50

Ze hielpen Stephen naar het uiteinde van het touw en gaven hem water te drinken. Ze hesen hem op, en Levi liep met zijn arm om hem heen naar het einde van de tunnel, terwijl Lamm en Kroger teruggingen, de duisternis in, om het lichaam van Jack Firebrace op te halen.

Levi leidde Stephen, die traag tegen de helling op liep, in de richting van het licht. Ze moesten hun ogen bedekken tegen de krachtige zonnestralen. Ten slotte kwamen ze in de openlucht van de Duitse loopgraaf. Levi hielp Stephen over de ingang heen.

Stephen haalde telkens en telkens weer diep adem. Hij keek naar de blauwe, verre hemel met onregelmatige, veervormige wolken. Hij ging op het banket zitten, met zijn hoofd in zijn handen.

Ze konden geluiden van vogels horen. De loopgraaf was leeg.

Levi klauterde op de borstwering en bracht een kijker naar zijn ogen. De Britse loopgraaf was verlaten. Hij keek achter zich naar de Duitse linies, maar vóór de horizon, acht kilometer verderop, zag hij niets. De dijk was doorgebroken, het Duitse leger was weggespoeld.

Hij kwam weer naar beneden, de loopgraaf in, en ging naast Stephen zitten. Geen van beide mannen zei een woord. Ze luisterden elk naar de hemelse rust.

Ten slotte keerde Stephen zijn gezicht naar Levi. “Is het voorbij?” vroeg hij in het Engels.

“Ja,” zei Levi, eveneens in het Engels. “Het is over.”

Stephen keek neer op de bodem van de Duitse loopgraaf. Hij kon niet bevatten wat er gebeurd was. Vier jaren die zo lang hadden geduurd dat het geleken had of de tijd stilstond. Al die mannen die hij dood had gezien, hun lijken, hun verwondingen. Michael Weir. Zijn bleke gezicht dat uit de ondergrondse tunnel opdook. Byrne als een kraai zonder kop. De tienduizenden die samen met hem waren gesneuveld, op die zomerse ochtend.

Hij wist niet wat hij moest doen. Hij wist niet hoe hij zijn leven moest terugwinnen.

Hij voelde hoe zijn onderlip begon te trillen en hoe hete tranen in zijn ogen kwamen. Hij legde zijn hoofd tegen Levi’s borstkas en begon te snikken.

Ze brachten Jacks lichaam naar boven, en toen de mannen hadden gerust, groeven ze een graf voor hem en Joseph Levi. Het was een gezamenlijk graf, want de oorlog was voorbij. Stephen zei een gebed voor Jack, en Levi voor zijn broer. Ze plukten bloemen en strooiden die over het graf. Ze stonden alle vier te huilen.

Toen ging Lamm op zoek in de bunkers, en hij kwam terug met water en eten in blik. Ze aten in de openlucht. Toen gingen ze terug naar de bunker om te slapen.

De volgende dag zei Stephen dat hij zich weer bij zijn bataljon moest voegen. Hij schudde de hand van Kroger en Lamm, en vervolgens die van Levi. Van alle vlees dat hij gezien had en aangeraakt, was deze dokters-hand het symbool van zijn bevrijding geweest.

Levi wilde hem niet laten gaan. Hij liet hem beloven dat hij zou schrijven als hij weer in Engeland was. Hij haalde de gesp van zijn koppel en gaf die aan hem als souvenir. Gott mit uns. Stephen gaf hem zijn mes met dat ene lemmet. Ze omhelsden elkaar nogmaals en klampten zich aan elkaar vast.

Toen beklom Stephen de ladder, hij kwam uit de loopgraaf, liep het niemandsland in. Geen orkaan van kogels wachtte hem, geen verscheurende kus van metaal.

Hij voelde de droge, omgewoelde aarde onder zijn laarzen terwijl hij zijn weg terug zocht naar de Britse linies. Een leeuwerik zong in de ongedeerde lucht boven hem. Zijn lichaam en zijn geest waren uitgeput, onherstelbaar, voorbij woorden, maar niets kon de ingehouden opgetogenheid van zijn ziel tegenhouden.

Deel 7

Engeland 1979