Woordenlijst

 

 

 

 

 

achterdek ook wel kampanjedek; achterste deel van een schip, meestal een opbouw, waarin zich de officierskajuit bevond

 

aderlaten een sinds de klassieke Oudheid gebruikte heelmethode, die pas in de negentiende eeuw aan betekenis verloor. In overeenstemming met de leer van de vier lichaamssappen geloofde men dat het evenwicht van de vier lichaamseigen sappen (bloed, zwarte en gele gal, en slijm) kon worden hersteld door een aderlating

 

Amaryllis belladonna belladonnalelie. Deze plantensoort behoort tot de familie van de narcissen, die uit Zuid-Amerika komt

 

bak

1. eettafel van de bemanning

2. grote schaal van hout of tin

3. opbouw op het voordek

4. de mensen die samen uit één bak eten

 

baksmeester de leider van een bak, dat wil zeggen de mannen die aan één tafel en meestal ook uit één schaal het eten delen

 

Banks, sir Joseph (1743-1820) Engelse natuuronderzoeker die Cook tijdens zijn eerste tocht rond de wereld begeleidde. Hij stond aan het hoofd van de Royal Botanic Gardens in Kew en was voorzitter van de Royal Society

 

bark, kolenbark oorspronkelijk een zeilschip met drie masten, dat met name in de achttiende en negentiende eeuw werd gebruikt als vrachtschip

 

boegspriet een rondhout dat uitsteekt boven de boeg en het galjoen, en er onder andere toe dient om de voorste mast overeind te houden

 

bootsman de bootsman was verantwoordelijk voor het bewaken van de staat van de zeilen, het touwwerk en de ankers

 

Bougainville, Louis Antoine de (1729-1811) Franse officier, zeevaarder en schrijver. Zeilde als eerste Fransman om de wereld. Zijn boek Reis rondom de wereld maakte het beeld van de eilandbewoners van de Stille Zuidzee als ‘edele wilden’ populair

 

breeuwen ook wel kalefaten; het afdichten van kieren tussen planken met uitgepluisd en in teer gedrenkt henneptouw

 

charpie uit elkaar geplukt linnen; een verbandmateriaal dat nog tot het begin van de twintigste eeuw gebruikt werd

 

cochenille kleurstof die wordt gemaakt van de in Midden- en Zuid-Amerika levende cochenilleluis. In Europa werd de verfstof gewonnen uit de kermesschildluis

 

Cook, James (1728-1779) Engelse zeevaarder en ontdekkingsreiziger die het bevel voerde over drie onderzoekreizen, waarbij hij de Stille Oceaan verkende vanaf de zuidelijke poolcirkel tot aan de Beringstraat

 

draaibas geschut met een korte schootsafstand, dat werd ingezet op schepen en vaak werd geladen met schroot, zelden met echte kogels

 

fiool glazen flesje, meestal met een ronde buik en een lange hals

 

fokkenmast de voorste mast van schepen met twee of meer masten

 

fokkenra eerste ra aan de fokkenmast. Een ra is een rondhout dat dwars op de vaarrichting aan de mast is bevestigd

 

Forster, Georg (1754-1794) Duitse natuurwetenschapper en etnoloog, die James Cook tijdens zijn tweede reis om de wereld vergezelde

 

Forster, Johann Reinhold (1729-1798) Duitse natuurwetenschapper en etnoloog, die James Cook samen met zijn zoon Georg vergezelde tijdens zijn tweede reis om de wereld

 

fregat in de achttiende eeuw werden dwarsgetuigde schepen (dus met ra’s) met drie tot vijf masten fregat genoemd

 

galjoen een platform dat uitstak boven de boeg en van waaruit de blinde (zeil) bediend kon worden

 

glazen de vier uur durende wacht werd verdeeld in acht glazen, die met een zandloper (het glas) werden gemeten. Elk half uur werd de scheepsbel geluid, na acht slagen ofwel acht glazen werd de wacht gewisseld

