25

Voelde Grigoriev hoe oplettend iedereen plotseling was, hoe al hun gebaren merkbaar onderbroken werden? Merkte hij op dat zowel Skordeno als De Silsky hun ogen niet afhielden van Smiley's onbewogen gezicht? Dat Millie McCraig stilletjes wegglipte naar de keuken om haar bandrecorders nog eens te controleren, voor het geval dat — door toedoen van een of andere duivelse godheid zowel de hoofdrecorder als het reserve-apparaat tegelijkertijd waren uitgevallen? Viel het hem op dat Smiley zichzelf nu op haast Oosterse wijze had weggecijferd, dat hij ogenschijnlijk alle interesse had verloren en zich had teruggetrokken in de ruime plooien van zijn bruine tweedjas, terwijl hij geduldig aan zijn duim en wijsvinger likte en een blaadje omsloeg?

Toby merkte het in elk geval wel. Hij had in zijn donkere hoek bij de telefoon een logeplaats en kon alles en iedereen in de gaten houden terwijl hij zelf nauwelijks opviel. Er zou geen vlieg over de vloer hebben kunnen lopen zonder dat Toby's waakzame ogen zijn hele tocht hadden gevolgd. Later beschreef hij zijn eigen reactie — zijn hals en nek werden warm, zei hij, en de spieren van zijn keel en zijn maag trokken samen. Toby verdroeg deze onaangename symptomen niet alleen, hij legde ze ook zeer getrouw vast. Met Grigorievs reactie op de veranderde sfeer ligt dat anders. Het is mogelijk dat hij te zeer in beslag werd genomen door de centrale rol die hij speelde. De triomf van het telefoongesprek had hem gestimuleerd, hem iets van zijn zelfvertrouwen teruggegeven; en het was veelbetekenend dat de eerste opmerking die hij maakte toen alle aandacht weer op hem gericht was, niet over het Karla Directoraat was, maar over zijn succes als minnaar van de kleine Natasja. 'Kerels van onze leeftijd hebben zo'n meisje nodig, ' legde hij Toby met een knipoog uit. 'Ze maken weer jonge mannen van ons, zoals we vroeger waren. '

'Goed, u vloog dus alleen naar Moskou, ' zei Smiley, nogal bits. 'De conferentie begon, u werd benaderd voor een gesprek. Gaat u daar alstublieft verder. We hebben niet de hele middag de tijd, weet u. '

De conferentie was op maandag begonnen, beaamde Grigoriev, die gehoorzaam de draad van zijn officiële verklaring weer opnam. Toen het vrijdagmiddag was ging ik terug naar mijn hotel om mijn bagage op te halen en die naar Evdokia's flat te brengen voor ons weekendje samen. Maar in plaats daarvan werd ik opgewacht door drie mannen die me bevel gaven in hun auto plaats te nemen met nog minder uitleg dan ik van u kreeg — een schuinse blik naar Toby — en alleen maar zeiden dat ze me voor een speciale opdracht nodig hadden. Gedurende de autorit vertelden ze me dat ze leden waren van het Dertiende Directoraat van de Centrale, en iedereen die een beetje iets betekent in Moskou weet dat dat een elitegroep is. Ik kreeg de indruk dat het intelligente mannen waren, van wat hoger niveau dan je anders in die kringen aantreft, want dat is, met uw welnemen, meneer, niet erg hoog. Ik had de indruk dat het eerder officieren waren dan gewoon voetvolk. Toch maakte ik me niet bijzonder ongerust. Ik nam aan dat men voor een geheime kwestie een beroep wilde doen op mijn economische kennis, dat was alles. Ze waren zeer hoffelijk, en ik voelde me zelfs gevleid...

'Hoe lang duurde de rit?' onderbrak Smiley hem, terwijl hij bleef schrijven.

De stad door, antwoordde Grigoriev vaag. De stad door en toen totdat het donker werd over het platteland. Tot we bij die ene kleine man kwamen, net een monnik, die in een kamertje zat, en die hun baas scheen te zijn.

