Leraar met hart en ziel Parker J Palmer

Prev Next

19

Leraar met hart en ziel 24-03-2005 11:58 Pagina 20

De leraar en zijn ware zelf

De bewering dat goed leraarschap voortkomt uit de identiteit en integriteit van de leraar kan klinken als een gemeenplaats, en klinkt ook nogal vroom, in de trant van: goed lesgeven wordt gedaan door goede mensen. Maar met identiteit en integriteit bedoel ik geen nobele eigenschappen, goede daden, of een stoer uiterlijk waarachter we onze verwarring en complexen verbergen. Identiteit en integriteit raken net zozeer aan onze schaduwkant, beperkingen, pijn en angst als aan onze kracht en mogelijkheden.

Onder identiteit versta ik een zich ontwikkelend centraal punt waarin mijn le-venskrachten samenkomen in het mysterie van het zelf: mijn genetische blauw-druk, het karakter van mijn ouders, de cultuur waarin ik ben opgegroeid, de personen die mij hebben gesteund en de mensen die mij schade hebben berokkend, de goede en de slechte dingen die ik anderen en mezelf heb aangedaan, mijn ervaringen van liefde en lijden, enzovoort. Temidden van dat complexe gebied is identiteit een zich voortdurend verplaatsend snijpunt van de innerlijke en uiterlijke krachten die mij maken tot wie ik ben, samenkomend in het ondoordringbare mysterie van het menszijn.

Onder integriteit versta ik elke vorm van volledigheid die ik in dat centrale punt kan vinden, het punt waar de patronen van mijn bestaan zich schikken en her-schikken. Integriteit vereist dat ik onderken wat mijn eigenheid is en wat daar wel en niet bij past. Integriteit betekent dat ik zelf kies welke van de krachten die op mij inwerken mijn leven de juiste richting geven. Verwelkom ik ze of vrees ik ze, omhels ik ze of verwerp ik ze, ga ik met ze mee of ga ik er tegenin? Door te kiezen voor integriteit word ik meer en meer een volledig mens, maar volledigheid is niet hetzelfde als volmaaktheid. Het betekent: ‘echter’ worden door mijzelf volledig te erkennen.

Identiteit en integriteit vormen niet het graniet waaruit geromantiseerde helden worden gehakt. Het zijn subtiele dimensies van een complex, veeleisend en le-venslang proces van zelfontdekking. Identiteit ligt op het snijpunt van de verschillende krachten waaruit mijn leven bestaat, en integriteit ligt op zo’n manier in relatie tot die krachten dat ze me volledigheid en leven brengen, geen versplintering en dood.

Dit zijn mijn eigen definities. Als ik mijn omschrijvingen probeer te vervolma-ken, worden ze echter een beetje te glad. Identiteit en integriteit kunnen door niemand volledig benoemd of gekend worden, ook niet door de persoon die zichzelf kent en integer is. Ze vormen mysteriën die we met ons meenemen in ons graf, ongrijpbare werkelijkheden die slechts nu en dan vanuit onze ooghoeken gezien kunnen worden.

Verhalen zijn de beste manier om dit soort waarheden te illustreren en daarom volgt hier het verhaal van twee leraren die ik gekend heb. Hun levensverhalen vertellen me meer over de subtiliteiten van identiteit en integriteit dan welke theorie ook.

Alan en Eric waren jongens uit twee verschillende arbeidersgezinnen, families van plattelandsmensen met weinig schoolopleiding, maar met een gave voor het werken met hun handen. Al snel bleek dat de beide jongens die gave ook hadden, en toen ze het werken met hun handen ontwikkelden, kreeg elk van hen een gevoel van eigenwaarde waartoe de trots op hun ambacht de sleutel was.

De twee deelden ook een ander talent: ze konden goed leren en waren de eer-20

Leraar met hart en ziel 24-03-2005 11:58 Pagina 21

sten uit hun arbeidersmilieu die naar de universiteit gingen. Ze deden het goed als student, haalden hun doctoraal en kozen beiden voor een academische loopbaan.

Maar op dat punt gingen hun wegen uiteen. Hoewel de gave voor het ambach-telijke van cruciaal belang was voor het gevoel van eigenwaarde van de beide mannen kon Alan die gave verweven met zijn academische beroep, terwijl de stof van Erics leven al spoedig begon te rafelen.

De abrupte overgang, op zijn achttiende, van een plattelandsgemeenschap naar een elitaire privé-universiteit leidde bij Eric tot een cultuurschok die hij nooit te boven kwam. Hij voelde zich onzeker tegenover zijn medestudenten en later tegenover collega-academici die een achtergrond hadden die hij als ‘cultureler’ be-schouwde dan die van hemzelf. Hij leerde om te praten en zich voor te doen als een intellectueel, maar voelde zich altijd een bedrieger onder mensen die in zijn ogen vanaf hun geboorte tot die kring behoorden.

Maar ondanks zijn onzekerheid veranderde Eric niet van koers. Zijn gevoelens leidden evenmin tot zelfreflectie. In plaats daarvan baande hij zich met geweld een weg naar een professionele carrière onder het motto: de aanval is de beste verdediging. Hij sprak oordelen uit in plaats van veronderstellingen. Hij luisterde vooral naar de zwakheden in een betoog in plaats van naar de sterke punten. Hij ging met iedereen in discussie en reageerde met nauw verholen minachting op wat een ander inbracht. Bij het lesgeven was Eric kritisch en oordelend. Hij vond een vraag al snel dom, was er goed in zijn leerlingen te vangen met strikvragen, en dreef vervolgens genadeloos de spot met verkeerde antwoorden. Hij leek gedreven om zijn leerlingen dezelfde wond toe te brengen als het academische leven hem had toegebracht: schaamte voor een wezenlijk deel van zichzelf.

