10 De oudste poppenkast van Nederland

Al meer dan honderd jaar staat er een poppenkast op de Dam en deze is daarmee de oudste van Nederland. ’s Zomers beleven daar Jan Klaassen en Katrijn vele spannende en vrolijke avonturen. Over de herkomst van hun namen wordt veel gekibbeld. Zo zijn er verschillende verklaringen voor de naam ‘Jan Klaassen’.

Amsterdam, tweede helft van de 17e eeuw, door overlevering bekend – Er zou een Haarlemse trompetter hebben bestaan, Jan Klaaszoon geheten, die gediend had bij de garde van stadhouder prins Willem II. Het onderstaande lied verhaalt daarvan:

Jan Klaassen was trompetter in het leger van de prins,

hij marcheerde van Den Helder tot Den Briel,

hij had geen geld en hij was geen held

en hij hield niet van het krijgsgeweld,

maar trompetter was hij wel in hart en ziel!

Het leger sloeg z’n tenten op

voor Alkmaar in het veld.

En zolang geen vijand zich liet zien,

was iedereen een held.

De kroeg werd als strategisch punt

door ’t hoofdkwartier bezet,

de officieren brulden: Jan,

kom speel op je trompet!

Ze werden wakker in de goot,

in de morgen, kil en koud,

maar Jan Klaassen sliep in de armen van

de dochter van de schout.

De prins sprak op inspectie tot

de majoor van de compagnie:

ik zie hier alle stukken wel

van mijn artillerie,

ja zelfs dat kleine in uw kraag

en dat blonde in uw bed,

maar waar zit dat stuk ongeluk

van een Jan met z’n trompet?

En niemand die Jan Klaassen zag,

die bij de stadspoort zat

en honderd liedjes speelde voor

de kinderen van de stad.

Bij de dood van stadhouder prins Willem II in 1652 vond er een machtswisseling plaats en al wie prinsgezind was, werd uit de garde ontslagen, zo ook Jan Klaaszoon. Hij vestigde zich in Amsterdam en verdiende de kost met poppenkastvoorstellingen op straat. Daarbij legde hij zijn personages kwinkslagen in de mond die allesbehalve vleiend waren voor het nieuwe bewind. Hij maakte zo veel opgang, dat de naam Hans Wurst of Polichinel, die zijn hoofdpersonage droeg, voor zijn eigen naam plaats moest maken.

Een tweede variant verwijst naar ‘Jan Klaesz of gewaende Dienstmaegt’, een op Franse leest geschoeid blijspel van Thomas Asselijn. Vanwege de vermeende spot met kerkelijke stromingen als de ‘Doopsgezinden’, ‘Kwaekers’ en ‘Fijnen’ werd het stuk door het Amsterdamse stadsbestuur verboden, waarna Asselijn het in 1682 liet drukken. In het tumult wat hierop ontstond, verkreeg de hoofdpersoon Jan Klaesz zo’n grote populariteit, dat de hoofdfiguur in de poppenkast naar hem zou zijn genoemd.

En er is zelfs een derde overlevering, waarin en passant ook wordt verklaard waar Katrijn vandaan komt. Uit de protocollen van de kerkenraad (het bestuursorgaan) van de hervormde kerk van Amsterdam blijkt dat op de vergadering van 21 januari 1706 het jammerlijke huwelijk van Jan Klaassen en Katrijn werd besproken. De raad hield het privéleven van de gelovigen goed in de gaten en greep in als dat dreigde te ontsporen. En zoals al door alle poppenkastvoorstellingen bekend is, was dat bij Jan Klaassen en Katrijn het geval.

In de protocollen staat te lezen dat Jan Klaassen in 1664 werd geboren. Toen hij 22 was, en trekwerker van beroep, trouwde hij met Catarina Pieters. Hun huwelijksakte is bewaard gebleven in het Amsterdams gemeentearchief. Jan woonde in de Anjeliersstraat en Katrijn in de Tuinstraat. Ze tekenden de huwelijksakte allebei met een kruisje.

Na twintig jaar huwelijk verhoorde de kerkenraad Jan Klaassen en Catarina Pieters. Zij gaven daarbij vreselijk op elkaar af. De twee maakten zo veel ruzie dat ze apart waren gaan wonen. Jan bekende dat hij zich sindsdien schuldig had gemaakt aan overspel. Katrijn bleek, volgens het verslag van de predikant, voortdurend dronken. Het stel werd onder toezicht gesteld.

Over één ding zijn vrijwel alle opposanten in de strijd om de naam van Jan Klaassen het eens: hij is een genaturaliseerde Polichinelle, een die tot in zijn wortels Amsterdammer is geworden.

Jan Klaassen en Katrijn vervulden allebei een rol in de populaire televisieshow De Film van Ome Willem . De stem van Jan Klaassen werd ingesproken door Pieke Dassen (August) en die van Katrijn eerst door Jennifer Willems (Teuntje) en later door Aart Staartjes. Nu zijn Jan Klaassen en Katrijn in de zomermaanden nog altijd te bewonderen op de Dam.