Als je honderd mensen naast elkaar zou zetten die even later zouden overgeven, zie je grote verschillen. Nummer 14 zit in de achtbaan en steekt zijn handen in de lucht, nummer 32 vindt de eiersalade heerlijk, nummer 77 kijkt met een ongelovig gezicht naar de zwangerschapstest en nummer 100 leest net op een bijsluiter kan misselijkheid en braken veroorzaken.
Overgeven is niet struikelen, want het verloopt volgens een precies plan. Het is een knappe prestatie: miljoenen kleine receptoren testen de maaginhoud, onderzoeken het bloed en verwerken de indrukken van de hersenen. Elk brokje informatie wordt in het gigantische netwerk van het zenuwstelsel verzameld en naar de hersenen gestuurd. De hersenen kunnen de informatie afwegen, en afhankelijk van hoeveel alarm er is geslagen besluiten ze: overgeven of niet. Dat geven de hersenen door aan bepaalde spieren, die vervolgens aan het werk gaan.
Zou je dezelfde honderd mensen tijdens het braken doorlichten, dan zou je honderd keer hetzelfde zien. De gealarmeerde hersenen activeren het hersengebied voor misselijkheid en zetten de lichaamsschakelaar op ‘noodsituatie’. Het gezicht wordt bleek, doordat het bloed vanuit de wangen naar de buik gaat. De bloeddruk daalt en het hart slaat langzamer. Ten slotte komt de bijna zekere voorbode: speeksel. Zodra de hersenen de mond over de actuele toestand hebben geïnformeerd, produceert de mond grote hoeveelheden speeksel om de kostbare tanden en kiezen te beschermen tegen het maagzuur.
In het begin maken de maag en de darm zenuwachtige, kleine golfbewegingen en schuiven ze de inhoud een beetje paniekerig volkomen tegengestelde kanten op. Dit terugroeien kunnen we meestal niet voelen, omdat dit in het gladde spierweefsel gebeurt. Maar op dat moment weet in elk geval het grootste deel van de mensen instinctief dat ze een emmer moeten zoeken.
Een lege maag voorkomt niet dat je overgeeft, want de dunne darm kan zijn inhoud ook legen. De maag doet dan speciaal de deur open en laat de inhoud van de dunne darm weer binnen. Als er zoiets groots gepland is, werkt iedereen samen. Als de dunne darm zijn inhoud opeens in de maag loost, kan deze drukgevoelige zenuwen in de maag prikkelen die vervolgens signalen naar het overgeefcentrum in de hersenen sturen. En dan is het duidelijk: alles is klaar... om over te geven.
De longen ademen heel diep in en de luchtwegen worden gesloten. De maag en de opening naar de slokdarm worden opeens helemaal ontspannen en – plof – drukken het middenrif en de spieren van de buikwand opeens van onderen in, alsof het lichaam een tube tandpasta is, en dan wordt de inhoud van de maag naar buiten geperst. Met verve, eruit ermee!
Waarom we overgeven en hoe we dat kunnen voorkomen
Mensen zitten zo in elkaar dat ze kunnen overgeven, net als apen, honden, katten, varkens, vissen en vogels. Dieren die niet kunnen overgeven zijn muizen, ratten, cavia’s, konijnen en paarden; deze dieren hebben een te lange, te smalle slokdarm. Bovendien ontbreken bij deze dieren de zenuwen die hiervoor nodig zijn.
Dieren die niet kunnen overgeven, moeten zich anders gedragen als ze eten. Ratten en muizen ‘knabbelen’ op hun eten. Eerst testen ze al knabbelend kleine stukjes voer en ze eten pas door als ze geen last hebben gehad van het eerste testhapje. Als dat giftig was, worden ze meestal alleen maar behoorlijk ziek en bovendien leren ze dat ze er niet meer van moeten eten. Daarbij komt dat knaagdieren giften beter kunnen afbreken, doordat hun lever daar meer enzymen voor heeft. Paarden kunnen niet eens knabbelen, dus zodra zij iets slechts in de dunne darm krijgen, is dat vaak levensbedreigend. Eigenlijk mogen we dus heel trots op onszelf zijn als we kotsend boven de wc-pot hangen.
