3 Concentratie en bewustzijn

Ken uw eigen geest. Leer uzelf te denken wat u wilt denken; wees wat u wilt zijn.

Ernest Holmes Licht op genezing

Bij meditatie zijn twee factoren van belang: concentratie (focus) en bewustzijn (opmerkzaam zijn op uw concentratie en uw directe omgeving). Deze twee factoren zijn betrokken bij alle succesvolle activiteiten. Als u zich kunt concentreren op de taak die u onderneemt, en als u zich totaal bewust kunt zijn van het onderwerp, zult u beter slagen. Concentratie en opmerkzaamheid zijn altijd en overal actief.

Oefening: concentratie opmerken in anderen

Denk terug aan een moment dat u een peuter of jong kind zag spelen. Kunt u zich zo’n moment niet herinneren, ga dan naar een plek waar kinderen spelen. Vraag aan de ouders of u hun kinderen een tijdje mag observeren.

1 Kijk naar wat het kind doet. Let op de lichaamsbewegingen, de gezichtsuitdrukkingen en de geluiden die het kind maakt.

2 U zult zien dat het kind zo geconcentreerd bezig is dat andere dingen niet meer belangrijk zijn. Zijn aandacht wordt volledig door het spel opgeëist. Ontwikkelingsdeskundigen hebben opgemerkt dat zelfs hyperactieve kinderen uren bezig kunnen zijn met activiteiten die hun aandacht vasthouden.

3 Kijk dan naar wat er gebeurt als het kind wordt afgeleid. Gaat het kind iets anders doen? Gaat zijn aandacht terug naar waar hij eerder mee bezig was? Wat zegt dit over de manier waarop het kind op zijn omgeving reageert?

We kunnen enorm veel van kinderen leren. Zij zijn in staat zich op één ding tegelijk te richten. Ze kunnen dat ene ook loslaten voor iets anders. Van deze eenvoudige oefening leert u hoe u in het leven kunt staan.

Wat voor resultaten kunt u verwachten als u dagelijks mediteert? Zelfs als u een of meer specifieke redenen heeft om te gaan mediteren, zijn er zeer uiteenlopende resultaten mogelijk. Enkele daarvan noem ik hier.

• Het vermogen om uw aandacht op één ding tegelijk te richten. Dit vermogen is waardevol bij alles wat u doet. Aandacht voor details is noodzakelijk, zowel bij het snel strikken van uw veters als bij het bereiden van een viergangendiner. Een kind geeft alles aandacht: zelfs een mier die over het terras loopt, tussen de stenen door kruipt en weer tevoorschijn komt. U zult de meest opwindende seksuele ervaringen hebben als u uw geest vrijmaakt van alle afleiding. Meditatie draagt ertoe bij dat u zich beter en langduriger kunt concentreren.

• Bewustzijn. Begrip van wat u waarneemt in het dagelijks leven is eveneens essentieel. Het is immers belangrijk dat u het verschil hoort tussen een tak die tegen het raam slaat en het inslaan van een ruit door een inbreker. Weten waar u bent in een donkere kamer helpt u de lichtknop te vinden. Bij het wakker worden weten dat u net gedroomd heeft, helpt bij het leggen van een verband tussen uw droom en het dagelijks leven. Meditatie helpt bij het ontwikkelen van uw bewustzijn.

• Bewust zijn van afleidingen. Vaak weten we niet waar we werkelijk op letten. Heeft u ooit ervaren dat u tijdens het autorijden ineens veel verder bent gereden dan de bedoeling was? U dacht aan iets anders en lette niet op de weg. Misschien heeft u weleens zo’n honger gehad dat u er niet eens op lette wat u in uw mond stopte. Waar waren uw gedachten?

