12 De hel van Tarakan

Tijdstip: maandag 10 januari 1942

Plaats: Tarakan, Indonesië

Auteur: redacteur Kijk

Nog geen maand later werden de eilanden Tarakan en Balikpapan het toneel van gruwelijke gevechten tussen eenheden van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger ( knil ) en de Japanse aanvallers. Zij kwamen voor de olievelden. Die van Tarakan leverden namelijk 6 miljoen vaten per jaar. Onmisbaar in een oorlog. Om die te veroveren zouden de Japanners zich van hun meest wrede kant laten zien...

Tarakan werd op 10 januari 1942 voor het eerst in de oorlogsberichten genoemd. Op die dag begonnen 48 Japanse schepen er een troepenmacht van 10.000 man aan land te brengen. De Nederlandse commandant, luitenant-kolonel Simon de Waal, had 1.500 soldaten en 2.000 ongeoefende burgers. Terwijl deze mensen hun ongelijke strijd voerden tegen de overvaller en vier Jappen velden tegen elke man die aan hun eigen kant viel, voerde De Waal zijn bijzondere instructies uit. Een voor het doel opgeleide vernielingsploeg trok de petroleumvelden in en vernietigde alle installaties.

Een van de Nederlanders zei later: ‘Het geluid van de strijd ging verloren in het geraas van de brand. De lucht was een en al rookwolk waar de vlammen doorheen schoten. Daar ging het werk van dertig jaar.’ En commandant De Waal, die zijn best deed bij zijn mensen de moed erin te houden, riep uit: ‘Wie zou ooit hebben gedacht dat een arme officier op een enkele avond dertig miljoen gulden zou verdoen.’

De Nederlanders bleven de Jappen op een afstand houden totdat het tweede deel van het verwoestingsplan kon worden voltooid. Dat was de verwoesting van de grote petroleumtanks die zowat 100.000 ton petroleum bevatten. Ook hier werd de brand in gestoken. Het felle geraas der vlammen verdronk alle andere geluiden, verklaarde een getuige. ‘Het was ’n ontzettend gezicht; de brandende olie stroomde zachtjes door de kanalen die we hadden gemaakt naar de kust. Alles in de omgeving verdween, de asfaltwegen, de huizen, de havenwerken... en de brandende olie stroomde een groot eind de zee in,’ zei hij.

Twee etmalen na het tijdstip van de Japanse landing was het verwoestingswerk af en gaven commandant De Waal en zijn gehavende gelederen zich over. Er waren veertig vrouwen bij, de echtgenoten van Nederlandse en Indonesische soldaten en verpleegsters. Zij hadden geweigerd Tarakan te verlaten toen het gevechtsgebied dreigde te worden overmeesterd, omdat zij gewonden wilden verplegen.

De bemanning van de Karoengan-kustbatterij was echter niet op de hoogte van de capitulatie, omdat alle communicatielijnen waren vernietigd. Toen een aantal Japanse schepen de baai invoer, opende de batterij het vuur en zonk twee mijnenvegers. Toen de manschappen zich uiteindelijk toch overgaven, gaf de Japanse legercommandant het bevel om hen in groepjes van drie vast te binden. Even later werden zij in het water gegooid, waar alle 219 soldaten verdronken.

Nog geen twee weken later lieten de Japanners zien dat dit geen eenmalige uitspatting van een wrede commandant was. Zevenhonderd kilometer zuidelijker lag raffinaderij Balikpapan. Dit was het volgende doel van de Japanners. Om een herhaling van Tarakan te voorkomen, stuurden zij twee Nederlandse officieren die zich hadden overgegeven met een ultimatum naar het zuiden. In het ultimatum stond het volgende:

‘Als het garnizoen van Balikpapan de aldaar en in de omgeving gelegen natuurlijke hulpbronnen en inrichtingen vernietigt, zullen de commanderende officieren, de onder hen staande Nederlandse soldaten en de met hen in betrekking staande Hollanders allen zonder uitzondering worden gedood. De kapitein Coren en de kapitein Renduruhof worden gezonden om bijzonderheden betreffende het bovenstaande over te brengen.’

In de nacht van 23 op 24 januari landden de Japanse troepen aan beide zijden van Balikpapan. Zij ontmoetten geen enkele tegenstand, omdat de daar aanwezige troepen het bevel hadden gekregen om Balikpapan te ontvluchten, maar zij werden woest toen zij ontdekten dat alle strategische doelen toch waren vernietigd. Zij verzamelden alle Nederlanders die zij konden vinden: twee ambtenaren, een inspecteur van de politie, een medisch officier, acht patiënten uit het Balikpapanziekenhuis, drie priesters en een groep krijgsgevangenen, leden van het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger. In totaal 78 personen. Eén Nederlander wist te ontsnappen: Van Amstel. Hij had een donkere huid en deed zich voor als een Indonesiër. De volgende dag werden alle inwoners van de kampong bij elkaar geroepen, onder wie Van Amstel en meegenomen naar het strand, vlak bij het oude fort Klandasan. Zo werd Van Amstel ooggetuige van een verschrikkelijk bloedbad.

Hij schreef: ‘Ik zag hoe de Europeanen al op een rij werden gezet. Ik herkende dokter Arps, dokter Dikstaal, priester Creutzberg en een aantal patiënten van het Balikpapanziekenhuis. We werden gedwongen om te kijken hoe de twee ambtenaren van het Binnenlandse Bestuur werden onthoofd en hoe vervolgens de anderen de zee in werden gejaagd. Een voor een werden zij neergeschoten, hun lijken dreven in het water. De oude priester Creutzberg probeerde nog met de Japanners te praten, hopend dat hij zo het moorden kon stoppen, maar toen dat niet hielp, begon hij de slachtoffers te zegenen, tot hij zelf werd neergeschoten.’

Op 1 mei 1945 landde de geallieerde strijdmacht – hoofdzakelijk Australiërs – op het eiland om het te heroveren op de
Japanners. Nederlandse soldaten en technici vormden een bescheiden maar belangrijk deel van die geallieerde gevechtstroepen. Samen versloegen zij het Japanse leger in negentien dagen. The New York Times schreef toen dat zij ‘een van de kostbaarste plekken waarvoor Japan in de oorlog was gegaan’ weer in handen hadden gekregen.