Tijdens het braken kun je de korte pauzes gebruiken om te griezelen. De beruchte eiersalade van nummer 32 is verbazingwekkend goed gebleven tijdens de korte terugreis vanuit de maag. Een paar stukjes ei, erwten en pasta zijn duidelijk herkenbaar. Nummer 32 denkt nog ontgoocheld: Ik heb waarschijnlijk slecht gekauwd. Even later blijkt de volgende braakgolf iets fijner gemaakt te zijn. Als braaksel herkenbare stukken eten bevat, is de kans groot dat het uit de maag en niet uit de dunne darm afkomstig is. Hoe fijner, bitterder of geler, hoe groter de kans dat het een kleine groet is uit de dunne darm. Duidelijk herkenbaar eten is weliswaar slecht gekauwd, maar is in elk geval op tijd uit de maag gehaald en was nog niet in de dunne darm gearriveerd.
Ook de manier van overgeven zegt iets. Als het opeens gebeurt, bijna zonder waarschuwing, en dan in één heftige golf, wijst dat op een maag-darmvirus. De voorzichtige sensoren tellen namelijk eerst hoeveel ziekteverwekkers ze aantreffen en als ze tijdens het tellen merken dat het echt te veel is, trekken ze aan de noodrem. Voor deze golf zou het immuunsysteem zich er misschien nog mee kunnen bemoeien, maar nu is het een zaak van de maag-darmspieren.
Bij een vergiftiging door slechte levensmiddelen of alcohol wordt ook in golven gebraakt, maar wordt het gelukkig korte tijd ervoor aangekondigd door misselijkheid. Deze misselijkheid heeft tot doel te laten weten dat dit eten of drinken slecht voor het lichaam is. In de toekomst zal nummer 32 veel wantrouwiger zijn als hij een bord met eiersalade ziet.
Nummer 14 van de achtbaan vergaat het al net zo als nummer 32 van de eiersalade. En er is ook in een auto geen sprake van vergif en toch komt er braaksel terecht op de voeten en tegen het handschoenenvakje, of het vliegt uit het raam met de windrichting mee tegen de dichtstbijzijnde achterruit. De hersenen bewaken het lichaam nauwkeurig en voorzichtig, vooral bij kleine kinderen. De meest waarschijnlijke verklaring voor overgeven in de auto is: als de informatie van de ogen sterk afwijkt van de informatie van de oren, weten de hersenen niet meer wat er mis is en trekken ze alle noodregisters open.
Als je dus in de auto of de trein een boek leest, geven de ogen ‘amper beweging’ door en de evenwichtssensor in de oren ‘heel veel beweging’. Het omgekeerde is het geval als je tijdens het autorijden naar de stammen van de bomen aan de bosrand kijkt. Als je tegelijkertijd je hoofd een beetje beweegt, lijkt het alsof de boomstammen nog sneller voorbijrazen dan jij je in werkelijkheid verplaatst en dan raken de hersenen ook in verwarring. Dezelfde tegenstrijdige informatie van ogen en evenwichtszintuigen kennen de hersenen eigenlijk alleen maar bij vergiftigingen. Iemand die te veel alcohol heeft gedronken of te veel drugs heeft gebruikt, voelt beweging, ook al zit hij stil.
Ook hevige emoties, zoals psychische belasting, stress of angst kunnen overgeven veroorzaken. Normaal gesproken produceert het lichaam elke ochtend het stresshormoon CRF (Corticotropin Releasing Factor) en legt hierdoor een buffer aan om het lichaam te wapenen tegen de eisen van de dag. CRF zorgt ervoor dat het lichaam uit een energiereserve kan putten, dat het immuunsysteem niet te sterk reageert en dat de huid bij zonlichtstress ter bescherming bruin wordt. Als een situatie ongewoon opwindend is, kunnen de hersenen een extra dosis CRF in het bloed spuiten.
Niet alleen in de hersenen wordt echter CRF geproduceerd, maar ook in de maag-darmcellen. Ook hier betekent dit signaal: stress en bedreiging! Als maag-darmcellen grote hoeveelheden CRF signaleren, maakt het niet uit waar dat signaal vandaan komt (hersenen of darm). De informatie op zich is al voldoende om erop te reageren met diarree, misselijkheid of overgeven.