Ook op dit punt, verklaart Toby steeds, bewees Smiley zijn unieke beheersing van de situatie. Het was wel het allersterkste bewijs van Smiley's vakmanschap, zegt Toby — en ook van de manier waarop hij Grigoriev in de hand had — dat hij gedurende Grigorievs lange verhaal geen enkele keer, niet door een iets te haastige vraag, en niet door de geringste stembuiging, uit de anonieme rol viel die hij voor deze ondervraging op zich had genomen. Doordat hij zichzelf zo volkomen wegcijferde, houdt Toby vol, hield George de hele situatie 'als een mereleitje in zijn hand'. De geringste ondoordachte beweging van zijn kant had alles kunnen doen misgaan, maar zo'n beweging maakte hij niet, niet één. En als het allermooiste voorbeeld haalt Toby dit cruciale moment aan, het ogenblik dat Karla zelf voor het eerst in het verhaal wordt genoemd. Iedere andere ondervrager, zegt hij, zou zodra er sprake was van 'een kleine man, net een monnik, die hun baas scheen te zijn', direct om een beschrijving hebben gevraagd — hoe oud, welke rang, wat droeg hij, rookte hij, waaruit bleek dat hij hun baas was? Maar Smiley niet. Smiley slaakte een zachte uitroep van ergernis, tikte met zijn balpen op zijn aantekenblok en vroeg Grigoriev met een lankmoedige stem of hij, nu en in het vervolg, zo vriendelijk zou willen zijn géén feitelijke details over te slaan.

'Laat me mijn vraag herhalen. Hoe lang duurde de rit? Beschrijft u hem alstublieft nauwkeurig, met alle details die u zich nog herinnert, en laten we dan verdergaan. '

Grigoriev keek terneergeslagen en verontschuldigde zich zowaar. Hij had de indruk dat ze ongeveer vier uur vrij hard hadden gereden; misschien zelfs langer, meneer. Hij herinnerde zich nu dat ze twee keer waren gestopt om te plassen. Na vier uur waren ze in een bewaakt gebied gekomen — nee, meneer, ik heb geen distinctieven gezien, de wachten droegen geen uniform — en toen hadden ze nog zeker een half uur gereden tot ze er middenin waren. Het was een nachtmerrie, meneer.

Weer maakte Smiley bezwaar, vastbesloten de sfeer zo koel mogelijk te houden. Hoe kon het nu een nachtmerrie zijn geweest. Zoeven had Grigoriev nog verklaard dat hij niet bang was geweest.

Nou, misschien niet precies een nachtmerrie, meneer, maar meer een droom. In dit stadium had Grigoriev het gevoel dat hij naar de landheer werd gebracht — hij gebruikte het Russische woord, en Toby vertaalde het — terwijl hij zichzelf steeds meer een arme boer ging voelen. Daarom was hij niet echt bang geweest, meneer, omdat hij de gebeurtenissen niet in de hand had, en zichzelf dus ook niets te verwijten had. Maar toen de auto eindelijk stopte, en een van de mannen hem bij de arm had gepakt en hem een waarschuwing had toegevoegd, op dat ogenblik was zijn houding totaal veranderd. 'Je zult zo meteen een grote Sovjetstrijder ontmoeten, een machtige man, ' had de man gezegd. 'Als je gebrek aan respect toont, of probeert leugens te vertellen, zie je misschien je vrouw en kinderen nooit meer terug. '

'Wat is de naam van die man?' had Grigoriev gevraagd.

Maar de mannen hadden, zonder één enkele glimlach, geantwoord dat deze Sovjetstrijder geen naam had. Grigoriev vroeg of het Karla zelf was, want hij wist dat Karla de codenaam was voor het hoofd van het Dertiende Directoraat. Maar de mannen hadden alleen maar herhaald dat de grote strijder geen naam had.

