Noten

1   Vertaling motto Rob Hartmans. Oorspronkelijke tekst:

II met a traveler from an antique land
Who said: ‘Two vast and trunkless legs of stone
Stand in the desert. Near them on the sand,
Half sunk, a shattered visage lies, whose frown
And wrinkled lip and sneer of cold command
Tell that its sculptor well those passions read
Which yet survive, stamped on these lifeless things,
The hand that mocked them and the heart that fed.
And on the pedestal these words appear:
“My name is Ozymandias, King of Kings:
Look on my works, ye mighty, and despair!”
Nothing beside remains. Round the decay
Of that colossal wreck, boundless and bare,
The lone and level sands stretch far away.’

1   IN DEN BEGINNE

1   Dodenboek, hoofdstuk 17, sectie 2

4   HEMEL OP AARDE

1   Jaromír Málek, ‘The Old Kingdom’, 92

2   Herodotus, Boek II, hoofdstuk 124 en 127

5   VERZEKERD VAN DE EEUWIGHEID

1   Piramideteksten, Uitspraken 273-274

2   Weni, autobiografische inscriptie, regel 3-4

3   Ibid., regel 10-13

4   Ibid., regel 6-7

5   Ibid., regel 27-28

6   Harchoef, tombe-inscriptie, rechts naast ingang, regel 8-9

7   Ibid., links naast ingang, regel 4-5

8   Ibid., uiterst rechts op façade, regel 6-7

9   Ibid., uiterst rechts op façade, regel 15-22

6   BURGEROORLOG

1   William Hayes, ‘Royal Decrees’, 23

2   Merer, grafstèle, regel 9

3   Iti, stèle, kolom 2-3 en 6

4   Anchtifi, tombe-inscriptie, sectie 10

5   Ibid., sectie 2

6   Intef, stèle, regel 2

7   Tjauti, valse deur, rechterkant

8   Tjauti, woestijninscriptie, regel 2

9   Hetepi, grafstèle, regel 5

10   Djemi, grafstèle, kolom 3-4

11   Cheti I, tombe-inscriptie, regel 7-8

12   Djari, grafstèle, regel 3-4

13   Antef II, grafstèle, regel 4-5

14   Tjetji, grafstèle, regel 12-13

15   Antef, grafstèle uit Naga el-Deir, regel 4

16   Henenoe, grafstèle, regel 3

7   HET UITGESTELDE PARADIJS

1   Grafkistteksten, bezwering 467

2   Dodenboek, hoofdstuk 6

3   De aanwijzingen voor koning Merikare, regel 55-57

4   Merer, grafstèle, regel 7

5   Grafkistteksten, bezwering 452

6   Ibid., bezwering 338

7   Nebanch, hartscarabee (vertaling door Stephen Quirke, Hieroglyphs and the Afterlife, 104)

8   HET GEZICHT VAN DE TIRANNIE

1   Mentoehotep IV, Wadi Hammamat-inscriptie, regel 10-11

2   Hatnoeb-inscriptie, nr. 24, regel 7-8

3   Kay, grafstèle, regel 4-5

4   Chnoemhotep I, biografische inscriptie, regel 5

5   De instructie van koning Amenemhat I voor zijn zoon, III

6   Intefiqer, Wadi el-Girgawi-inscriptie, regel 6-11

7   De instructie van koning Amenemhat I voor zijn zoon, I-III

8   De profetieën van Neferti, regel 57-67

9   Het verhaal van Sinoehe, regel 165-168

10   De loyalistische instructie, par. 2, regel 1-6

11   Dediqe, stèle-inscriptie, regel 6-7

12   Cyclus van Hymnen voor Senoesret III, regel 16-21

13   Semna-bericht uit Serra-Oost (vertaling door Paul Smither, ‘The Semnah despatches’, no. 4)

14   Senoesret III, Semna-stèle, regel 10

15   Ibid., regel 14-16

16   Ibid., regel 20-21

9   BITTERE OOGST

1   Neferhotep III, Karnak-inscriptie, regel 6

2   Ibid.

3   Mentoehotepi, Karnak-stèle, regel 10 (geciteerd in: Donald Redford, ‘Textual Sources’, 28, noot 75)

4   Ibid., regel 5

5   Ibid., regel 4

6   Ka, grafstèle, regel 6-7

7   Soped-her, grafstèle, regel 9

8   Rahotep, Coptos-stèle, regel 3

9   Antef V, Coptos-stèle, regel 5-7

10   Sobeknacht, autobiografische inscriptie, beginregels

11   Atoe, schrijverspalet, regel 2-3

12   Ibid., regel 4

13   Carnarvon-Tablet nr. 1, regel 3-4

10 DE ORDE HERSTELD

1   Carnarvon-Tablet nr. 1, regel 4

2   Ibid., regel 10-11

3   Ibid., regel 14-15

4   Kamose, overwinningsstèle uit Thebe, regel 19-24

