24 Mysteries in het Rijksmuseum

De Amsterdamse 17e-eeuwse dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel koesterde grote bewondering voor Johan van Oldenbarnevelt (1547–1619). Hij was dan ook zeer verontwaardigd over het staaltje onrecht dat de raadspensionaris was aangedaan. Op 72-jarige leeftijd werd hij verraden en terechtgesteld. In het Rijksmuseum kunnen we nog altijd Vondels hekeldicht over het gebeuren vinden, maar ook een wandelstok en het beulszwaard waarmee Van Oldenbarnevelt was onthoofd. Het is echter zeer de vraag of het zwaard en het stokje wel authentiek zijn. Dit is een van de mysteries in het Rijksmuseum.

Rijksmuseum, tot nu, door overlevering bekend – ‘En Van Oldenbarnevelt is toen uit de Rolzaal door de Ridderzaal gegaan, zeer fier, met een stokje in zijn hand. Ik vatte mijn heer onder zijn arm, en leidde hem naar het schavot. Daar knielde hij op de kale planken. Ik ondersteunde hem met mijn arm tot de dominee het gebed had gedaan. Vervolgens knoopte hij zelf zijn wambuis los en ontkleed zijnde, heeft hij zich naar het volk gewend, en gezegd: ‘Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben. Ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goed patriot, en zo zal ik sterven.’ Hij keek naar de hemel en zei nog: ‘Here God, hemelse Vader, ontferm U over mij.’ Toen leidde ik hem naar het zand en deed het hemd van zijn schouders. Zijn handen beefden, en hij zei: ‘Zo, zo.’ Als ik het goed onthouden heb, dan heeft hij zelf zijn muts over zijn ogen getrokken. Toen mijn heer op het zand knielde, nam ik mijn laatste afscheid van hem. Hij zei: ‘Maak ’t kort, maak ’t kort!’ De beul zei tegen mij: ‘Ga aan de kant.’ Zodra ik het schavot afgedaald was, is de bijl gevallen.’ Zo schreef Jan Francken, de persoonlijke knecht van Van Oldenbarnevelt, op 13 mei 1619 in zijn dagboek.

Het nieuws van zijn dood ging als een lopend vuurtje door de Nederlanden en al snel deden de vreemdste verhalen de ronde. Het eerste mysterieuze verhaal rond Van Oldenbarnevelt betreft een voorspelling. Johan van Oldenbarnevelt was in zijn jeugd met twee vrienden in Italië en zij lieten zich daar de toekomst voorspellen. De waarzegger zei dat een van hen – maar hij zei niet wie – weldra een gewelddadige dood zou sterven, een ander van schatrijk doodarm zou worden en de derde als staatsman zijn hoofd op het schavot zou verliezen, wanneer de spiegel in de handen van het beeld van de Voorzichtigheid voor de gevel van zijn huis (tegenwoordig de Raad van State, aan de Kneuterdijk in Den Haag) zou breken.

Een van de drie kwam weldra op verraderlijke wijze in Italië om het leven. De tweede verscheen na dertig jaar, onbekend, bij Van Oldenbarnevelt, om hem te zeggen dat de voorspelling, wat hemzelf betrof, in vervulling was gegaan en dat de staatsman nu op zijn hoede moest zijn.

Korte tijd daarna zou de spiegel uit de hand van het beeld van de Voorzichtigheid gevallen zijn en op de stoep van Van Oldenbarnevelts huis in stukken gevonden zijn. Dit was de voorbode van de staatsgreep door prins Maurits, door onvrede ingegeven. De onvrede was bij Maurits ontstaan na een conflict over de aanpak van de vrijheidsoorlog, en het escaleerde na een meningsverschil met Van Oldenbarnevelt over religie. Hij liet de politieke leider van de Nederlanden samen met enkele medestanders (onder wie Hugo de Groot) arresteren op verdenking van hoogverraad. Tot Van Oldenbarnevelts eigen verrassing werd hij op 12 mei 1619 door de rechtbank ter dood veroordeeld.

De beelden van zijn huis, de Voorzichtigheid en de Rechtvaardigheid, werden in 1792 overgebracht naar het buitengoed Rodenrijs, waar ze nog tot 1830 stonden. Op hun voetstukken waren in een uitgehouwen zwart vierkant met witte letters dichtregels aangebracht. Onder de Voorzichtigheid stond geschreven:

Men zegt den val van Barnevelt

Was in mijn spiegelbreuk voorspelt,

Toen derde ik ’t hooge capiteel,

Der woning van dit staetsjuweel;

Nu prijk ik op den eigen gront,

Waer hij weleer zijn lusthof vondt.

Een tweede mysterie rond Van Oldenbarnevelt is waarmee hij is onthoofd. Jan Francken beschrijft in zijn dagboek hoe zijn werkgever door een bijl is onthoofd, maar het Rijksmuseum heeft een zwaard in bezit, waarvan wordt gezegd dat dat het zwaard is van de beul. Het zou bewaard zijn, en voorzien van een inscriptie:

Stokoude schuldeloze helt,

Rampzalige Oldenbarnevelt,

Dit zwaart sloeg door uw hals den staat

Een diepe wonde in zijnen raadt

Toen op het Haagse moordschavot

Uw dierbaar leven werd beknot.

In hetzelfde museum ligt het stokje waarop de grijze staatsman steunde toen hij het schavot beklom, het zogenaamde ‘stokje van Oldenbarnevelt’. Maar of het daadwerkelijk het befaamde stokje is, valt te bezien want ook in Museum Flehite wordt een wandelstok bewaard, die de raadpensionaris zou hebben gebruikt op weg naar het schavot. Er zijn zo minimaal drie wandelstokken in Nederland die worden aangemerkt als hét stokje van Van Oldenbarnevelt…

In Vondels ogen was Van Oldenbarnevelt het voorbeeld van vaderlandslievendheid en werd hij het slachtoffer van de machtswellust van de calvinisten. Zijn verzet tegen de gang van zaken resulteerde in het hekeldrama Palamedes oft Vermoorde onnooselheyd (1623), zij het dan verhuld in een klassieke setting. Al snel volgde een aanklacht en de dichter kreeg een boete van 300 gulden opgelegd. Wat in die tijd een enorm bedrag was! Dat weerhield Vondel er trouwens niet van om later nog een gedicht te schrijven, waarin de stok van Van Oldenbarnevelt centraal stond:

Myn wensch behoede u onverrot,

o stock en stut, die, geen’ verrader,

Maer ’s vrydoms stut en Hollants Vader

Gestut hebt op dat wreet schavot;

Toen hy voor’t bloedigh zwaert most knielen,

Veroordeelt, als een Seneka,

Door Neroos haet en ongena,

Tot droefenis der braefste zielen.

Ghy zult noch, jaeren achter een,

Den uitgangk van dien Helt getuigen,

En hoe Gewelt het Recht dorf buigen,

Tot smaet der onderdruckte steên.

Hoe dickwyl streckt ghy onder ’t stappen

Naer ’t hof der Staeten stadigh aen

Hem voor een derden voet in ’t gaen

En klimmen, op de hooge trappen:

Als hy, belast van ouderdom

Papier en schriften, overleende,

En onder ’t lastigh lantspack steende!

Wie ging, zoo krom gebuckt, noit krom!

Ghy ruste van uw trouwe plichten,

Na ‘et rusten van dien ouden stock,

Geknot door ’s bloetraets bittren wrock:

Nu stut en styft ghy noch myn dichten.