15

Milena lette op de rug van Frank. Telkens als er wat gezegd werd over het veronderstelde misbruik, was het of Frank enigszins in elkaar kromp, alsof hij zich kleiner wilde maken, zich wilde verbergen. Ze zou naast hem willen zitten, hem vasthouden, omarmen, steunen. Hij had haar het hele verhaal al verteld, verschillende keren en alleen maar omdat zij er naar gevraagd had, maar ook nu klonk het haar weer als bizar en volstrekt ongeloofwaardig in de oren. Een man als Frank had zoiets nooit kunnen doen, daarvoor kende ze hem ondertussen genoeg. Toch had ze na het voorlezen van de tenlastelegging om zich heen instemmend gemompel gehoord.

De deskundige die Jacintha's verhaal moest ondersteunen, ene doctor Hiemstra, werd aan de tand gevoeld door Franks advocaat, Van Berkel. 'U heeft net naar voren gebracht dat de

symptomen van mevrouw Eggers consistent zijn met een traumatische voorgeschiedenis van seksueel misbruik. Wat bedoelt u daar precies mee?'

'Ik bedoel, en dat heeft u in de stukken kunnen lezen, dat het slachtoffer een aantal... '

'Pardon, ' onderbrak de advocaat hem met scherpe stem. 'U heeft het over "het slachtoffer", terwijl er sprake is van een "vermeend slachtoffer". Ik zou het op prijs stellen als u geen insinuerende terminologie zou hanteren. '

'Uitstekend, dat zal ik niet meer doen. Het vermeende slachtoffer vertoonde dus een aantal symptomen in haar gedrag, in wat ze zei, die op overtuigende wijze duiden op een eerder opgelopen trauma, een trauma dat zo hevig was dat ze de betreffende gebeurtenissen heeft verdrongen. In de klinische literatuur zijn uitgebreide studies te vinden over vergelijkbare gevallen. In mijn schriftelijke rapportage verwijs ik naar verschillende bronnen, die deze interpretatie volledig ondersteunen. '

ik de eerste plaats spreekt u over symptomen die op overtuigende wijze zouden duiden op een eerder opgelopen trauma. Dat zogenaamd overtuigende lijkt me echter een subjectieve categorie, en behoort als zodanig niet tot het wetenschappelijk domein. ' De advocaat schraapte zijn keel en nam een slok water. 'Ik ga ervan uit dat de rechtbank er rekening mee houdt dat dit een kwestie is van interpretatie, die juist gestuurd wordt door bepaalde overwegingen. Ten tweede zou ik doctor Hiemstra willen vragen op welke symptomen hij doelt. '

Hiemstra keek van de advocaat naar de rechter en weer terug. 'Het gaat om het onvermogen om een bevredigende seksuele relatie aan te gaan, een ernstige verstoring van het seksuele gedrag, sterke suïcidale neigingen... even kijken, verder periodieke angstaanvallen, sociaal isolement, problemen in het aangaan van relaties met andere mensen, eveneens tot uiting komend in haar neiging om heel zacht te praten. Ze durft zich niet te laten gelden. Er was verder sprake van ernstige eetstoornissen, boulimia nervosa, en nachtmerries. Stuk voor stuk zijn dat verschijnselen die vele malen zijn geobserveerd bij slachtoffers van seksueel misbruik. Dat is gedocumenteerd in een respectabel aantal wetenschappelijke studies, waarnaar u verwijzingen kunt vinden in mijn rapportage. '

Milena zag enkele mensen op de publieke tribune knikken, alsof ze ook die wetenschappelijke stukken hadden bestudeerd.

'Dan zou ik u de volgende vraag willen voorleggen, ' zei de advocaat. 'Zijn er jonge vrouwen die bijvoorbeeld last hebben van eetstoornissen zoals anorexia of boulimia, bij wie er geen sprake is van een weggestopt of verdrongen trauma dat teruggaat op seksueel misbruik?'

Hiemstra keek even om zich heen alsof hij van onverwachte zijde hulp verwachtte. 'Eh... ja, ik meen van wel. '

'We kunnen dus niet spreken van een noodzakelijke causaliteit?'

'Hoe bedoelt u?'

'Naar mijn mening keert u de zaak om. U poneert dat een trauma in bepaalde gevallen leidt tot de door u geschetste symptomen, en vervolgens zet u de redenering op z'n kop, namelijk dat die symptomen dan noodzakelijkerwijs als oorzaak zo'n trauma moeten hebben. Bent u het met me eens?'