 

gouache een schildertechniek waarbij dekkende, matte verf wordt opgebracht

 

grote mars de mastkorf aan de grote mast

 

grote ra de onderste ra aan de grote mast

 

herbarium een verzameling gedroogde planten en delen van planten ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek. Individuele planten respectievelijk hun onderdelen worden daarbij op een apart blad geconserveerd, het herbariumblad

 

Howe, Richard (1726-1799) hoogste admiraal van de Engelse vloot, die later First Lord van de admiraliteit van de Royal Navy werd

 

hydrografie deelgebied van de landmeetkunde dat zich bezighoudt met het meten van wateren

 

jol benaming voor kleinere roei- of zeilboten. De jol hoort tot de kleinste sloepen aan boord van een schip

 

kabelgat opslagruimte voor gereedschap en touw

 

kalmoes een uit Azië stammende moerasplant uit de kalmoesfamilie

 

kava een plantensoort uit de peperfamilie, die voorkomt op de eilanden in de Stille Zuidzee. De stoffen die worden gewonnen uit de wortels en de bast zouden onder andere angstgevoelens verminderen en een pijnstillende werking hebben

 

kinabast de kinaboom (Cinchona) komt uit Zuid-Amerika. Men dichtte de bast van de boom lange tijd een geneeskrachtige werking toe in de strijd tegen malaria en koorts

 

kombuis keuken op een schip

 

koning George iii (1738-1820) koning van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland. Wegens zijn enthousiasme voor de natuur kreeg hij de bijnaam ‘Farmer George’

 

koude koorts koorts waarbij de temperatuur van de patiënt juist laag is

 

kraaiennest platform of ook mastkorf in de top van de mast

 

krengen als een schip opzij helt, spreek je van ‘krengen’

 

krijgsartikelen schrijven voor hoe officieren en bemanning zich aan boord van het schip dienen te gedragen

 

linieschip schepen die tijdens een gevecht op één lijn zeilden om tegelijkertijd aan één kant van het schip te kunnen vuren

 

Linné, Carl von (1707-1778) Zweedse natuurwetenschapper. De grondslagen van de moderne taxonomie (linneaanse systeem) zijn op hem terug te voeren

 

lood

1. oude massa-eenheid, variërend tussen 10 en 20 gram

2. ook: zinklood, dieplood of peillood: in de scheepvaart een instrument om de waterdiepte te meten

 

Masson, Francis (1741-1805) Schotse botanicus die in opdracht van de Royal Botanic Gardens op expedities ging. Hij reisde onder andere in 1772 met kapitein Cook mee naar Kaapstad, waar hij de binnenlanden in trok om planten te verzamelen

 

musket geweer met een lange loop, dat in de achttiende eeuw veel werd gebruikt door grondtroepen (musketiers)

 

Navy Board de Navy Board was onder andere verantwoordelijk voor bouw en uitrusting van de schepen van de Navy, en voor de werven in Engeland die ze bouwden

 

officierskajuit verblijfsruimte en eetvertrek van de officieren. Op kleinere schepen maakt ook de kapitein gebruik van de officierskajuit. Tijdens onderzoekreizen stond de officierskajuit bovendien ter beschikking van de wetenschappers

 

Paracelsus (1493/4-1541) Theophrastus Bombast von Hohenheim, beter bekend als Paracelsus, was arts, alchemist, lekentheoloog en filosoof. Hij bekritiseerde de leer van de vier lichaamssappen van Galenus

 

paradijsvogelbloem Strelitzia reginae; hoort tot de strelitziafamilie en werd in 1773 uit Zuid-Afrika ingevoerd in Europa

 

pelargonium behoort tot de ooievaarsbekfamilie, de Geraniaceae, en wordt daarom in de volksmond ook wel geranium genoemd

 

pier in zee uitstekend gedeelte van de kade waaraan schepen kunnen aanleggen

 

pinas de Engelse pinnace of pinas was een met acht roeiriemen uitgeruste, tien tot twaalf meter lange sloep. Het was de op één na grootste sloep aan boord van een schip. De naam ‘pinas’ werd in Nederland ook voor grotere zeilschepen gebruikt