'Dus toen werd de droom een nachtmerrie, meneer, ' zei Grigoriev nederig. 'Ze zeiden me ook dat ik mijn weekendje liefde wel kon vergeten. De kleine Evdokia zou haar plezier elders moeten zoeken, zeiden ze. En een van hen moest lachen. '

Inmiddels was Grigoriev doodsbang geworden, vertelde hij, en tegen de tijd dat ze de eerste kamer waren binnengegaan en naar de tweede deur liepen, was hij zo bang dat zijn knieën trilden. Hij had zelfs tijd om in angst te zitten om zijn lieve Evdokia. Wie zou deze bovennatuurlijke figuur zijn, vroeg hij zich vol ontzag af, dat hij zelfs bijna nog eerder dan Grigoriev zelf had geweten dat hij dit weekend een afspraak met Evdokia had.

'Dus u klopte op de deur, ' zei Smiley, nog steeds schrijvend.

En ik kreeg het bevel binnen te komen, ging Grigoriev voort. Zijn enthousiasme voor zijn biecht was toegenomen, en zijn afhankelijkheid van zijn ondervrager ook. Zijn stem werd luider, zijn bewegingen vrijer. Het was, zegt Toby, alsof hij fysieke pogingen deed om Smiley uit zijn stilzwijgende houding te lokken; terwijl het in werkelijkheid juist Smiley's geveinsde onverschilligheid was die Grigoriev steeds verder naar buiten lokte. En ik kwam niet in een groot en prachtig kantoor, meneer, zoals dat past bij een hoge ambtenaar en een groot Sovjetstrijder. Helemaal niet! Het was een kale kamer die wel een gevangeniscel leek, met een eenvoudig houten bureau middenin, en een keukenstoel voor het bezoek.

'Moet u zich voorstellen, meneer. Een groot Sovjetstrijder, een machtige man! En die had alleen een kaal bureau, verlicht door een slechte lamp! En daarachter zat die priester, meneer, een man zonder enige pretentie, zonder enig vertoon — een man die heel veel had meegemaakt, zou ik zeggen — een man uit de wortels van zijn land — met kleine ogen die je recht aankeken, en met kort grijs haar, en hij had de gewoonte om zijn handen bij elkaar te houden terwijl hij rookte. '

'Wat rookte?' vroeg Smiley, schrijvend.

'Pardon?'

'Wat rookte hij? De vraag is duidelijk genoeg. Een pijp, sigaretten, sigaar?'

'Sigaretten, Amerikaanse, en de hele kamer rook ernaar. Het was of ik weer in Potsdam was, toen we onderhandelden met de Amerikaanse officieren uit Berlijn. "Als deze man de hele tijd Amerikaanse sigaretten rookt, " dacht ik, "dan moet het wel een man met veel invloed zijn. " ' Opgewonden wendde Grigoriev zich om naar Toby en herhaalde wat hij gezegd had nog eens in het Russisch. Amerikaanse sigaretten, een kettingroker, zei hij: stel je eens voor wat dat moet kosten, wat een invloed je moest hebben om zoveel pakjes te krijgen!

Toen vroeg Smiley, op de schoolmeesterachtige toon die hij zich had aangemeten, om voor te doen wat hij bedoelde met 'zijn handen bij elkaar te houden terwijl hij rookte'. En hij keek onaandoenlijk toe toen Grigoriev een bruin houten potlood uit zijn zak haalde, zijn mollige handen voor zijn gezicht in elkaar strengelde en het potlood met beide handen vasthield en er op een bespottelijke manier aan zoog, als iemand die een beker bij het drinken met twee handen vasthoudt.

'Zo!' legde hij uit en, plotseling van stemming veranderend, riep hij luid lachend iets in het Russisch naar Toby, dat Toby toentertijd niet verkoos te vertalen, en dat in de transcriptie alleen staat weergegeven als 'obsceen'.

De priester beval Grigoriev te gaan zitten en gaf hem tien minuten lang een uitgebreid verslag van de meest intieme details van zijn affaire met Evdokia, en ook van zijn avontuurtjes met twee andere meisjes die ook allebei als secretaresse voor hem hadden gewerkt — een in Potsdam en een in Bonn — en die tenslotte, zonder dat Grigorieva ook maar iets vermoedde, in zijn bed waren beland. Op dat punt had Grigoriev, naar zijn eigen zeggen, al zijn moed verzameld en was hij opgestaan, met de vraag of hij half Rusland door was gesleept alleen maar om een zedepreek te moeten aanhoren.