'In het algemeen misschien, maar in dit geval zijn er zulke sterke aanwijzingen dat de conclusie omtrent een trauma mij gerechtvaardigd lijken. '

'Volgens mij, ' zei de advocaat, 'gaat uw argumentatie in de richting van "als het regent, steken mensen een paraplu omhoog, dus als iemand zijn paraplu omhoog steekt, gaat het regenen". Klopt dat?'

'Nee, u versimpelt de zaak op een verkeerde manier.

'Goed, ' vervolgde de advocaat, 'u zegt "aanwijzingen", dus geen bewijzen. Wat moeten we ons dan verder voorstellen bij die aanwijzingen?'

'Ik wil bijvoorbeeld naar voren brengen wat het slach... eh, het vermeende slachtoffer zelf heeft geschreven. Het zijn haar eigen woorden. Delen daarvan zijn opgenomen in het dossier, waarnaar ik kortheidshalve kan refereren. '

ik betwijfel toch of we daar veel waarde aan moeten hechten, ' reageerde de advocaat, in de eerste plaats is duidelijk dat in therapeutische sessies in eerste instantie de zogenaamde traumatische gebeurtenis is blootgelegd, hoewel dat laatste woord hier misschien minder gepast is. '

Er klonk wat licht hilarisch geroezemoes op de publieke tribune. Enkele mensen bogen het hoofd naar elkaar toe.

'Daarna, ' ging Van Berkel door, 'heeft de therapeut aan zijn cliënt gevraagd om alles op te schrijven wat ze zich kon herinneren nu het trauma eenmaal was losgemaakt en behandelbaar was geworden. Journaling heet dat wel in de therapeutische literatuur. ' Hij pauzeerde even en stak toen een waarschuwende vinger op. 'Maar dat is een gevaarlijke techniek, die bedrieglijke resultaten oplevert. Ik wil u graag een citaat voorleggen uit een overzichtsartikel van professor Stroom-beek, die zoals u weet, als onze deskundige zal optreden. '

De voorzitter boog zich iets naar voren. 'Kunt u uw vraag formuleren, mijnheer Van Berkel?'

'Daar kom ik zo op. Deze inleiding is helaas noodzakelijk om een en ander duidelijk te maken. Ik citeer uit deze review van wetenschappelijk onderzoek van professor Stroombeek. ' Van Berkel pakte een boek en zette zijn leesbril op. '"Horse-lenberg en collega's lieten zien dat journaling een krachtig effect heeft op de subjectieve waarschijnlijkheid die mensen toekennen aan levensgebeurtenissen. Als proefpersonen het in eerste instantie onwaarschijnlijk vinden dat zij ooit voor hun tiende levensjaar een portemonnee met meer dan vijfhonderd gulden hebben gevonden en daar vervolgens op verzoek wel een uitgebreid verhaal over schrijven, dan gaan zij in tweede instantie die gebeurtenis meer waarschijnlijk vinden. Wat hierbij een rol speelt is dat journaling een tastbaar egodocument oplevert waaraan de schrijver zich gecommitteerd voelt. De kans is daarmee groot dat er pseudo-herinneringen ontstaan. " Deelt u deze kritische visie of kunt u op z'n minst de legitimiteit daarvan onderschrijven?'

in de eerste plaats zou u mijns inziens moeten vermelden dat Stroombeek een van de coauteurs is van de studie van Horselenberg, en dat hij dus in feite naar eigen onderzoek verwijst. Verder ben ik oprecht van mening dat de evidentie in de voorliggende zaak zo sterk is, dat er aan het waarheidsgehalte van wat Jacintha Eggers aan het papier heeft toevertrouwd, niet kan worden getwijfeld. '

'U gebruikt nu het woord "evidentie" en dat betekent volgens mij in deze context zoveel als "bewijs", terwijl eerder al duidelijk is geworden dat er geen concrete, feitelijke bewijzen voorhanden zijn, en dat het Openbaar Ministerie slechts aanwijzingen kan presenteren, die bovendien zeer discutabel zijn. U heeft zelf toch ook al over aanwijzingen gesproken?'

'Dat klopt. '

'En dan nog iets anders. ' Het leek of de advocaat bewust een geladen pauze liet vallen, waarbij hij om zich heen keek. 'Dat mevrouw Jacintha Eggers met grote psychische problemen te kampen had en misschien nog wel heeft, valt niet te ontkennen. Maar zouden die ook niet voort kunnen komen uit andere traumatische gebeurtenissen, bijvoorbeeld het overlijden van haar broer en later de scheiding van haar ouders?'

