9   PANOFSKY

'Je zult moeten toegeven dat hij knap is,' zei Bridie.

'Knap, knap, wat is knap?' vroeg Panofsky. 'Een rat die uit een doolhof ontsnapt is knap. Ik ben knap. President Madigan is knap.'

'En dat hij beleefd en respectvol is,' voegde Jet er aan toe.

'Nu wel, dat is alleen maar een onderdeel van zijn knap zijn,' snauwde de andere Panofsky. 'Je zou even goed kunnen zeggen dat omdat hij knap van uiterlijk is -'

'Hij heeft een eerlijk gezicht,' zei Bridie nadrukkelijk.

'Omdat hij zelden lacht,' zei de eerste Panofsky.

'Bij mij was hij vrolijk genoeg anders, lieverd,' voerde Jet aan.

'Soms vergeet jij hoe je de meeste mensen overrompelt. Kapitein Hansard wist gisteravond niet wat hij van je denken moest.'

'Goulash of shish-kebab, hè?'

'Dat is vreselijk onrechtvaardig,' protesteerde Bridget op haar meest hooghartige toon. 'Je hebt alles gehoord wat de brave kapitein in de Howard Johnson zei over Jets kleine zender. Hij is niet alleen geen kannibaal - hij is ook de laatste der puriteinen naar het zich laat aanzien.' De twee andere Bridgetta's knikten in zwijgende bevestiging.

'Maar er is nog geen reden om hem af te schrijven,' zei Jet hoopvol. 'Hij moet alleen weer krachten opdoen.'

'Ik geloof dat je Bridget verkeerd begrijpt,' zei Bridie. 'Op haar lieve manier wilde zij zeggen dat jij te gehaast op hem los stormt. Wel, de arme man moet wel denken dat hij uit het hol van de kannibalen is ontsnapt om terecht te komen in een nest met vampiers.'

'Meisjes, meisjes,' zeiden de twee Panofsky's tegelijk. Daarna vervolgde degeen die een gebreid kalotje droeg (het bezit daarvan gaf de drager voorrang bij dergelijke gelegenheden): 'Ik heb er geen behoefte aan om een debat te beginnen over de verdiensten van de diverse strategieën der verleidkunst. Ik wil jullie alleen adviseren je niet te veel uit te sloven om hem hier te houden. Denk er wel aan, hij is in het leger en terwijl jullie zijn uniform bewonderen moet je de ijzeren hiel in de gaten houden. Misschien heeft Bridie gelijk met hem voorzichtig aan te pakken. Tot nu toe heeft hij het alleen kunnen overleven door het bezit van een onbuigzaam karakter. Als dat breekt valt niet te voorspellen wat er uit de oude schaal tevoorschijn zal komen. Maar ik weet zeker dat ik er liever niet achter kom. Ben je het met me eens, Bernard?'

'Helemaal, Bernard.'

'Op je posten dan - en dat de beste vrouw moge winnen.'

'Heb je goed geslapen, Kapitein?'

'Heel goed, dank je.' Hansard kwam overeind van de matras waarop hij de nacht had doorgebracht. 'Hoe krijg je het voor elkaar?'

'Die matras bedoel je? Bernie komt alle eer toe van onze gemakken. Eigenlijk moet je Bernie ook hiervoor bedanken. Het is zijn ontbijt maar hij dacht dat jij het meer zou waarderen.' Bridget toonde hem het blad dat zij droeg. Er op stond een bord met drie spiegeleieren, andere bordjes met spek en toast, een glas sinaasappelsap, een zilveren schaaltje met jam en een antieke koffiekan uit het Plaza Hotel. Uit de tuit kringelde damp. 'Als je klaar bent met eten heb ik wat warm water voor je klaar om te scheren. Behalve als je je baard liever laat staan.'