'Met je secretaresse naar bed gaan was geen ongewoon verschijnsel, zei ik tegen hem, zelfs niet in het Politburo! Ik verzekerde hem dat ik nooit iets met een buitenlands meisje had gehad

alleen maar met Russinnen. "Dat weet ik ook, " zei hij toen, "maar ik vraag me af of Grigorieva gevoelig is voor dat onderscheid. "'

En toen barstte Grigoriev tot Toby's grote verbazing in lachen uit. De Silsky en Skordeno begonnen ook zachtjes te grinniken, maar Grigoriev was nauwelijks tot bedaren te brengen en ze moesten wachten tot hij eindelijk uitgelachen was.

'En wilt u ons dan nu vertellen waarom de man die u de priester noemt u eigenlijk ontboden had?' zei Smiley, die nog steeds diep in zijn bruine jas gedoken was.

'Hij vertelde me dat hij een speciale opdracht voor me had in Bern, voor het Dertiende Directoraat. Ik mocht er met niemand over spreken, zelfs niet met mijn ambassadeur, de zaak was zo geheim dat niemand er iets van mocht weten. "Maar, " zei de priester, "u moet het wel aan uw vrouw vertellen. Uw persoonlijke omstandigheden maken het onmogelijk voor u om een samenzwering te organiseren zonder dat uw vrouw daar achterkomt. Dat besef ik heel goed, Grigoriev. Vertel het haar dus maar. " En daar had hij gelijk in!' merkte Grigoriev op. 'Dat was heel verstandig van hem! Het was duidelijk dat de man oog had voor de menselijke kant van de zaak!'

Smiley sloeg een blad om en ging door met schrijven. 'Ga verder, alstublieft, ' zei hij.

Om te beginnen, zei de priester, moest Grigoriev een bankrekening openen in Zwitserland. Hij gaf hem duizend Zwitserse frank in biljetten van honderd, als eerste inleg. En hij mocht die rekening niet in Bern openen, waar ze hem kenden, of in Zürich, waar een Russische handelsbank was.

'De Vozhod, ' voegde Grigoriev er ongevraagd aan toe. 'Die bank wordt voor een groot aantal officiële en onofficiële transacties gebruikt. '

Niet in Zürich dus, maar in het kleine stadje Thun, een paar kilometer van Bern. De rekening moest worden gezet op naam van Glaser, een Zwitser.

'Maar ik ben een Russische diplomaat!' had Grigoriev tegengeworpen. 'Ik ben Glaser niet. Ik ben Grigoriev. '

Zonder zich daardoor te laten afschrikken had de priester hem een Zwitsers paspoort gegeven op naam van Adolf Glaser. Elke maand, zei de priester, zou er weer een paar duizend Zwitserse frank op de rekening worden gestort, soms zelfs tien- of vijftienduizend, en hij zou Grigoriev nu vertellen wat er met het geld gebeuren moest. Het was allemaal streng geheim, herhaalde de priester nog eens geduldig, en voegde daar zowel een beloning als een dreigement aan toe. Eigenlijk precies zoals Smiley zelf een uur daarvoor had gedaan, omschreef de priester ze beide heel duidelijk.

'Meneer, u had moeten zien hoe beheerst die man was!' zei Grigoriev vol ontzag tegen Smiley. 'Duidelijk een man die in alle omstandigheden zijn kalmte bewaarde, die altijd gezag uitstraalde. In een schaaktoernooi zou hij alles winnen alleen maar omdat hij zijn zenuwen zo goed in bedwang had. '

'Maar hij speelde geen schaak, ' zei Smiley droog.

'Nee, meneer, dat is waar, ' beaamde Grigoriev, en hervatte met een droevig knikje zijn verhaal.

Een beloning, en een dreigement, herhaalde hij.

Het dreigement was dat Grigorievs ministerie te horen zou krijgen dat hij onbetrouwbaar was — gezien zijn diverse slippertjes — en dat het daarom maar beter was hem geen buitenlandse functies meer aan te bieden. Dat zou in feite het einde van Grigorievs carrière betekenen — en van zijn huwelijk. Dat was dus het dreigement.