Hiemstra leek hier even over te moeten nadenken. 'In theorie zou het kunnen, maar ik acht het zeer onwaarschijnlijk, eigenlijk vrijwel uitgesloten. '

'Waarom?'

'Vanwege de resultaten die de therapeutische behandeling heeft opgeleverd. '

'U gelooft dus in misbruik als trauma, omdat de therapie de zogenaamde ontdekking heeft opgeleverd dat mevrouw Eggers zou zijn misbruikt. Is dat nu geen circulaire redenering?' vroeg Van Berkel.

'Eh... ik dacht het niet. '

'Ik dank u. Dat was het. '

De voorzitter vroeg aan Frank of hij nog iets van doctor Hiemstra wilde weten.

Frank schraapte zijn keel, boog zich naar de microfoon. 'Hoe weet u zo zeker dat het klopt wat Jacintha heeft verteld?'

'Er is geen enkele reden waarom een dochter haar vader zo ernstig zou beschuldigen als er niets aan ten grondslag lag, ' zei Hiemstra. 'De therapeutische sessies hebben een duidelijk beeld opgeleverd. '

'Helemaal niet duidelijk, ' zei Frank. Milena kon aan zijn stem horen dat hij zijn woede probeerde te beheersen. 'Het zijn allemaal fantasieën en er klopt niets van. Het is het beeld van iemand die psychisch volkomen in de war is. Misschien... misschien wel erger in de war gebracht door haar therapeut. '

Nu was de beurt aan de deskundige die Van Berkel had laten oproepen, professor Wilfred Stroombeek, een lange man met sluik, blond haar. Op een vraag van Van Berkel legde Stroombeek iets uit over dissociatie, het veronderstelde uiteenvallen van mentale vermogens onder invloed van een traumatische gebeurtenis. Zo'n ervaring zou dan als het ware worden toevertrouwd aan een nieuw, afgesplitst deel van de persoonlijkheid, een 'alter' die het trauma onder zijn hoede nam: de mul-tipele persoonlijkheid was geboren. Voor de getraumatiseerde persoon zou dat als een soort overlevingsstrategie werken, omdat zij zelf op die manier het gebeurde zou kunnen vergeten. in het geval van mevrouw Jacintha Eggers schijnt het te gaan om slechts één alter, die ze de naam Tanja heeft gegeven. Dat vindt u ook in de stukken. De klankovereenkomst met "Jacintha" zal u waarschijnlijk zijn opgevallen. In de literatuur worden overigens voorbeelden gegeven van patiënten met wel honderd of meer alters. Het uitvinden van dat soort afsplitsingen lijkt soms een bijna niet op te drogen bron voor therapeuten, want de patiënt moet met al die alters weer in het reine zien te komen, alle problemen die toegekend zijn aan die alters moeten worden opgelost en dat creëert voortdurend nieuwe werkgelegenheid. Het is bijzonder opvallend dat in sommige landen, zoals Groot-Brittannië, deze diagnose vrijwel nooit wordt gesteld, terwijl in landen als Nederland en de Verenigde Staten het tegendeel het geval is. Vermoedelijk is dat een gevolg van het bestaan van een hecht georganiseerd circuit van deskundigen op het gebied van het multipele persoonlijkheidssyndroom, mps dus. '

Stroombeek pauzeerde even, terwijl hij in zijn papieren rommelde.

Van Berkel gaf een voorzet. 'Bedoelt u dat hulpverleners, therapeuten of psychiaters, zelf als het ware verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van alters, dat patiënten die krijgen

aangepraat. '

'Dat is juist. Ieder mens heeft nu en dan het idee dat hij of zij een rol speelt in bepaalde situaties en niet altijd zichzelf is. Of misschien een persoonlijkheid met meerdere kanten heeft. Soms is iemand een zekere, zakelijk ingestelde, consequente werknemer en dan weer een minder standvastige, emotionele en grillige partner in een liefdesrelatie. Dat idee is opgepakt en verder uitvergroot, met soms desastreuze gevolgen. Er zijn weer verschillende empirische studies die laten zien dat MPS als een psychiatrische ufo moet worden beschouwd, een Unidentified Flying Object in de wondere, maar o zo gevaarlijke wereld van de psychotherapie. Volgens sommige mensen bestaat het, zij geloven erin, maar elk hard bewijs ontbreekt. '

De officier van justitie kreeg het woord. In de schriftelijke rapportage van doctor Hiemstra werden toch verschillende onderzoeken geciteerd waaruit zou blijken dat MPS wel degelijk als een psychopathologische realiteit moest worden beschouwd?