Maar als Eric naar huis, naar zijn werkbank ging en zich verloor in zijn ambacht hervond hij zichzelf. Hij werd een warm en gastvrij mens, iemand die zich thuis voelde in de wereld. Verbonden met zijn oorsprong, diep in zijn ware zelf, was hij in staat zijn vertrouwde, rustige, kern terug te vinden – die hij weer kwijt raakte als hij terugging naar de universiteit.

Het verhaal van Alan is heel anders. Zijn overgang van het platteland naar de campus leidde niet tot een cultuurschok, deels omdat hij een staatsuniversiteit be-zocht waar veel studenten dezelfde achtergrond hadden als hij. Hij hoefde zijn gave niet te verbergen, maar kon er zijn voordeel mee doen door die toe te passen in zijn wetenschappelijke activiteiten. Tijdens zijn studie en later bij zijn lesgeven en onderzoek, paste hij dezelfde ambachtelijkheid toe als zijn voorouders bij het werken met metaal en hout.

Als je Alan zag lesgeven, voelde je dat er een ambachtsman aan het werk was en als je zijn geschiedenis kende, begreep je dat je gevoel klopte. Bij zijn colleges getuigde alles wat hij deed van aandacht voor het detail en respect voor het materiaal waarmee hij werkte; hij legde verbanden met de precisie van een zwaluw-staartverbinding en rondde zijn betoog af met een gepolijste samenvatting.

Maar de kracht van Alans werk als docent ging verder dan ambachtelijkheid.

Zijn studenten wisten dat hij zich voor ieder van hen in zou zetten, zoals de ouderen in zijn familie tot het uiterste waren gegaan om hem te helpen groeien in zijn oorspronkelijke ambacht. Alan gaf les vanuit een onverdeeld zelf – een integrale staat van zijn die de kern van goed lesgeven is, het concept waar dit boek over gaat. In het onverdeelde zelf bevinden zich de belangrijke onderdelen van iemands levenservaring. Omdat deze levenservaring wordt gerespecteerd ontstaat er een krachtig en samenhangend weefsel dat zowel de leerlingen, het onderwerp 21

Leraar met hart en ziel 24-03-2005 11:58 Pagina 22

als het zelf bevat. Een dergelijk zelf, innerlijk geïntegreerd, is in staat om de verbinding met de buitenwereld, waarop goed lesgeven is gebaseerd, te leggen. Eric slaagde er niet in om de kern van zijn identiteit te verweven met zijn academische loopbaan. Hij was innerlijk verdeeld en in oorlog met zichzelf. Hij projecteerde zijn innerlijke gevecht op de buitenwereld waardoor zijn lesgeven een strijd werd in plaats van een ambacht. Het verdeelde zelf neemt altijd afstand van anderen en kan zelfs proberen hen te vernietigen om de eigen fragiele identiteit te verdedigen.

Als Eric niet van zichzelf was vervreemd in zijn studententijd of als die vervreemding had geleid tot zelfreflectie in plaats van zelfverdediging had hij misschien, net als Alan, zijn identiteit geïntegreerd in zijn werk. Maar een deel van het mysterie van het zelf is dat iedereen een eigen maat kent: wat de één integer vindt, is voor de ander niet integer genoeg. Op verschillende momenten werd duidelijk dat een academische carrière niet de goede keuze in Erics leven was, dat het niet de manier was waarop zijn ware zelf gezond en volledig tevoorschijn kon komen, dat het geen beroep was dat recht deed aan zijn unieke aard.

Het zelf kan niet eindeloos worden opgerekt, het heeft zijn mogelijkheden en beperkingen. Als het werk dat we doen ons geen integriteit biedt, zullen wij, ons werk en de mensen met wie we samenwerken daaronder lijden. Alans persoonlijkheid groeide door zijn academische roeping, het was een genot om hem aan het werk te zien. Erics zelf werd ingeperkt door zijn contact met de academische wereld en een ander beroep kiezen was misschien een mogelijkheid geweest om zijn verloren integriteit terug te vinden.

Gandhi noemde zijn leven ‘een serie experimenten met de waarheid’ en het is door te experimenteren met de complexe krachten die op ons leven inwerken dat we meer leren over onze integriteit.2 De ervaring leert ons dat we bloeien in bepaalde relaties en verdorren in andere, dat we onze integriteit bevorderen door relaties aan te gaan die ons op laten leven en dat we onze integriteit geweld aandoen met relaties die dat niet doen.

Experimenteren is riskant. We weten meestal niet van te voren wat ons op zal laten bloeien en wat ons de levenslust zal ontnemen. Maar als we ons inzicht in onze integriteit willen vergroten, zullen we het experiment moeten aangaan en bereid moeten zijn keuzes te maken op grond van de resultaten.

‘Een werkelijk leven leiden is ontmoeten’, zei Martin Buber. Lesgeven is een voortdurende ontmoeting.3 Je steeds weer openstellen voor nieuwe ontmoetingen en proberen onderscheid te maken tussen ontmoetingen die integriteit bieden en ontmoetingen die dat niet doen, is een vermoeiende en soms beangstigende bezigheid. Ik kom vaak in de verleiding om mijzelf te beschermen door mijn status en rol als barricade op te werpen, of door me gereserveerd op te stellen tegenover collega’s, leerlingen of ideeën om zodoende botsingen te voorkomen.

Als ik aan die verleiding toegeef beschadig ik echter mijn identiteit en integriteit en verlies ik de passie om les te geven.

Prev Next