• Volledig bij de les blijven. Veel van onze stress komt voort uit het onvermogen volledig bij de les te blijven. We denken graag aan iets anders om de pijn te negeren, die daardoor meestal twee keer zo hard aankomt. Vroeger of later zullen we toch naar die pijn terug moeten om hem te ervaren. Als we een wedstrijd spelen, gaan we vaak door tot we de pijngrens bereiken. We lijden pijn omdat we het spel zo leuk vinden. Khenpo Karthar Rinpoche schreef: ‘Waarom kunnen we niet met plezier verschillende soorten pijn verdragen? We zijn er zeker toe in staat.’¹ We zouden deze tactiek moeten kunnen toepassen op elke soort pijn. Door de ontwikkeling van concentratie en bewustzijn zijn we in staat emotionele pijn aan te durven en ermee om te gaan, in plaats van hem te negeren en verlichting uit te stellen. Het is een feit dat niet alle pijn verdwijnt door er aandacht aan te besteden. Het lijden wordt echter verminderd als we de aard van lichamelijke, geestelijke, emotionele en zelfs spirituele pijn begrijpen.

Bewustzijnsontwikkeling

Tijdens het aanleren van een nieuwe vaardigheid moeten we ons bewust worden wat het doel ervan is en hoe we die vaardigheid kunnen leren. Meditatie is daarin niet anders. Tot nu toe hebben we gezien dat het ‘bewustzijn’ een potentieel resultaat van meditatie is, en dat daarbij concentratie nodig is. Hoe kunnen we de bewustzijnsontwikkeling bevorderen? We kunnen simpelweg letten op alles wat er gebeurt tijdens het mediteren.

Stel u voor dat het staren naar een kaarsje uw meditatiemethode is. U kunt zich gemakkelijk op de vlam concentreren en komt snel in de juiste stemming. Maar al gauw dwalen uw gedachten af naar een kriebel op uw knie. U keert terug naar de vlam, maar pas nadat u uw knie gekrabd heeft. U ziet dan dat de kleur en intensiteit rond de vlam is veranderd. Als u met uw ogen knippert, verandert het beeld weer. U voelt de warmte van het kaarsje, zelfs als het een eindje van u af staat. Opnieuw keert u terug naar de vlam. Op dat moment houdt u er misschien zelfs mee op, gefrustreerd omdat u niet eens uw aandacht bij de vlam kunt houden.

Stel u voor dat het staren naar een kaarsje uw meditatiemethode is. U kunt zich gemakkelijk op de vlam concentreren en komt snel in de juiste stemming. Maar al gauw dwalen uw gedachten af naar een kriebel op uw knie. U keert terug naar de vlam, maar pas nadat u uw knie gekrabd heeft. U ziet dan dat de kleur en intensiteit rond de vlam is veranderd. Als u met uw ogen knippert, verandert het beeld weer. U voelt de warmte van het kaarsje, zelfs als het een eindje van u af staat. Opnieuw keert u terug naar de vlam. Op dat moment houdt u er misschien zelfs mee op, gefrustreerd omdat u niet eens uw aandacht bij de vlam kunt houden.

U was niet in staat uw aandacht op de vlam te blijven richten, zelfs al was dat uw doel en kon u het aanvankelijk wel. Waarom is dit bewustzijnsniveau zo moeilijk vast te houden? Als we bedenken dat er talloze bewustzijnsniveaus betrokken zijn bij het uitvoeren van een eenvoudige taak, is het antwoord duidelijk. We zijn complexe wezens die moeten kunnen overleven in een behoorlijk vijandige omgeving. De zintuigen die we gebruiken om te begrijpen wat er om ons heen gebeurt, zijn niet zomaar uit te schakelen als we ons op slechts één ding willen richten. Ze werken door, en onze geest ook. Gedachten komen voortdurend op, of we nu wakker zijn of slapen. We kunnen dit niet zomaar stopzetten.

We weten echter dat meditatie onder andere zenuwen en bloeddruk kan kalmeren. We weten dat die verandering vanaf het begin plaatsvindt. De volgende oefening, het omgaan met afleiding, is afkomstig uit de eindscriptie van een student danstherapie en maakt dat we ons gaan realiseren hoe nuttig het trainen van concentratie is.

Oefening: opletten

Richt uw aandacht op uw handen die het papier vasthouden terwijl u deze tekst leest.