Stroombeek veegde een lok haar van zijn voorhoofd. 'Dat zijn slechts klinische studies, uitgevoerd door met name psychologen die een bepaalde gevalspraktijk beschrijven waarbinnen nu juist een sterke neiging bestaat om de diagnose MPS te stellen. Het ontbreekt aan degelijk experimenteel, empirisch onderzoek dat de beweringen van doctor Hiemstra kan staven. Ik verwijs weer naar mijn schriftelijke rapportage'

'Goed, ' zei Van Berkel, 'dan een ander belangrijk punt, het feit dat het vermeende slachtoffer... ' Frank had de indruk dat zijn advocaat de nadruk op 'vermeende' legde, '... het misbruik zou zijn vergeten, dat ze alle traumatische ervaringen zou hebben verdrongen. Hoe verhoudt dat zich tot de hele MPS-kwestie en is zo'n vorm van verdringing überhaupt voorstelbaar of mogelijk?'

'Tja, om te beginnen wil ik nog eens benadrukken dat het in feite om een soort reeks gaat, in de ogen van de MPS-gelo-vigen dan... '

De officier van justitie tekende protest aan tegen dat laatste begrip.

'Goed, zo u wilt in de ogen van Mps-aanhangers. Het begint dus volgens hen met een traumatische gebeurtenis of een serie gebeurtenissen, overigens vrijwel altijd verondersteld misbruik in de kinderjaren, soms tot aan satanische praktijken en babyoffers aan toe. De ondraaglijke herinneringen daaraan zouden dan als het ware worden opgeslagen bij een afgesplitst deel van de persoonlijkheid, de alter, zodat het leven van het vermeende slachtoffer nog enigszins draaglijk zou blijven. Het wordt verondersteld een soort afweerreactie te zijn. Die stap in de redenering is hier al eerder aan de orde geweest. Het ontstaan van de multipele persoonlijkheid zou in deze visie dus moeten verklaren dat het vermeende slachtoffer alles kwijt is, alles is vergeten... ' Stroombeek maakte met twee vingers van twee handen het gebaar van aanhalingstekens rond het laatste woord, '... en dus daarom ook aan niemand iets heeft verteld of iets heeft laten blijken. '

Frank herkende de redenering uit de artikelen en boeken die hij had bestudeerd.

is die opvatting houdbaar... ik bedoel, wetenschappelijk houdbaar?' vroeg Van Berkel.

'Nee, ' zei Stroombeek, en het klonk zeer definitief.

'Waarom niet?'

'Er zijn tal van voorbeelden van mensen die verschrikkelijke dingen hebben meegemaakt, zoals kinderen die de moord op hun ouders hebben gezien of die gered zijn uit een brandend huis waarin hun familieleden zijn omgekomen... ' Stroombeek pauzeerde even, terwijl hij zijn blik langs de leden van de rechtbank liet gaan. 'Er zijn in de wetenschappelijke literatuur op dit gebied geen gevallen bekend waarbij die kinderen het gebeurde zogenaamd vergeten waren omdat ze er een alter mee hadden toegerust. Maar het belangrijkste tegenbewijs wordt misschien geleverd door mensen die levend teruggekomen zijn uit de pure horror van de vernietigingskampen van de nazi's en ernstig zijn getraumatiseerd. Ook bij hen is er van mps , alters en het vergeten van al die ver-schrikkelijke herinneringen geen sprake. Er is geen enkel overtuigend argument te bedenken waarom dat bij seksueel misbruik in de jeugdjaren wel het geval zou zijn. Kortom, het zijn geen echte herinneringen, maar pseudo-herinneringen die zijn opgewekt in een psychotherapeutisch proces waarin suggestieve hypnotherapie een belangrijke rol speelt. '

Loekie kreeg steeds meer het idee dat de balans in het voordeel van Frank Eggers begon door te slaan. Wat die slome professor naar voren bracht, legde blijkbaar meer gewicht in de schaal dan wat het slachtoffer zelf had gezegd. Haar woorden leken nauwelijks te tellen. Vrouwen waren kennelijk ondergeschikt, onbetrouwbaar. Naar hen hoefde niet te worden geluisterd. Kijk, daar zat die verdomde Milena Frankova. Loekie meende het begin van een kleine triomflach in haar mondhoeken te zien.

