15 De moord op Willem de Zwijger

Tijdstip: 14 juli 1584

Plaats: Delft

Auteur: Johanneke Braam

Wie de Vader des vaderlands vermoordt, heeft het natuurlijk volledig aan zichzelf te wijten dat de beul al zijn creativiteit zal aanspreken om de terechtstelling zo pijnlijk mogelijk te laten verlopen. Balthasar Gerards was de ongelukkige ziel. Maar waarom hij Willem van Oranje het zwijgen oplegde, is tot op de dag van vandaag niet duidelijk. De regering vermoedde een complot onder leiding van de Franse koning...

Op 14 juli 1584 werd een man in Delft op gruwelijke wijze terechtgesteld. Eerst kneep de beul zijn rechterhand met een gloeiende tang af, daarna kneep hij op verschillende plekken op het lichaam van de misdadiger het vlees af tot op het bot. Nog levend, maar geteisterd door grote pijnen werd de man gevierendeeld. Daarna werd zijn hart uit zijn borstkas gesneden en in zijn gezicht geworpen. De vergelding ging door tot na de dood: het hoofd van de arme man werd afgehakt en zijn vier kwarten werden tentoongesteld op de stadspoorten. Zijn hoofd werd op een staak gespietst en ook tentoongesteld. Hoewel openbare terechtstellingen in die tijd vrij normaal waren, kon niet iedereen zoveel gruwelen verdragen. Een vrouw riep: ‘Wat wil men die arme man nog meer kwaad doen als alles al gezegd is? Hij heeft maar één man gedood en men laat hem duizendmaal sterven.’

De terechtgestelde man was Balthasar Gerards, de moordenaar van Willem de Zwijger. Enkele dagen ervoor had hij de prins van Oranje in diens huis neergeschoten. Deze daad was een lang gekoesterde en vurige wens van de moordenaar. Althans, dat is wat de overlevering ons vertelt. Die zegt dat hij als 23-jarige met kracht een dolk in een deurpaneel stootte en zei: ‘Ik zou willen dat die stoot in het hart van de prins van Oranje zou zijn gegeven.’

In de ogen van Gerards was Oranje een zeer verdorven en kwaadaardige man. Gerards was een vroom katholiek. Oranje was protestant en ontrouw aan zijn koning, in die tijd een halszaak. Ook zou de prins geruchten hebben verspreid dat Filips II de inquisitie in de Nederlanden in wilde voeren. Er werd verteld hoe Oranje brandstichtte, stal en plunderde. Hij zette ook anderen aan tot ontrouw aan de koning. Balthasar zag het daarom als zijn taak de prins van Oranje te vermoorden. Het pamflet dat koning Filips II verspreidde, zal ook zijn werk gedaan hebben. In dit pamflet wordt Willem van Oranje in de ban gedaan en vogelvrij verklaard, nadat er een lange reeks van beschuldigingen aan het adres van de prins geuit zijn.

Ooit was Willem van Oranje een vertrouweling van Karel V, de vader van Filips. Karel was koning van Spanje en heerste ook over het gebied dat nu door Nederland en België wordt gevormd. Hij was in de Nederlanden geboren en voelde zich erg verbonden met het gebied, al bevond zijn hof zich dan in Madrid. Voor zijn zoon Filips II lag dat anders; hij werd in Spanje geboren en was vroom katholiek. Hij had een afkeer van de Nederlanden, waar steeds meer verzet tegen de katholieke kerk ontstond. Het protestantisme werd hier steeds belangrijker. Niet alleen de Katholieke Kerk, maar ook katholieke vorsten, zoals Filips II, verzetten zich hiertegen.

Willem van Oranje en Filips II groeiden uit elkaar door hun verschillende oordelen over onder andere de Nederlanden, waar Willem zich veel sterker dan Filips mee verbonden voelde. Hij probeerde hem ervan te overtuigen gematigder op te treden tegen de ‘ketters’. Uiteindelijk komt het in 1580 tot een breuk, en Willem ging het verzet tegen de Spanjaarden leiden.

Willem van Oranje werd toen verklaard tot schelm, verrader en vijand van Filips II en van het koninkrijk. Iedereen kreeg toestemming om Willem van Oranje te arresteren en dood of levend over te leveren. Daar stond zelfs een vorstelijke beloning op: 25.000 gouden kronen, ongeveer 350 keer het jaarinkomen van een arbeider. Daarnaast wachtte nog vergeving van eventuele eerder gepleegde misdaden en verheffing in de adelstand.

Een eerste moordaanslag vond op 18 maart 1582 plaats in Antwerpen. Deze werd verijdeld en een lijfwacht van de prins schoot de pleger, Jean Jaureguy, neer. Deze overleed. Gerards hoorde echter dat de aanslag op de prins succesvol was geweest. Hij was opgelucht dat hij zelf zijn leven niet meer hoefde te wagen om de prins te vermoorden. Later bereikte hem het nieuws dat de prins nog in leven was. Toen besloot hij toch zelf tot actie over te gaan.

Op 10 juli 1584 wist Balthasar Gerards zich met een list toegang te verschaffen tot de prins. Toen deze uit de eetzaal kwam en de trap op liep, werd hij door Balthasar aangesproken. De prins draaide zich om en Balthasar schoot Oranje neer en vluchtte. De prins zakte in elkaar en sprak – volgens het officiële verslag – zijn beroemde laatste woorden: Heere Godt weest mijn siele ghenadich, ick ben seer gequetst, Heere Godt weest mijn siele, ende dit arme volck ghenadich. Gerards wist toen nog niet of hij de prins had gedood. Willem van Oranje werd teruggebracht naar de eetzaal waar hij werd verzorgd en later aan zijn verwondingen overleed. De kogelgaten zijn nog altijd te zien in het Prinsenhof in Delft.

Balthasar werd tijdens zijn vlucht overmeesterd en tijdelijk opgesloten in het Prinsenhof. Hij vroeg pen en papier en schreef er een volledige bekentenis. Toch vonden de Staten- Generaal, de regering van de Republiek der Nederlanden het nodig om hem verder te ondervragen. Ze vermoedden namelijk een complot met de Franse koning. Deze ondervragingen gingen gepaard met gewelddadige folteringen. Van een complot bleek echter niets.

De familie van Gerards slaagde er overigens niet in de beloning geheel te incasseren. Filips II had geldgebrek en kon zijn belofte niet nakomen. Ze kregen enkele landgoederen die ze, naar het schijnt, enkele jaren later alweer moesten afstaan aan de oudste zoon van Willem van Oranje, Filips Willem. Ironisch genoeg was hij vernoemd naar Filips II.