5   Ibid., regel 10-11

6   Ibid., regel 13-14

7   Ibid., regel 8-9

8   Ahmose-de-zoon-van-Abana, tombe-inscriptie, regel 13-14

9   Ahmose, Karnak-stèle, regel 13

10   Ahmose-de-zoon-van-Abana, tombe-inscriptie, regel 23

11   Ahmose, stormstèle, regel 21

12   Ahmose, Tetisjeri-stèle, regel 13-14

13   Ahmose, Karnak-stèle, regel 24-27

14   Ahmose, inscriptie kalksteengroeve Toera, regel 5-6

11 HET VERLEGGEN VAN GRENZEN

1   Ahmose-de-zoon-van-Abana, tombe-inscriptie, regel 30

2   Thoetmosis I, overwinningsinscriptie, regel 7–8

3   Ibid., regel 11-12

4   Thoetmosis I, Abydos-stèle, regel 21

5   Ahmose-de-zoon-van-Abana, tombe-inscriptie, regel 36

6   Ibid., regel 37

7   Ineni, tombe-inscriptie, regel 16-17

8   Hatsjepsoet, obeliskinscriptie Karnak, regel 15

9   Ibid., regel 8-32

10   Senenmoett, standbeeldinscriptie Karnak, regel 26

11   Thoetmosis III, Megiddo-inscriptie uit Karnak, regel 8

12   Ibid., regel 84

13   Ibid., regel 86

14   Ibid., regel 94

15   Thoetmosis III, obeliskinscriptie, linkerzijde

16   Thoetmosis III, obeliskinscriptie, rechterzijde

12 KONING EN VADERLAND

1   Rechmira, biografische inscriptie, regel 3

2   Installatie van de vizier, uit de tombe-inscriptie van Rechmira, regel 15

3   Sennefer, tombe-inscriptie, grafkamer (sectie C4: Urkunden IV, 1426, regel 18)

4   Ibid., sarcofaagkamer (sectie B6-7: Urkunden IV, 1427, regel 8)

5   Sennefer, brief (vertaling door Ricardo Caminos, ‘Papyrus Berlin 10463’)

6   Qenamoen, tombe-inscriptie (tafereel met de jonge Amenhotep II op schoot bij zijn min: Urkunden IV, 1395, regel 14)

7   Norman de Garis Davies, The Tomb of Ken-Amun, 10-16; de vertalingen zijn typerend voor het wetenschappelijke milieu van de jaren 1930 waarin Davies werkte, maar als het gaat om de hiërarchische en pluimstrijkende wereld van het oude Egypte zijn ze beslist adquaat.

8   Qenamoen tombe-inscriptie (tafereel met de jonge Amenhotep II op schoot bij zijn min: Urkunden IV, 1395, regel 15)

9   Satire van de ambachten, 2e

10   Satire van de ambachten, 21h-i, 22a,e

11   Mengelwerk (geciteerd in: Rosalind en Jac. Janssen, Growing Up in Ancient Egypt, hoofdstuk 6)

12   Min, tombe-inscriptie, boogschuttersscène, regel 8-9

13   Amenhotep II, Grote Sfinx-stèle, regel 11

14   Amenhotep II, Medamoed-inscriptie, regel 2

15   Amenhotep II, Grote Sfinx-stèle, regel 19

16   Ibid., regel 24

17   Amenhotep II, Memphis-stèle, regel 28

18   Ibid., regel 29

13 EEN GOUDEN TIJDPERK

1   Amenhotep III, stierenjachtscarabee

2   Amenhotep III, Kom el-Hetan-stèle, regel 2

3   Amarna-brieven, EA17 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

4   Amarna-brieven, EA19 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

5   Amenhotep III, huwelijksscarabee

6   Amarna-brieven, EA22 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

7   Amarna-brieven, EA1 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

8   Amenhotep III, Kom el-Hetan-stèle, regel 11-12

9   Amenhotep III, inscriptie goddelijke geboorte, tempel van Luxor, sectie 4, regel 2–4

10   Ibid., sectie 5, regel 1-2

11   Ibid., sectie 5, regel 3-5

12   Cheoeëf, tombe-inscriptie, afb. 28

13   Ibid.

14 EEN KONINKLIJKE REVOLUTIE

1   Amarna-brieven, EA34 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

2   Amarna-brieven, EA147 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

3   Achnaton, eerdere stichtingsinscriptie, stèle K, regel XIX

4   Ibid., Stèle X, regel 15

5   Ibid., Stèle X, regel 20

6   Kevin Nance, ‘The dark side of King Tut’; het citaat verwijst naar afbeeldingen uit de regeerperiode van Toetanchamon, maar de beschrijving is evenzeer van toepassing op diens vader.