De officier van justitie hield zijn requisitoir. Het ging om een jonge vrouw, die in haar jeugd ernstig was beschadigd. Haar verklaringen werden ondersteund door haar therapeut en door de deskundige. De verklaringen van de ex-vrouw en een voormalige vriendin wezen op een afnemende belangstelling van de verdachte voor seksuele betrekkingen met een volwassen vrouw. Loekie dacht aan haar dochter. Frank Eggers te midden van al die kinderen, al die jonge meiden. Misschien was er daarom vorig jaar op De Regenboog een verbod uitgevaardigd op het dragen van naveltruitjes door meisjes. Het was gewoon te veel voor hem, de verleiding werd te groot. De officier van justitie eiste twaalf maanden, waarvan vier voorwaardelijk. Frank Eggers zou nooit meer terug mogen komen op De Regenboog, op geen enkele andere school.

Zijn advocaat kreeg nu het woord voor zijn pleidooi. Hij maakte een afschuwelijke, van zichzelf overtuigde indruk. Alleen dat bassende stemgeluid al! Het prototype van de man die altijd alles beter wist en daarom perfect bij Frank Eggers leek te passen. Had zo'n man een vrouw? Dat was dan gegarandeerd een dienstbare, onderdanige kwezel.

Hij vatte alle argumenten in het voordeel van zijn cliënt nog eens samen, inclusief de hele discussie over mps . 'Verder wil ik erop wijzen dat mevrouw Jacintha Eggers hier tijdens de zitting ook heeft gezegd... even kijken... ' Hij bladerde in zijn papieren. 'Ja, hier heb ik het, en ik citeer nu letterlijk: "Ik had het ergens weggestopt waar ik er niet meer bij kon. Ik had het verbannen naar een donkere hoek van mijn geest. " Wel, uit het dossier waarin onder meer het verslag van het verhoor met de behandelende psychotherapeut, mijnheer Kohlmann, is opgenomen, haal ik de volgende quote. 'Jacintha had het allemaal verbannen naar een donkere hoek van haar geest, waar ze er zelf niet meer bij kon. ' Volgens mij moet de conclusie luiden dat de ideeën, ik mag wel zeggen de waanvoorstellingen van mevrouw Eggers, haar zijn aangepraat door haar therapeut, wiens woorden ze daarom ook vrijwel letterlijk overneemt.

Een volgend punt is dat de recherche onderzoek heeft gedaan naar de bestanden op zowel de schoolcomputer van mijn cliënt als zijn persoonlijke computer thuis. Men heeft niets, maar dan ook helemaal niets gevonden dat zelfs een klein beetje in de richting ging van kinderporno, seks met minderjarigen of wat dan ook. In dit opzicht is mijn cliënt eveneens brandschoon. Dat is overigens al lang bekend, en ik moet zeggen dat het mij bijzonder heeft verbaasd dat het Openbaar Ministerie het toch tot een zaak heeft laten komen. ' De advocaat draaide zich een kwartslag naar Frank Eggers. 'U beseft hopelijk dat mijnheer Eggers in feite al zwaar gestraft is, terwijl hij volstrekt onschuldig is aan de ten laste gelegde feiten. De laatste maanden is hij met ziekteverlof, omdat zijn aanwezigheid op de school, waar hij zo krachtdadig leiding aan heeft gegeven en hopelijk in de toekomst weer zal geven, bij te veel betrokkenen grote problemen opriep. Dan een laatste argument. Ondanks uitgebreid onderzoek, zowel bij kinderen van basisschool De Regenboog als bij ouders, is er geen enkele klacht naar voren gekomen dat mijn cliënt zich aan een van de leerlingen zou hebben vergrepen of zich anderszins ongepast zou hebben gedragen. Er was welgeteld één ouderpaar dat een klacht heeft ingediend, maar hier bleek mijn cliënt een jongetje zeer licht en oppervlakkig te hebben gefouilleerd, omdat hij werd verdacht van diefstal uit jassen op de schoolgang. Dit is, zoals u weet, bevestigd door de conciërge van de school, de heer Bert Waanders. '

Loekie was ook naar de politie geweest, maar Charlotte had zelfs tegenover een vrouwelijke rechercheur haar mond stijf dicht gehouden. En die Bert Waanders, die door Frank Eggers aan zijn baantje was geholpen, zou hem natuurlijk nooit afvallen.