'Dat zou buitengewoon verschrikkelijk voor me zijn, ' legde Grigoriev ten overvloede uit.

En dan de beloning, en die was aanzienlijk. Als Grigoriev zich goed van zijn taak zou kwijten en de noodzakelijke geheimhouding zou betrachten, zou zijn carrière juist een steuntje in de rug krijgen en zouden zijn avontuurtjes verder door de vingers worden gezien. Hij zou in Bern een gerieflijker huis kunnen krijgen, waar Grigorieva ongetwijfeld erg blij mee zou zijn, en hij zou zelfs kunnen beschikken over particuliere middelen waarmee hij een auto zou kunnen kopen, een dure auto waarmee Grigorieva ook blij zou zijn en waarmee hij bovendien niet meer afhankelijk zou zijn van de chauffeurs van de ambassade, die, volgens de priester, weliswaar voor een groot deel uit buren bestonden, maar toch niets van dit geheim mochten weten. En tenslotte, zei de priester, zou hij eerder tot gezant worden bevorderd, om die extra voorrechten aannemelijk te maken.

Grigoriev keek naar de stapel Zwitserse franken die op het bureau lagen, toen naar het Zwitserse paspoort en vervolgens naar de priester. En hij vroeg wat er zou gebeuren als hij besloot om maar liever niet mee te werken aan deze samenzwering. De priester knikte. Hij had, zei hij, die mogelijkheid ook al overwogen, maar helaas was de zaak zo dringend dat een dergelijke keuze uitgesloten was.

'Vertelt u me dan maar wat ik met dat geld moet doen, ' had Grigoriev gezegd.

Het was zuiver routine, had de priester geantwoord, en dat was een van de redenen waarom Grigoriev was gekozen. 'In routinezaken voelt u zich uitstekend thuis, heb ik gehoord, ' zei hij. Grigoriev, die inmiddels doodsbang was geworden door wat de priester had gezegd, had zich erg gevleid gevoeld door dat compliment.

'Hij had goede rapporten over mij ontvangen, ' legde hij Smiley vol genoegen uit.

En toen vertelde de priester hem over het krankzinnige meisje.

Smiley bleef onbeweeglijk zitten. Zijn ogen waren, terwijl hij schreef, bijna gesloten, maar hij bleef doorschrijven — en God mag weten wat hij schreef, zei Toby, want George zou er niet aan gedacht hebben iets wat ook maar enigszins vertrouwelijk was aan een blocnote toe te vertrouwen. Zo nu en dan, zegt Toby, richtte George zijn hoofd, terwijl Grigoriev maar doorpraatte, even op uit de kraag van zijn jas, om even naar Grigorievs handen te kijken, of naar zijn gezicht. Maar verder leek hij ver verwijderd van alles en iedereen in de kamer. Millie McCraig stond in de deuropening, De Silsky en Skordeno stonden als standbeelden, terwijl Toby alleen maar bad dat Grigoriev 'zou blijven doorpraten. Ik bedoel, hoe dan ook te praten, geeft niet waarover. We hoorden over Karla's zakenkennis uit de eerste hand. '

De priester zei tegen Grigoriev dat hij open kaart zou spelen, wat natuurlijk betekende - zoals iedereen in de kamer direct begreep, behalve Grigoriev — dat hij zou proberen hem iets op de mouw te spelden.

In een particuliere psychiatrische kliniek in Zwitserland, begon de priester, bevond zich een jong Russisch meisje dat verkeerde in een vergevorderd stadium van schizofrenie. 'In de Sovjetunie wordt deze aandoening niet voldoende onderkend, ' zei de priester. Grigoriev herinnerde zich nog dat hij vreemd genoeg getroffen werd door de bruuske manier waarop hij dat zei. 'De diagnose en de behandeling worden hier veel te vaak vertroebeld door politieke overwegingen, ' vervolgde de priester. 'Het meisje Alexandra is hier vier jaar lang in allerlei ziekenhuizen behandeld en in die tijd is ze door haar doktoren van van alles en nog wat beschuldigd: "Paranoïde reformistische waandenkbeelden... Een overschatting van haar eigen persoonlijkheid.. Een slechte aanpassing aan het sociale klimaat... Een te hoge dunk van haar eigen capaciteiten... Een decadente bourgeois-mentaliteit in haar seksuele gedrag... " Sovjet-dokters hebben haar herhaaldelijk opgedragen haar verkeerde ideeën af te zweren. Dat noem ik geen medische behandeling, ' zei de priester droevig tegen Grigoriev. 'Dat is politiek. In Zwitserse ziekenhuizen is men in dat opzicht wel iets verder. Het was noodzakelijk dat het meisje Alexandra naar Zwitserland kwam. '

