een rechtszaak immers de samenleving vertegenwoordigen en voor het benoemen van een jurylid is geen specifieke kennis vereist.

*

Om in de toekomst met deze wanverhoudingen te kunnen afrekenen is het absoluut noodzakelijk om allochtonen te werven voor onze rechtenfaculteiten. Maar dat is niet genoeg. We kunnen niet nog eens vijf à tien jaar wachten op officieren van justitie en rechters die een buitenlandse achtergrond hebben. Om hun werk in een multiculturele samenleving goed te kunnen uitvoeren, dienen de huidige openbare aanklagers en rechters bijgeschoold te worden. En in die bijscholing dient vooral aan de orde te komen dat objectiviteit bij mensen niet bestaat. Ieder mens is subjectief. Iedereen draagt vooroordelen en eerder gevormde meningen met zich mee. Maar daarop kunnen we geattendeerd worden. We kunnen leren onszelf beter in de gaten te houden. En openbare aanklagers en rechters kunnen door middel van het bestuderen van de menselijke psyche er inzicht in krijgen hoe we vooroordelen en eerder gevormde meningen in onze besluitvorming kunnen tegengaan. Als ze bovendien kennis kunnen nemen van internationaal onderzoek op dit gebied, dan zullen ze waarschijnlijk steeds meer overtuigd raken van het feit dat ook iemand met een juridische opleiding met vooroordelen is belast.

Maar zolang medewerkers van het OM en leden van de rechtbank dit probleem blijven ontkennen, dan is het aan ons, journalisten om de veroordelingen van allochtonen extra nauwkeurig te blijven volgen. Als tenminste onze vooroordelen ons niet in de weg staan.

Politieagenten, openbare aanklagers, rechters en juryleden komen honderd keer meer criminele allochtonen tegen dan wij. Want de meeste mensen die als verdachten voor een rechter komen, zijn natuurlijk schuldig. Ongeacht of het nu Zweden of allochtonen zijn. Als het anders was zou dat betekenen dat onze aanklagers er altijd naast zouden zitten.

Ook de politie, openbare aanklagers, rechters en juryleden hebben dus redelijkerwijs vooroordelen en onbewust een hekel aan vreemdelingen.

Dat er verder in onze rechtszalen iets fundamenteels mis is wanneer vaak de enige allochtoon in die zaal de aangeklaagde is, snapt iedereen. Dat klopt net zo min als dat het in Amerika ooit mogelijk was dat een volledig blanke jury een neger kon veroordelen. Iets wat in de eenentwintigste eeuw ondenkbaar is.

Het Zweedse rechtssysteem wordt niet gekenmerkt door verscheidenheid, maar door het tegenovergestelde: eenzijdigheid.