'Verbazend,' zei Hansard die de eerste ogenblikken alleen maar aandacht voor het ontbijt had. Na een ei echter keek hij op. 'Je hebt vandaag een andere kleur,' merkte hij op. Want het haar van deze Bridgetta was niet rood maar vlasblond en tot een strakke kroon bovenop haar hoofd gevlochten, Ierse boerenstijl.

'Ik ben een heel ander meisje. Het was Jet die je gisteren redde. Zij is de schoonheid van de familie. Ik ben Bridget - ik doe het huishouden. En Bridie moet je nog ontmoeten, zij is de intellectueel.'

'Maar zijn jullie dan niet allemaal dezelfde persoon? Ik bedoel, je spreekt alsof de anderen je oudere zusters zijn.'

'In zekere zin zijn ze dat. Het is belangrijk, al was het alleen maar voor ons ik-gevoel, dat wij elkaar kunnen onderscheiden. Daarom proberen wij door taakverdeling de oude Bridgetta-identiteit op te splitsen in drie. De jongste moet altijd Bridget zijn omdat dat duidelijk het minst leuk is.'

'De jongste?'

'Degeen die het laatst uit de mensenzender kwam is de jongste. Je begrijpt toch hoe het werkt? Het is zo iets als een soort echo. Welnu, de echo die ik ben is hier pas een week. Jet, die Bridget was voordat ik kwam, is hier nu al vier maanden. En Bridie is hier al vanaf het begin, twee jaar geleden. Je kunt altijd zien wie van ons wie is want ik ben blond en draag een schort, Jet is roodharig en kleedt zich à la mode, en Bridie is een soort asbrunette en draagt een oude, beschimmelde labjas. Het is opvallend hoe makkelijk kleren je gedrag bepalen.'

'En je man - is er meer dan een van?'

'Twee, maar wij besloten gisteravond jou alleen met een van ieder te confronteren om de zaken wat eenvoudiger te houden. Bernard is altijd alleen maar Bernard. Hij doet geen moeite onderscheid te maken tussen zijn twee gestalten zoals wij dat doen. In ieder geval is er maar heel weinig dat zijn ik-gevoel kan bedreigen. Zeg eens, Kapitein, vind je me leuker als blondine of roodharige?'

Hansard schudde zijn hoofd alsof hij spinnenwebben moest afschudden. 'Even liet je me werkelijk geloven dat je een andere persoon was dan het meisje dat ik gisteravond ontmoette, maar toen je dat zei wist ik wel beter.'

'Dat spijt me, Kapitein - het is niet altijd makkelijk om er aan te denken in je rol van sloofje te blijven. Zelfs Assepoes heeft van die ogenblikken als haar zusters weg zijn... Je hebt alles veel te snel opgegeten! Wil je nog wat?'

'Nu niet.'

'Kom dan alsjeblieft met mij mee. Bernard wil je graag spreken.' Het was net als met de juffrouw meelopen naar het kantoor van de bovenmeester. Hansard vroeg zich af wat hij nu al verkeerd gedaan zou kunnen hebben.

'Ik kan u niet vertellen hoezeer ik uw gastvrijheid waardeer, Doctor Pan -'

'Probeer het dan ook niet, Mr. Hansard. U zult me niet kwalijk nemen dat ik uw juiste titel niet gebruik want voor mij heeft die iets kleinerends. Mijn ervaringen met het Amerikaanse militaire apparaat - en daar voor met de militaire gevestigde orde in Oost Duitsland en het Derde Rijk - zijn over het algemeen ongelukkig. Je mag mij even informeel aanspreken. Ik heb altijd gevonden dat in Amerika dat 'Doctor' van jullie een denigrerend tintje heeft wanneer het gebruikt wordt voor iemand buiten de medische beroepen. Dr. Strangelove bijvoorbeeld - of Dr. Frankenstein.'

'Ik zal mijn best doen er aan te denken, meneer. Ik had beslist niet de bedoeling onbeleefd te zijn.'

'Hoe oud bent u, Mr. Hansard?'

'Achtendertig.'

'Getrouwd?'