7   Merire I, tombe-inscriptie (zuidelijke muur, westelijke zijde)

8   John Foster, ‘The new religion’, 99

9   Grote Hymne voor de Aton, regel 2-11

10   Ibid., regel 12-13

11   Achnaton, latere stichtingsinscriptie, regel 4

12   Toetoe, tombe-inscriptie, westelijke muur, zuidelijke zijde, onderste deel, regel 26-27

13   Mahoe, tombe-inscriptie, voorzijde, zuidelijke muur

14   Ibid.

15   Hoeya, tombe-inscriptie, westelijke muur

16   Amarna-brieven, EA16 (vertaling door William Moran, The Amarna Letters)

17   Toetanchamon, Restauratie-stèle, regel 5-9

18   Ibid., regel 4-5

19   De daden van Soeppiloelioema (vertaling naar: Hans Güterbock, ‘The Deeds of Suppiluliuma’, 94-95)

20   Ibid.

15 DE STAAT VAN BELEG

1   Horemheb, kroningsinscriptie, regel 4-5

2   Ibid., regel 25

3   Horemheb, Edict, preambule, regel 9-10

4   Ibid., par. 9, regel 4

5   Ibid., par. 9, regel 6

6   Ibid., par. 9, regel 8-9

7   Ibid., preambule, regel 8

8   Seti I, Nauri-decreet, regel 89-93

9   Seti I, Kanais-tempelinscriptie, tekst B, regel 1-2

10   Ibid., regel 6

16 OORLOG EN VREDE

1   Ramses II, slag bij Kadesj ‘Gedicht’, regel 56

2   Ramses II, verdrag met de Hettieten (Karnak-versie), regel 9-10

3   Ramses II, eerste Hettitische huwelijksinscriptie, regel 34 (‘Uwe Majesteits grens’ komt alleen in de Karnak-versie van de tekst voor; de Abu Simbel-versie zegt ‘Zijne Majesteits grens’)

4   Merenptah, Groot Karnak-inscriptie, regel 13

17 TRIOMF EN TRAGEDIE

1   Bay, inscriptie Gebel el-Silsila, regel 8-9

2   Ostracon O.IFAO 1864, recto, regel 3

3   Great Harris-papyrus I, 75, 4

4   Sethnacht, Elephantine-stèle, regel 15

5   Ibid., regel 4

6   Ibid., regel 5

7   RS 20.238 (vertaling naar Michael Astour, ‘New evidence on the last days of Ugarit’, American Journal of Archaeology 69, 1965, p.255)

8   Ramses III, grote inscriptie van jaar 8, Medinet Haboe, regel 16-17

9   Ibid., regel 16-18

10   Ibid., regel 20-21

11   Robert Drews, The End of the Bronze Age, p. 3

12   Ramses III, Turijnse papyrus, recto 1, regel 2

13   Ibid., recto 2, regel 2-5

14   Ibid., recto 2, regel 14-15

15   Ibid., recto 2, regel 15-17

16   Ramses III, haremtaferelen, Medinet Haboe

17   Ramses III, Turijnse juridische papyrus, 4:2

18   Ibid., 3:2

18 EEN TWEESNIJDEND ZWAARD

1   Ricardo Caminos, ‘Peasants’, p. 24

2   Ibid., p. 20

3   Ramses IV, Wadi Hammamat-inscriptie van jaar 3, regel 6

4   Ramses IV, Grote Abydos-stèle, regel 21

5   Ramses IV, tweede Abydos-stèle, regel 35

6   Merenptah, Libische inscriptie, regel 22

7   Papyrus Amherst, p. 2, regel 3-7

8   Papyrus BM 10052, p. 8, regel 19-20

9   Ibid., p. 5, regel 8-9

10   Laat-Ramessidische brieven, nr. 35 (vertaling door Edward Wente, Letters from Ancient Egypt, p. 183-184)

11   Laat-Ramessidische brieven, nr. 28

19 EEN VERDEELD HUIS

1   Ramses III, Deir el-Medina-stèle, regel 3

2   Ibid., regel 3-4

3   Laat-Ramessidische brieven, nr. 28 (vertaling door Vivian Davies en Renée Friedman, Egypt, p.149)

4   Loflied voor Amon – het zogenaamde ‘credo van de theocratie’

5   Mencheperre, verbanningsstèle, regel 6

6   Laat-Ramessidische brieven, nr. 21 (vertaald door Edward Wente, Letters From Ancient Egypt, p.183)

7   1 Koningen 9:16

20 EEN BEZOEDELDE TROON

1   1 Koningen 14

2   2 Kronieken 12:4-5

3   1 Koningen 14:25-26

4   Kroniek van prins Osorkon, Tekst A, regel 24 (de vertalingen van deze tekst zijn van Ricardo Caminos, The Chronicle of Prince Osorkon)

