23 De mysterieuze verdwijning van Berend Botje in Zuidlaren

Een van de bekendste ‘verdwijningszaken’ uit de Nederlandse folklore is die van Berend Botje. Door het gelijknamige kinderliedje is zijn persoon onsterfelijk geworden, maar wie was deze raadselachtige Berend eigenlijk?

Zuidlaren, tot op heden, door overlevering bekend – Op een dag ging een zekere B. Botje met zijn bootje, vermoedelijk varend over de Hunze, naar de markt in Zuidlaren. Hij volgde het bochtige water tot in de stad, maar is sindsdien spoorloos verdwenen. Zijn verblijfplaats is mogelijk in het buitenland. Bronnen in zijn kennissenkring vermoeden dat hij naar Amerika is:

Berend Botje ging uit varen

Met zijn bootje naar Zuidlaren

De weg was recht, de weg was krom

Nooit kwam Berend Botje weerom

Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven

Waar is Berend Botje gebleven?

Hij is niet hier, hij is niet daar

Hij is naar Amerika.

Als herinnering aan deze historische verdwijningszaak stond er tot kortgeleden een beeld met fontein aan de Stationsweg in het Drentse dorp Zuidlaren. Het is ontworpen door de heer Pot, destijds wonende in Son. Het beeld werd op 1 juli 1967 door de voorzitter van het Drents Genootschap en de Culturele Raad onthuld.

Het beeld, van een boer op klompen met gigantische bakkenbaarden, moet Berend Botje voorstellen. Maar wie was Berend Botje nu eigenlijk? Niet alleen zijn uiteindelijke verblijfplaats, maar ook zijn persoonlijkheid blijkt in mysteries gehuld.

De Drentse Gert Blik schrijft hierover: ‘Berend Botje was iemand die aan het begin van de vorige eeuw voor de Eerste Wereldoorlog zoals zoveel Groningers, Friezen en dus ook Drentenaren naar Amerika emigreerde. In totaal zijn honderdduizenden in een korte periode geëmigreerd met name naar Chicago. Er was daar zelfs een Groninger wijk. Ook in mijn familie zijn destijds mensen geëmigreerd (en weer teruggekomen). Uit die periode komt dit liedje. Het was een beetje een spotliedje op al die gekken die zo nodig naar Amerika moesten. Het was voor de achterblijvers natuurlijk een bedreigende situatie. Er gingen er zoveel de plas over dat soms een flink deel van de jonge mensen uit een dorp vertrok.’

Ook andere theorieën doen de ronde over de ware identiteit van Berend Botje. Zo wordt hij vereenzelvigd met een visser die altijd ‘bot’ ving in de Noordzee, en een boertje uit Borger, dat lang geleden met zijn scheepje over de Hunze naar Zuidlaren voer. Hij kwam op de Zuidlaardermarkt terecht en ging nooit weerom.

Een andere versie is dat hij eigenlijk Berend Drenth heette (Berend Botje was een bijnaam), een rijke reder uit Groningen, die gammele schepen de Oostzee opstuurde om later, als de schepen waren vergaan, het verzekeringsgeld op te strijken. In dat geval was het niet deze Berend Drenth, maar de bemanning die voor altijd verdween.

Een van de meest steekhoudende verklaringen voor de naam is die voor de Drentse zeeheld Lodewijk van Heiden (1773-1850). Deze graaf begeleidde stadhouder Willem V naar Engeland en kreeg van de Grieken de bijnaam BéBé (vadertje) voor zijn rol in de oorlog tussen Turkije en Griekenland, een naam die in zijn thuisland verbasterd zou zijn tot Berend. In Athene is een zijstraat van het Victorieplein naar Van Heiden genoemd en in 1927 werd hij op een Griekse postzegel vereeuwigd.

‘De weg was recht, de weg was krom’ zou verwijzen naar de manieren waarop de Russische tsaar op sluwe wijze zijn terugkeer naar Drenthe tegenhield: door hem steeds nieuwe functies en onderscheidingen te geven.

‘Amerika’ verwijst ofwel naar de naam van het admiraalschip waarop hij voer, ofwel naar het feit dat hij voor korte tijd naar dat land emigreerde toen hij in zijn thuisstad Zuidlaren zijn draai niet kon vinden.

Berend Botje is niet alleen een mysterie door zijn verdwijning in het liedje en zijn moeilijk traceerbare achtergrond. Sinds kort is ook zijn beeld in Zuidlaren verdwenen! Het staat niet meer op zijn oorspronkelijke plaats in het centrum. Klein vandalisme en de slechte kwaliteit van het materiaal waarvan het beeldje is gemaakt zorgden voor aftakeling. In afwachting van een grondige restauratie is het opgeslagen.