'Gescheiden.'

'Des te beter. Je hebt precies de goede leeftijd voor mijn Bridgetta. Zij is zevenentwintig.'

'Waarvoor heb ik precies de juiste leeftijd voor uw Bridgetta, meneer?'

'Waarvoor!' De twee Panofsky's lachten in koor. Wijzend op zijn dubbelganger zei toen de Panofsky met het kalotje: 'Zie je die dunne, grijze haren niet? Die geschrompelde borst? Begrijp je niet dat die oude man vanaf zijn middel verlamd is?'

'Nonsens, Bernard!' zei de dubbelganger.

'Alsjeblieft, denk er aan, Bernard,' zei Panofsky, zijn hand op het petje leggend, 'dat ik nu recht van spreken heb. En veroorloof mij een kleine dichterlijke vrijheid om mijn zegje te doen. Waar was ik? Vanaf het middel, ja. Zie je me niet hier voor je in een rolstoel? En jij vraagt nog: 'Waarvoor?' Ben je zo naïef, mijn waarde Kapitein?'

'Dat is het niet helemaal,' mompelde Hansard, onzeker van de ene naar de andere Panofsky blikkend.

'Of misschien heb je te hoogstaande morele gevoelens om aan een beetje handjeplak te denken, al ben je volkomen bereid er op uit te trekken en mensen kapot te maken of op de knop te drukken die de wereld vernietigen zal.'

'Misschien zal het u verwonderen om te horen dat sommigen van ons militairen er inderdaad morele gevoelens op na houden - Doctor.'

'Ah, daar heeft hij je, Bernard,' zei Panofsky zonder kalotje. 'Leer om leer.'

'Als je bezwaren hebt, Hansard, zeg het dan alsjeblieft.'

'Hoezeer ik ook de bijzondere kwaliteiten van uw vrouw bewonder -'

'Beter: mijn vrouwèn. Momenteel zijn er drie vrouwen die aanspraak maken op die onderscheiding.'

'Charmant als zij alle drie zijn, zij zijn uw echtgenotes, meneer. En ik geloof niet in promiscuïteit. Niet met andermans vrouw.'

'Werkelijk, Kapitein?' De twee oude heren leunden voorover in hun rolstoelen. 'Excuseer me, maar is dat uw oprechte bezwaar?'

'Ik zou andere kunnen hebben maar die zijn me nog niet bekend, want deze ene verklaring is alleen al voldoende om als basis voor een beslissing te dienen. Waarom zou u twijfelen aan mijn oprechtheid?'

'Vraag hem of hij katholiek is, Bernard,' zei de Panofsky zonder petje.

'Bernard, als jij deze discussie wilt overnemen zal ik je mijn kapje geven. Toevallig wilde ik hem juist die vraag stellen. Wel, Kapitein?'

'Nee, meneer. Ik werd opgevoed als Methodist maar het is al wat jaren geleden dat ik in de kerk ben geweest.'

De Panofsky's zuchtten samen. De eerste zei: 'De reden waarom wij dit vroegen is dat het tegenwoordig zo ongewoon is een jonge man met jouw overtuigingen te vinden. Zelfs binnen de kerk. Wij beiden zijn katholiek, zie je, al wordt dat tegenwoordig een problematische verklaring. Zijn wij in feite twee? Maar dat is allemaal theologie en daar zal ik nu niet nader op ingaan. Maar wat je scrupules betreft, ik denk dat die makkelijk vereffend kunnen worden. Zie je, ons huwelijk is van een tamelijk fictieve aard. Bridgetta is mijn vrouw in - wat is ook weer dat aardige eufemisme, Bernard?'

'Slechts in naam.'