Het was Grigoriev inmiddels wel duidelijk geworden dat deze hoge ambtenaar persoonlijk betrokken was bij het probleem van dit meisje, en van alle aspecten op de hoogte was. Grigoriev begon zelf al medelijden met haar te krijgen. Ze was de dochter van een held van de Sovjetunie, zei de priester, een vroegere functionaris van het Rode Leger die, zich voordoend als een Russische verrader, in armoedige omstandigheden temidden van contrarevolutionaire tsaristen in Parijs woonde.

'Zijn naam, ' zei de priester — en dat was het belangrijkste geheim dat Grigoriev te horen kreeg, 'is kolonel Ostrakov. Hij is een van onze beste en actiefste geheim agenten. Hij is de man die ons alle informatie doorspeelt over contrarevolutionaire samenzweringen in Parijs. '

Niemand in de kamer, zei Toby, toonde enige verbazing over deze onverwachte heiligverklaring van een dode Russische deserteur.

De priester, zei Grigoriev, vertelde hem vervolgens het levensverhaal van de heldhaftige agent Ostrakov, waarbij hij Grigoriev tegelijk inwijdde in de geheimen van het spionagewerk. Om aan de aandacht van de imperialistische contraspionagediensten te ontsnappen, legde de priester uit, moest een agent een 'legende', een valse biografie verzinnen die voor anti-Sovjet-elementen aanvaardbaar zou zijn. Ostrakov speelde daarom de rol van een overloper uit het Rode Leger die naar West-Berlijn was 'gevlucht', en vandaar naar Parijs; zijn vrouw en zijn dochter had hij in Moskou moeten achterlaten. Maar om zijn verhaal voor de emigrés in Parijs geloofwaardig te maken was het natuurlijk noodzakelijk om de vrouw te straffen voor het verraad van haar man.

'Want', zei de priester, 'als imperialistische spionnen er achter zouden komen dat Ostrakova, de vrouw van een deserteur en een verrader, in voorspoed in Moskou zou wonen — in het genot van het salaris van haar man, bijvoorbeeld, of wonend in hun oude huis — dan zou dat natuurlijk wel iets afdoen aan zijn geloofwaardigheid!'

Ja, dat begreep hij wel, zei Grigoriev. De priester, voegde hij er tussen haakjes aan toe, maakte zeker geen autoritaire indruk, maar behandelde Grigoriev als een gelijke, ongetwijfeld omdat hij respect had voor zijn academische achtergrond.

'Ongetwijfeld, ' zei Smiley en maakte een aantekening.

Daarom, zei de priester nogal abrupt, waren Ostrakova en haar dochter, met toestemming en medeweten van haar echtgenoot, naar een afgelegen provincie overgebracht waar ze een huis hadden gekregen, een andere naam en zelfs — noodgedwongen — hun eigen bescheiden 'legende'. Dat was nu eenmaal de pijnlijke realiteit voor mensen die zich met bijzondere opdrachten bezighielden, zei de priester. Maar stelt u zich eens voor, Grigoriev, vervolgde hij met nadruk, wat voor een effect dat soort ontberingen en al die verzinsels — leugens, zelfs op een gevoelig en misschien toch al labiel meisje konden hebben: een vader die ze nooit zag en wiens naam zelfs volledig uit haar leven was geschrapt! Een moeder die, voordat ze naar veiliger oorden was overgebracht, publiekelijk in ongenade was gevallen, met alle ellende die dat met zich meebracht! Stelt u zich eens voor, ging de priester verder — u, een vader — aan wat voor spanningen een jong, kwetsbaar meisje in de gevoelige leeftijd dan bloot kwam te staan!