1 Let op de informatie die u ontvangt, over de textuur van het papier, het gewicht, enzovoort.

2 Word u bewust van uw handen en vingers.

3 Sta open voor uw omgeving: de stoel waarop u zit, de kamer, de temperatuur in de kamer, de geluiden, de geuren, enzovoort.

4. Trek wat tijd uit om met deze oefening door te gaan.²

In deze oefening stelt u bewust uw geest open voor alles wat u ervaart. Hierdoor kunt u verschillende waarnemingen onderscheiden en hoe die in uw gedachten binnendringen – de woorden, het papier, de omgeving. U komt er misschien achter dat een dergelijke oefening bepaalde gevoelens oproept. Door erbij te blijven, ontwikkelt u een open en nieuwsgierige houding ten opzichte van dit proces.

Door bewustzijnsontwikkeling bereikt u een onvoorwaardelijk positieve instelling, en ontwikkelt u uw inzicht en intuïtie. In de volgende hoofdstukken worden deze onderwerpen uitgebreid besproken. Ik noem ze hier, omdat deze drie vormen van kennis en waardering centraal staan in de meeste meditatieprocessen.

Onvoorwaardelijk positieve instelling

De term onvoorwaardelijk positieve instelling, afkomstig uit de humanistische en transpersoonlijke psychologie, betekent eenvoudigweg het bewust blijven van uzelf (of iemand anders) zonder te oordelen.

Dat is niet eenvoudig. We vinden voortdurend zwakke plekken en fouten in onszelf, anderen en het leven. Als we ons inlaten met dergelijke oordelen, letten we niet goed op wat er om ons heen gebeurt en doen we onszelf pijn. Wanneer we iets negatief beoordelen, willen we er tenslotte ook niets mee te maken hebben. Om die reden lijden we elke keer dat we ermee geconfronteerd worden. Een onvoorwaardelijk positieve instelling stelt ons in staat iets waar te nemen zonder erover te oordelen.

Inzicht en intuïtie

Wanneer u beter wordt in het sturen van uw aandacht, ervaart u perioden waarin u niet door een voortdurende gedachtestroom wordt afgeleid. Tijdens deze momenten van rust ervaart u uzelf. Op zo’n moment kan uw intuïtie u iets vertellen. De meesten van ons hebben een rustig moment nodig om die innerlijke stem te kunnen horen.

Inzicht zorgt voor beslissingen en oplossingen. U kunt dit ervaren bij alles waarmee u bezig bent. We hebben een aha-erlebnis als door inzicht in een situatie alles duidelijk wordt. Het verhaal van de anglicaanse priester in hoofdstuk 1 is een voorbeeld van de manier waarop u door of na meditatie tot inzicht kunt komen.

Intuïtie herkent u direct omdat deze helder, luid en duidelijk is. Intuïtie kan betrekking hebben op iets gewoons of zeer uitzonderlijks. Misschien associeert u de boodschap van uw innerlijke stem niet met iets of iemand in het bijzonder, maar misschien weet u ook wel precies waarnaar die verwijst.

Als er tijdens het mediteren een gedachte opkomt die u niet los kunt laten, is het verstandig hiervan een korte notitie te maken. U kunt dan terugkeren naar uw meditatie. Later kunt u de notities bekijken en de informatie inpassen in uw dagelijkse activiteiten, werk of wat dan ook. In het begin lijkt elke gedachte belangrijk en staat uw notitieblok vol, maar na enige oefening zult u de belangrijke gedachten van de minder belangrijke kunnen onderscheiden en minder opschrijven.

1 Karthar Rinpoche, Transforming

2 Wenger, The trainer of attention

Samenvatting
Als deze resultaten onbereikbaar lijken, denk dan aan de eerste oefening van hoofdstuk 1, waarin u naar het omslag van dit boek keek. In slechts enkele ogenblikken was u in staat iets in een ander perspectief te zien. Met slechts een paar minuten meditatie per dag kunt u uw concentratievermogen en bewustzijnsontwikkeling bevorderen. In het volgende hoofdstuk leert u naar uzelf te kijken. We bekijken manieren om een positieve houding ten opzichte van meditatie te ontwikkelen.