5   Ibid., regel 30

6   Ibid., regel 36

7   Ibid.

8   Ibid., regel 53

9   Ibid.

10   Ibid., Tekst B, regel 7

11   Ibid., regel 11

12   Priesterlijke annalen in Karnak, fragment 7, regel 3

13   Pianchi, overwinningsstèle, regel 19

14   Ibid., regel 3

15   Ibid.

16   Ibid., regel 12

17   Ibid.

18   Ibid., regel 14

19   Ibid., regel 32

20   Ibid., regel 62-67

21   Ibid., regel 78

22   Ibid., regel 85

23   Ibid., regel 86

24   Ibid., regel 106

25   Ibid., regel 113-114

26   Ibid., regel 127-128

21 DE GRILLEN VAN HET NOODLOT

1   Sjabaka, herdenkingsscarabee

2   Harwa, beeldinscriptie (vertaling door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p.26)

3   Taharqa, Kawa-stèle van jaar 6, regel 9

4   Ibid., regel 7

5   Ibid., regel 11-12

6   Ibid., regel 16-18

7   Taharqa, woestijnstèle, regel 12-15

8   Annalen van Esarhaddon (de vertalingen van deze tekst zijn van James Pritchard, Ancient Near Eastern Texts, p.293)

9   Ibid.

10   Annalen van Asjoerbanipal (de vertalingen van deze tekst zijn van James Pritchard, Ancient Near Eastern Texts, p. 294-295)

11   Ibid.

12   Tantamani, Droomstèle, regel 16-17

13   Ibid., regel 25. De reminiscentie aan Kamoses verslag van zijn gevechten tegen de Hyksosvorsten was ongetwijfeld bewust zo bedoeld, dit om Tantamani dezelfde rol te geven als redder van het vaderland.

14   Ibid., regel 41-42

15   Annalen van Asjoerbanipal

16   Ibid.

17   Psamtek II, Shellal-stèle, kolom 9

22 INVASIE EN INTROSPECTIE

1   Wedjahorresnet, beeldinscriptie, linkerkant van het kleed van het beeld

2   Ibid., onder de rechterarm

3   Ibid., onder de linkerarm

4   Ibid., linkerkant van de neus

5   Ahmose, Serapeum-stèle, regel 4-5

6   Darius, Suezkanaal-stèle, spijkerschrifttekst (naar de Franse vertaling van V. Scheil, ‘Documents et arguments’)

7   Nachtnebef, Hermopolis-stèle

8   Nachtnebef, Naukratis-stèle, regel 2-3

9   Ibid., regel 3

10   H.F. Lyte, ‘Abide with me’ (Gezang). Nederlandse vertaling van W. Barnard, Liedboek voor de kerken lied 392, vers 2

11   Inscriptie van de heilige-dierennecropolis in Sakkara (vertaling door Harry Smith, A Visit to Ancient Egypt, p. 43)

12   Padioesir, grafinscriptie (vertaald door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p.46)

13   Ptolemaeus (i), Satraap-stèle, regel 8

14   Arrian, Anabasis (geciteerd door Paul Cartledge, Alexander the Great, p. 268)

23 HET LANGE AFSCHEID

1   Sematawytefnacht, stèle-inscriptie (vertaald door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p. 42-43)

2   Tempel van Horus in Edfoe, binnenste kamers

3   Wennefer, inscriptie op sarcofaagdeksel (vertaald door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p. 54-58)

4   Ibid.

24 SLOT

1   Pasjerenptah, grafstèle (vertaling door E.A.E. Reymond en J.W.B. Barns, ‘Alexandria and Memphis’, p.13)

2   Caesar, The Alexandrian War, hoofdstuk 33 (geciteerd door Andrew Meadows, ‘Sins of the fathers’, p.25)

3   Taimhotep, grafstèle, regel 8-9 (vertaling door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p.63)

4   Ibid., regel 13-14 (vertaling door Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, deel 3, p.63)

5   Ibid., regel 15-16 (vertaling door Carol Andrews, in: Susan Walker en Peter Higgs (red.), Cleopatra, p.186)

6   Plutarchus, Het leven van Antonius, hoofdstuk. 85 (geciteerd door Andrew Meadows, ‘Sins of the fathers’, p. 31)

EPILOOG

1   Samuel Taylor Coleridge, Recollections