Na zoveel welsprekendheid had Grigoriev zich gehaast om de priester te verzekeren dat hij, als vader, zich die spanningen heel goed kon voorstellen, en op dat ogenblik kwam het bij Toby op, en misschien ook bij de anderen, dat Grigoriev precies was wie hij pretendeerde te zijn: een menselijke en fatsoenlijke man, die gevangen was geraakt in een web van gebeurtenissen die hij niet kon begrijpen en niet kon beheersen.

Want de laatste paar jaar, vervolgde de priester, met grote spijt in zijn stem, was het meisje Alexandra — of Tatiana, zoals ze zichzelf altijd noemde in de Sovjet-provincie waar ze woonde een slet en een paria geweest. Onder de druk van de omstandigheden had ze een aantal misdaden gepleegd — waaronder brandstichting en winkeldiefstal — en had ze zich afgegeven met pseudo-intellectuele misdadigers en de meest verwerpelijke antisociale elementen. En. ze had zich vrijelijk aan allerlei mannen gegeven, vaak aan meer dan één op een dag. Toen ze was gearresteerd was het de priester en zijn assistenten aanvankelijk gelukt de normale rechtsgang te belemmeren, maar langzamerhand was het om veiligheidsredenen onmogelijk geworden het meisje nog langer te beschermen. Alexandra was verscheidene malen in staatspsychiatrische inrichtingen opgenomen die zich specialiseerden in de behandeling van aangeboren sociale gebreken — met alle negatieve resultaten waar de priester het al over had gehad.

'Ze is ook een paar keer in een gewone gevangenis gezet, ' zei de priester zachtjes. En volgens Grigoriev had hij dit trieste verhaal als volgt besloten: 'U zult zich natuurlijk heel goed kunnen voorstellen, mijn beste Grigoriev, als academicus, als vader en als man van de wereld, hoe dit steeds slechtere nieuws over de ellendige toestand van zijn dochter onze dappere agent Ostrakov in zijn eenzame ballingschap in Parijs moest aangrijpen. '

Opnieuw was Grigoriev getroffen door het warme menselijke gevoel ja, zelfs een soort persoonlijk verantwoordelijkheidsbesef dat de priester met zijn verhaal had weten op te roepen.

Met een stem die even droog klonk als tevoren onderbrak Smiley hem.

'En waar is de moeder nu, gezant, volgens uw priester?' vroeg hij.

'Dood, ' antwoordde Grigoriev. 'Ze is gestorven in de provincie waar ze haar naar toe hadden gebracht. Ze is natuurlijk onder een andere naam begraven. Zoals hij het me vertelde is ze gestorven aan een gebroken hart. En dat heeft natuurlijk ook een grote druk gelegd op die moedige agent in Parijs, ' voegde hij er aan toe. 'En op de autoriteiten in Rusland. '

'Ja, natuurlijk, ' zei Smiley, en de vier andere bewegingloze figuren in de kamer knikten al even plechtig.

En tenslotte, zei Grigoriev, kwam de priester dan op de reden waarom hij Grigoriev nu eigenlijk ontboden had. De dood van Ostrakova, gevoegd bij het ellendige lot van Alexandra, had geleid tot een ernstige crisis in het leven van onze dappere buitenlandse agent. Hij had zelfs een tijd met de gedachte gespeeld zijn belangrijke werk op te geven om naar Rusland te kunnen terugkeren en zelf voor zijn ontspoorde dochter te kunnen zorgen, nu haar moeder er niet meer was. Maar uiteindelijk was er toch een oplossing gevonden. Omdat Ostrakov niet naar Rusland kon komen moest zijn dochter naar het Westen worden gebracht, waar ze in een particuliere kliniek kon worden behandeld, en waar haar vader haar zou kunnen bezoeken wanneer hij maar wilde. Frankrijk was te gevaarlijk, maar in Zwitserland, vlak over de grens, kon het meisje worden behandeld zonder dat Ostrakovs contrarevolutionaire vrienden argwaan zouden krijgen. Als Frans staatsburger zou de vader zich over het meisje ontfermen en de benodigde papieren in orde laten maken. Een geschikte kliniek was al gevonden, op een geringe afstand van Bern. Wat Grigoriev moest doen was de zorg voor het meisje op zich nemen vanaf het moment dat ze in Zwitserland aankwam. Hij moest haar bezoeken, de kliniek betalen, en wekelijks een rapport over haar vorderingen aan Moskou sturen zodat haar vader daar meteen van op de hoogte kon worden gebracht. Dat was dus de bedoeling van die bankrekening en van wat de priester Grigorievs 'Zwitserse identiteit' noemde.