'Kortom, ' vervolgde de advocaat, met een zelfingenomen stem en houding, 'gezien alle bovengenoemde argumenten en het ontbreken van enig concreet bewijs vraag ik vrijspraak voor mijn cliënt. '

De zitting was alweer enkele dagen geleden. Soms werd Ja-cintha bekropen door het gevoel dat ze daar weer zat, op die harde stoel, in die strenge zaal met die strenge mensen en onder het toeziend oog van koningin Beatrix, die alles scherp in de gaten hield. Natuurlijk had ze geprobeerd om het allemaal van zich af te schudden. Het leven ging verder, haar leven ging verder. Binnenkort zou ze bij Multistat Inc. vier keer per week, twee uur per dag op therapeutische basis gaan werken, had ze afgesproken met de Arbo-arts. Een andere baan vinden - toch al een probleem in deze tijd - was onmogelijk zolang ze ziek was. Vandaag had ze een afsluitende sessie met

Hans. Ze zou hem missen, maar ze mocht altijd terugkomen als ze daar behoefte aan had. ik ben ervan overtuigd dat dat niet nodig is, ' had hij gezegd, ik weet dat je het nu zelf kunt, dat je sterk genoeg bent. '

'Jacintha Koster, Jacintha Koster, ' bleef ze herhalen.

Soms kwam Tanja weer even bovendrijven. Nee, dat had ze afgesloten. Niet dat Tanja dood was, nee, die leefde verder in haar. Samen hadden ze de pijn van het verleden leren weerstaan.

Volgende week naar het werk. Weer dat gebazel en gezemel van Estrella aanhoren over haar trouwdag, de bruidsjapon, die afschuwelijke website! En natuurlijk vragen over hoe het nu ging, wat er eigenlijk precies aan de hand was. Die als mededogen vermomde nieuwsgierigheid, ze gruwde ervan. Waarschijnlijk had Estrella gehoord over Frank en de rechtszaak, want dat soort persoonlijke dingen wist ze altijd. Spanning en sensatie! Niet te veel aan denken, prentte Jacintha zich in en ze begon aan een van de ontspanningsoefeningen die Hans haar had aangeraden. Ze lag weer op een zacht mostapijt en spande eerst de spieren van haar voeten, zodat het bijna pijn deed. Daarna liet ze alles weer ontspannen. Ondertussen bleef ze zo diep en zo langzaam mogelijk ademen. Toen ze alles, tot en met haar nek en gelaatsspieren had afgewerkt, bleef ze minutenlang liggen. Er ruiste een rivier, verderop. De wind woei door de boomtoppen. Er klonken verwaaide kinderstemmen. Ze koesterde zich heerlijk in de zon. Vanuit de verte klonk de stem van Frank, die langzaam maar zeker naderde.

Ademen, diep blijven ademen, de zuurstof voelen, die bracht immers leven. Zo had ze het van Hans geleerd. Plotseling kwam er een schaduw voor de zon. Ze begreep dat de rijzige gestalte van Frank boven haar uit torende. Hij zou haar weer komen vertellen wat ze moest doen of nalaten, hoe ze haar leven het beste kon inrichten. Maar hij knielde naast haar neer en keek haar aan met ogen die gevuld waren met tranen. 'Waarom heb je het gedaan, Jacintha? Waarom? Je weet dat het niet waar was. '

Wild schudde ze haar hoofd. Hij moest weggaan, verdwijnen, voor altijd. Ze lag hier zo heerlijk en nu verpestte hij het weer, zoals hij altijd alles had verpest. Dan was het toch niet haar schuld dat hij daarvoor moest boeten?

Ze draaide zich op haar zij, sloeg met haar vuist op de grond tot het pijn deed. Weg, weg, weg. Ze schreeuwde naar hem. Hij keek haar verbaasd aan en wilde iets zeggen. Nee, dat wilde ze allemaal niet meer horen. Het was gebeurd, verleden tijd, afgesloten. Nooit meer verplicht kanoën, meedoen met een toneelclubje, gedwongen studeren, geforceerd lief en aardig zijn, de ideale dochter spelen, die in een moeite door alles moest goedmaken voor haar dode broertje.

Eindelijk was hij verdwenen, opgelost in de lucht, verzwolgen door het glooiende landschap. Ze schudde even haar hoofd, kwam enigszins moeizaam omhoog en keek toen haar kamer rond, alsof het een ruimte was die ze voor het eerst in zich opnam.