'Ah, ja! Slechts in naam mijn vrouw. En verder trouwden wij alleen maar voor de wet en niet voor de kerk. Wij trouwden onder de voorwaarde dat er geen kinderen zouden komen. Zelfs al hadden wij daartoe het plan gehad, dan is het hoogst onwaarschijnlijk, mijn leeftijd in aanmerking genomen, dat we daarin geslaagd waren. In de ogen van de Heilige Moederkerk is een dergelijk huwelijk geen huwelijk. Als wij toegang hadden tot de canonieke machinerie zou het makkelijk nietig verklaard kunnen worden. Maar per slot van rekening is een nietigverklaring alleen een formaliteit, een verklaring die zegt dat wat nooit gebeurd is niet bestaat. Beschouw als je wilt Bridgetta meer als mijn dochter dan mijn vrouw. Het is in zulke gevallen wel meer gebruikelijk, niet waar - dat de wijze, oude geleerde, of de boosaardige, oude geleerde misschien, een lieve dochter heeft om aan de held te schenken? En wij hebben nog nooit gehoord dat de held weigerde.'

'Wat had het dan voor zin om met haar te trouwen als dat allemaal waar is?'

'Mijn wettelijk huwelijk met Bridgetta, die ik zeer lief heb, dat moet je begrijpen, is een mariage de convenance. Ik moet een erfgenaam hebben die van mij kan erven aangezien ik aan de regering en patenten fantabuleus veel geld verdiend heb -'

'Fantabuleus - wat vulgair!' merkte de dubbelganger kalm op.

'Ja, maar hoe Amerikaans! En dus trouwde ik met Bridgetta die mijn laboratoriumassistente was, zodat zij van mij kan erven. Anders vervalt het aan de regering die ik geen goed hart toedraag. En bovendien moet iemand mijn schermutselingen met de gerechtshoven na mijn overlij den voortzetten -'

'Tegen de Noodwet Toewijzing Verdedigingsmiddelen, begrijp je.'

'Ik vertel dit, Bernard. En tenslotte heb ik in deze sombere gevangenis iemand nodig om tegen te praten, behalve de mensen van de geheime politie en de gehersenspoelde laboratoriumtechnici die ze mij toewijzen. Ik mag niet langer privégesprekken voeren met mijn collega's van de universiteit omdat zij bang zijn dat ik hun geheime wapen zal verklappen. Dat ik uitgevonden heb! Op precies dezelfde manier rekende men met Prometheus af, omdat hij de mens het vuur bracht.'

'Kom, kom Bernard, wind je niet te veel op. Geef mij dat kalotje nu maar een poosje dan zal ik het een en ander met de kapitein regelen. Ik geloof dat we tot een schikking kunnen komen die ons allemaal zal bevredigen -'

Maar voordat dit gelukkige akkoord bereikt kon worden werden zij door Bridgetta gestoord - de vierde versie met zwart haar - die door de deur aan de andere kant van de kamer binnenkwam. Bridget, Jet en Bridie volgden even later.

'Zij gaat er doorheen,' kondigde Bridie aan. En inderdaad, want de nieuwe, zwartharige Bridgetta liep zonder aarzelen naar en toen door haar man heen, die door deze ervaring helemaal niet van zijn stuk werd gebracht.

'Dat was natuurlijk Bridgetta-sub-een,' legde de dubbelganger aan Hansard uit. 'Want anders, moet je weten, zou zij zich niet al deuren openend door het huis bewegen in plaats van als een nette geestverschijning er doorheen te lopen. Bridgetta-sub-een staat op het punt naar Parijs te vertrekken. Candide speelt in de Opéra Comique. In afwachting van haar vertrek wilde ik hier beneden met je spreken in plaats van in mijn eigen kamer boven, want hier staat onze privémensenzender - aan de andere kant van de tweede deur die Bridgetta opende.'

Bridgetta-sub-een sloot de deur van wat Hansard een kast toeleek. In ademloze stilte keken de zes mensen naar de dichte deur en even later verscheen er een hand door het eikenhouten paneel. Door de geschrokken gebaren van die hand kon men zich de opperste verbazing voorstellen die zich op het gezicht van de vrouw moest afspelen. Panofsky zoefde in zijn stoel voorwaarts en hief zijn hand op om de hare te grijpen en haar antwoordende handdruk drukte intense vreugde en opluchting uit.