 

pomerans een citrusvrucht die is ontstaan door het kruisen van pompelmoes en mandarijn

 

porridge graanpap, die van elke willekeurige soort graan gemaakt kan worden, maar meestal van haver

 

Protea cynaroides proteasoorten komen uit Zuid-Afrika en horen tot de familie van de suikerbossen

 

purgeren van het Latijnse purgare voor reinigen; een dunne stoelgang hebben of die om medische redenen veroorzaken (laxeren)

 

Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778) uit Genève afkomstige schrijver, filosoof, natuuronderzoeker en componist. Hij geldt als belangrijkste vertegenwoordiger van het idee van de ‘edele wilde’, het ideaalbeeld van de natuurmens, die onbedorven is en ver van de beschaving leeft

 

Royal Botanic Gardens in Kew een van de oudste botanische tuinen ter wereld, in de buurt van Londen

 

Royal Navy de krijgsmarine van Groot-Brittannië

 

Royal Society een geleerdengenootschap dat in 1660 in Londen werd opgericht, ter bevordering van de wetenschappen en het wetenschappelijk onderzoek

 

schalmen het vastzetten van de luiken op het schip

 

schoon schip maken het schip grondig schoonmaken. Het schoonmaken was pas afgelopen als de kapitein tevreden was met het werk

 

schroeftourniquet rond 1700 wordt de schroeftourniquet voor het eerst gebruikt; het apparaat dient om tijdens een amputatie de grote aders af te binden

 

snepper ook wel aderlaatsnepper genoemd; een instrument om de huid open te snijden

 

Solander, Daniel Carlsson (1733-1782) Zweedse botanicus die deelnam aan Cooks eerste reis

 

spier in de zeevaart elke soort rondhout behalve de scheepsmasten

 

Systema Naturae het boek Systema Naturae van Carl von Linné verscheen in 1735. Het vormt de grondslag van de biologische systematiek

 

takelwerk ander woord voor het touwwerk

 

tegenbrassen bij het tegenbrassen worden de zeilen van een schip zo geplaatst dat de wind er van voren in blaast. Op die manier wordt de vaart van het schip afgeremd

 

topgast matroos die hoog in de masten werkt

 

topzwaar een schip is ‘topzwaar’ als het zwaartepunt te hoog ligt. Een topzwaar schip kan gemakkelijk omslaan

 

tuigage verzamelnaam voor alle zeilen, masten en complete toebehoren, dat wil zeggen alles wat nodig is om de zeilen te kunnen hijsen, vastmaken en bedienen

 

tussendek het dek dat zich onder het bovenste doorlopende dek bevindt

 

vadem een oude lengtemaat, die in de scheepvaart soms nog wordt gebruikt. Een vadem is 1,82 meter

 

voet een van de oudste lengtematen, die tegenwoordig gelijkgesteld wordt aan 30,48 centimeter

 

Wallis, Samuel (1728-1795) Engelse marineofficier die de wereld rond zeilde en daarbij Tahiti ontdekte

 

want touwwerk op een schip. Met het lopend want worden de zeilen gehesen, het staand want zijn de touwen die de mast overeind houden

 

wapendril oefening in het omgaan met de wapens

 

werk uitgeplozen henneptouw dat wordt gebruikt om kieren tussen planken mee te dichten

 

wonderkamer tijdens de barok ontstonden in privébezit verzamelingen van kunstvoorwerpen en ‘naturaliën’, voorwerpen uit de natuur. Deze wonderkamers, schatkamers of naturaliënkabinetten vormen de voorlopers van de hedendaagse musea

 

zeilmaker maakt, repareert en onderhoudt de zeilen en dekzeilen op een schip

 

zinklood zie lood

 

zuidwester hoofdbedekking van zeelui, gedragen als bescherming tegen regen en zeewater