Un Balboa da Edá Media,

Señor de forca e coitelo,

de facendas e de vidas,

de pendón e de caldeiro;

Conde non sei cantas veces

por non sei que heroicos feitos;

dono de catorce vilas

e vintesete castelos;

cuia historia lexendaria

de fazañas sin exemplo

quedou nas pedras dos pazos

e nos libros dos mosteiros,

mandou facer unha torre

no alto mallón dos seus eidos.

Dende a balconada en coadro

que, aberta a tódolos ventos,

cinguía a torre de pedra

trono do feudal imperio,

Balboa-rei vixilaba,

con ollos de lagarteiro,

as veigas de verde liño

máis soave que o terceopelo;

os prados de herba miúda

e roxo e olente trevo;

as leiras do pé do río

nas que espigaba o centeo;

os castros de rasas cumes,

pasto de bois e carneiros,

e de ladeiras bordadas

por frorecidos viñedos;

e alá, lexanos, os montes

dos seus dominios lindeiros.

Terras da terra gallega

de escravitudes e feudos,

nas que un día e outro día,

vran ardente e frío inverno,

traballaba, esmorecido,

un enxame de labregos,

pra que Balboa tivera

ouro e sedas, brando leito,

mozas e paxes a ducias,

cans e criados a centos,

mesa de abade a cotío,

en tódolos seus castelos,

xusticias que axusticiaran

facendo bo seu deseio,

e bufóns pra divertilo

e hondeiros pra defendelo…

Pero cansouse Balboa

de vixilar tantos servos,

e noxado de coidarse

dos traballos dos seus eidos,

pensando que moitos anos

por causa dos malos tempos

era floxa a recolleita

e cativo o rendemento,

como tiña mala idea

e o diaño por conselleiro,

dándolle voltas ó caso

axiña alcontrou o xeito

de libertarse de noxos

sin que lle puxeran medo

curiscos nin trebonadas

sequías, choivas nin ventos,

e encher, valido da forza,

do «quia nominor leo»

as fondas tullas de gran

e as arquetas de diñeiro.

Era Balboa, por casta,

señor dos de «dito e feito»;

con todo, naquel entón

sobrepuxouse a si mesmo.

Badaladas de campanas

e voces de pregoneiros

zoando en agros e montes

e nos camiños travesos

e nos adros das igrexas

e nas prazas dos rueiros,

xuntaron diante do pazo

a triste lexión dos servos

que, sin saber si era cousa

pra rirse ou pra tomar medo,

oieu pasmada un escrito,

lido por un fiel de fechos,

no que decía que o amo

e señor de todo aquelo,

«No santo nome de Dios»

—eisí reza o documento,

non sei si por facer bulra

ou por costume dos tempos,—

dáballe as veigas en foro

e as carballeiras en censo,

en troques de trigo louro,

millo miúdo, centeo,

ovos, cántaros de viño,

capóns, ovellas, xuvencos,

cinzas de figueira, troitas,

reás de vellón en diñeiro,

olas de mel, bacuriños

e carretadas de esterco;

todo elo condizoado

con dominios, prorrateos,

execucións e retrautos,

lutuosas e laudemios,

de tal sorte que, abofellas,

non se sabía de certo

si o lido era unha escritura

de foro ou si era un novelo.

«Que si» dixeron a todo

os coitadiños labregos,

pois fora decir «que non»

chamar pola forca a berros,

e ás veigas dadas en foro,

—o dar non pasou de verbo—,

a sudar co sacho a turras

fóronse como viñeron,

non sin razón cavilando,

alá contra os seus adentros,

que canto alí se escribira

e canto quedaba feito

eran grillóns e cadeas

forxados de duro ferro

posto un remache na terra

e outro nas costas dos servos.

Farto de pasar boa vida

morreu Balboa de vello

e, como a tódolos mortos,

houbo que facerlle o enterro.

No altar maor dunha igrexa

veciña dun seu castelo,

nun nicho, xa proparado,

contra o lado do Evanxelio,

con todo o seu señorío,

antre responsos dos cregos,

as bágoas de algúns criados

e a présa do vinculeiro,

déronlle terra ó difunto

que, anque en liños envolveito

e en boa caixa enzarrado,

xa non cheiraba a romero.

Cubrírono cunha lousa

na que uns mañosos canteiros

en longos días labraran

a imaxe do cabaleiro

no traxe de mata-mouros

que usara naqueles tempos

en que saía do pazo

ó frente dos seus arqueiros,

a cabalo, pendón diante,

de todas armas cuberto,

dende os pés astra a cabeza

vestido de coiro e ferro,

mentras os craríns de guerra

zoaban rachando os ventos.

E alí, baixo a lousa fría

no escuro nicho do tempro,

ó altivo e nobre Balboa,

señor de forca e coitelo,

aborrecido dos seus

e temido dos alleos,

como si fora un calquera

deixárono apodrecendo.

Pasaron sigros. A feixes

descendeu a lus do ceo

sobre o chan, e ó tenro bico

xerminador, froreceron,

como roseiras, uns nobres

ideás de melloramento;

abriron longas veredas

os adiantos do progreso,

o amor cristiano esquencido

volveu á terra, e un vento

de redención e xusticia

axitou o mundo vello,

esnaquizando perxuicios

e renovando o Dereito,

dando libertá ó traballo

e facendo irmáns dos servos.

Ano tras ano sofrindo

fortes aldraxes do tempo

e asaltada polas hedras,

—esas noivas do misterio

de todo o que morre ós poucos,

de todo o que vai pra vello—,

que esfuracaron as xuntas,

as cornisas desfixeron,

guindaron os balaústres

e resentindo os cementos

rubiron polas paredes

astra o tellado, tecendo

unha follosa enramada

na que niñaron os merlos,

a torre da balconada,

trono do feudal imperio,

tan altiva como o dono,

pedra a pedra foi caendo…

Xa non quedan de Balboa

nin os ósos. Nos castelos

solitarios nace a herba.

A torre é un monte de rebos…

¡Soio, a través das mudanzas

e das revoltas dos tempos,

queda a inobre, vergoñosa,

dura cadea de ferro

que fai dobremente escravos

a Galicia e ó labrego!