Nu stapte de vrouw die zojuist nog Bridgetta-sub-een was geweest door de deur, glimlachend maar met stijf gesloten ogen, een onvermijdelijke reactie wanneer men voor het eerst de deur doorschreed.

Zij opende haar ogen. 'Ach, het is waar! Je had gelijk, Bernie!'

De twee Panofsky's grinnikten toegeeflijk alsof zij zeggen wilden: Heb ik niet altijd gelijk? maar zij onthielden zich van nadere uitleg. Het was haar verjaarsfeest, niet het zijne.

De nieuwe Bridgetta-sub-twee bekeek haar drie dubbelgangsters met een geamuseerd maar lichtelijk beangst lachje en voor het eerst richtte zij haar blik op de gedaante die achter hen stond. De lach verdween, misschien niet helemaal maar hij ging over in een meer ernstige lach.

'Wie is hij?' fluisterde zij.

Hansard kon niet antwoorden en niemand scheen hem uit deze moeilijkheid te willen redden. Zo stonden Hansard en Bridgetta elkaar lange tijd zwijgend aan te zien, glimlachend en toch niet glimlachend.

In de daarop volgende dagen werd het een onderwerp van dispuut tussen beiden (maar zeer vriendelijk) of hetgeen er voorgevallen was met recht liefde op het eerste gezicht genoemd kon worden - wat Hansard betrof tenminste.

Na de kerriemaaltijd die Panofsky had klaargemaakt als welkom voor de nieuwe Bridgetta, nadat de laatste magnum-fles champagne geledigd was en de glazen door de gesloten ramen naar buiten waren gegooid, namen de twee Panofsky's Hansard mee naar een ruime bibliotheek waar in een hoek een derde Panofsky (sub-een) in een prachtig foliant met neo-Mondriaanse vergelijkingen zat te bladeren.

'O, let maar niet op hem,' stelde Panofsky Hansard gerust. 'Hij is heus de makkelijkste mens ter wereld om mee te leven. Wij nemen geen notitie van hem en hij niet van ons. Ik nam je apart zodat wij onze discussie van vanmiddag kunnen voortzetten. Zie je, Mr. Hansard - mag ik je Nathan noemen? - wij leven hier onder de meest hachelijke omstandigheden. Ondanks onze betrekkelijke luxe hebben wij geen middelen behalve wat de Panofsky en Bridgetta van de werkelijke wereld - aardige vondst van je, Nathan, die zal ik ook gaan gebruiken, met jouw toestemming - ons toezenden. Wij hebben een bepaalde hoeveelheid conserven en gerookte ham en dergelijke achter de hand voor noodgevallen, maar dat is geen basis voor vertrouwen in de toekomst, wel? Heb je je al serieus in de toekomst verdiept? Heb je je al afgevraagd wat je over een jaar zult doen? Tien jaar? Want volgens de regels kan je niet meer naar huis gaan. Het proces waardoor wij hier ontstaan zijn is even onomkeerbaar als entropie. Feitelijk is het in de ruimste zin slechts een manifestatie van de Tweede Wet. In het kort, we zitten hier vast, Nathan.'

'Meneer, ik geloof dat men in een dergelijk geval beter doet niet te veel aan de toekomst te denken. Alleen proberen om van de ene dag op de andere te leven.'

'Goede concentratiekampfilosofie, Nathan. We moeten proberen het uit te houden. Maar ik geloof dat je ook moet toegeven dat bepaalde oude regels van het spel hier niet van toepassing zijn. Je bent nu niet in het leger.'

'Als u die kwestie van mijn scrupules bedoelt, meneer, ik heb een manier bedacht om mijn bezwaren te overwinnen. Onder bepaalde omstandigheden heb ik als kapitein de bevoegdheid huwelijken te sluiten. Nu lijkt het mij dat ik ook de bevoegdheid heb om echtscheidingen uit te spreken.'

'Jammer dat je in het leger moest, Nathan. De Jezuïeten zouden zo'n haarklover als jij best kunnen gebruiken.'

'Maar ik moet er op wijzen dat een scheiding nog niet garandeert dat er onmiddellijk een romance op volgt. Hoewel het mogelijk is.'

'Je wilt er mee zeggen dat ik me van koppelarij onthouden moet? Jullie Amerikanen houden niet van dergelijke hulp, niet waar? Goed dan, knap het alleen op, Nathan. Nu, ga je gang.'

'En ik wil ook duidelijk stellen dat ik geen promiscuïteit bedrijf. Die vier vrouwen daar mogen dan eens allemaal een vrouw geweest zijn, maar nu zijn het er vier. En ik ben maar één.'

'Jouw dilemma herinnert me aan een verrukkelijk verhaal van Boccaccio. Hoe dan ook, ik zal het aan jou overlaten de kwestie met de dames, of dame zelf te regelen.'

Op dat moment kwamen er drie van de dames in kwestie de kamer binnen. 'We dachten dat je wel zou willen weten dat Bridget dood is, Bernie,' zei Jet.

'Wat?' riep Hansard uit.

'Niets om je over op te winden, Nathan,' zei Panofsky sussend. 'Deze dingen zijn onvermijdelijk.'

'Zij pleegde zelfmoord, zie je,' legde de nieuwe Bridgetta aan Hansard uit, die niet erg getroost leek door Panofsky's doodleuke verzekering.

'Maar waarom?' vroeg hij.

'Dat staat allemaal in Malthus,' zei Bridie. 'Een beperkte voedselvoorraad, een toenemende bevolking - iets moet er gebeuren.'

'Je bedoelt dat wanneer... wanneer er een nieuw persoon uit de transmitter komt je gewoon maar iemand doodschiet?'

'Mijn hemel, nee!' zei Jet. 'Ze nemen vergif en voelen er niets van. Wij hebben er om geloot, zie je. Iedereen behalve Bridie omdat haar ervaring haar te waardevol gemaakt heeft. Vanavond trok Bridget aan het kortste eind.'

'Ik kan het niet geloven. Hecht je geen waarde aan je eigen leven?'

'Natuurlijk wel, maar begrijp je het dan niet? Bridgetta legde haar handen op de schouders van haar twee dubbelgangers. '- ik heb meer dan één leven, ik kan het me permitteren er een paar weg te gooien zolang ik weet dat er nog altijd een paar van mij over zijn.'

'Dat is immoreel. Even immoreel als meedoen met die kannibalen.'

'Kom nou, Nathan,' zei Panofsky kalmerend. 'Begin nu niet over moraliteit te spreken voordat je van de feiten op de hoogte bent. Weet je nog wat wij zeiden over de oude regels van het spel? Denk je dat ik een atheïst ben, dat ik zo maar een-twee-drie zelfmoord zou plegen? Geloof je dat ik zo lichtvaardig mijn onsterfelijke ziel zou verdoemen? Nee. Maar voordat wij over goed en kwaad kunnen spreken moeten we leren wat recht en slecht is. Ik hoop echter dat je mij dergelijke uiteenzettingen wilt besparen. Ik heb de simplificaties van de populaire wetenschap nooit kunnen waarderen. Misschien zou je de brave kapitein enige elementaire stelregels willen bijbrengen, mijn lieve Bridie en tegelijkertijd zou je Bridgetta op de hoogte kunnen brengen van haar nieuwe plichten.'

Met een licht spottend gebaar boog Bridie onderdanig haar hoofd.

'Ja, alsjeblieft,' zei Hansard. 'Leg het me allemaal uit. Vanaf het begin. In korte, makkelijk te begrijpen bewoordingen.'

'Nu, het zit zo,' begon Bridie.