'En daar ging u mee akkoord?' vroeg Smiley, toen Grigoriev zweeg. Ze hoorden zijn pen druk over het papier krassen.

'Niet meteen. Ik heb hem eerst twee dingen gevraagd, ' zei Grigoriev, met een onverwacht ijdel trekje. 'Wij academici laten ons niet zo gemakkelijk om de tuin leiden, begrijpt u. Om te beginnen vroeg ik hem natuurlijk waarom dit alles niet kon worden gedaan door een van de vele vertegenwoordigers van onze veiligheidsdienst in Zwitserland. '

'Een uitstekende vraag, ' zei Smiley, in een zeldzame opwelling van waardering. 'En wat was zijn antwoord?'

'Hij zei dat de zaak te geheim was. Geheimhouding, zei hij, was een kwestie van hokjes. Hij wilde niet dat de naam Ostrakov in verband zou worden gebracht met de mensen van de reguliere afdeling van de Centrale. Zoals de zaken nu stonden, zei hij, kon hij er zeker van zijn dat als er ooit iets zou uitlekken, Grigoriev daar persoonlijk verantwoordelijk voor was. Ik vond dat niet zo'n prettige gedachte, ' zei Grigoriev, en grijnsde wat bleekjes naar Nick de Silsky.

'En wat was uw tweede vraag, excellentie?'

'Ik wilde weten hoe vaak haar vader haar uit Parijs zou komen opzoeken. Als hij regelmatig op bezoek kwam zou mijn functie als "voogd" in feite overbodig zijn. Het zou gemakkelijk geregeld kunnen worden om het geld rechtstreeks aan de kliniek over te maken, en dan zou de vader elke maand een keer uit Parijs op bezoek kunnen komen om zich zelf om zijn dochter te bekommeren. Maar de priester zei dat de vader het meisje maar zelden zou kunnen bezoeken en dat er in gesprekken met Alexandra nooit iets over hem gezegd mocht worden. En daar voegde hij nog aan toe — maar dat was niet erg logisch — dat voor de vader die hele affaire met zijn dochter erg pijnlijk was geweest en dat hij misschien zelfs helemaal nooit op bezoek zou komen. Hij zei tegen me dat het een hele eer was dat ik zo'n belangrijke opdracht mocht uitvoeren ter wille van een ondergrondse held van de Sovjetunie. Hij werd ook strenger. Hij zei dat het niet aan mij was om als amateur mijn mening te geven over wat door vakmensen was uitgedacht. Ik bood mijn excuses aan en zei dat ik het inderdaad een grote eer vond, en dat ik er trots op was om mijn steentje te kunnen bijdragen aan de anti-imperialistische strijd. '

'Maar toch was u niet helemaal overtuigd?' vroeg Smiley, terwijl hij weer opkeek en zijn pen even neerlegde.

'Nee, dat is waar. '

'Waarom niet?'

Even leek het of Grigoriev dat zelf ook niet goed wist. Misschien was hem nog nooit gevraagd zijn eigen gevoelens onder woorden te brengen.

'Geloofde u de priester soms niet?' opperde Smiley.

'Er zaten nogal wat onlogische kanten aan zijn verhaal, ' herhaalde Grigoriev fronsend. 'Dat zal natuurlijk wel onvermijdelijk zijn bij dat soort spionagewerk, maar toch vond ik een groot deel van het verhaal erg onwaarschijnlijk en sommige stukken leken totaal verzonnen. '

'Kunt u uitleggen waarom?'

In de bevrijdende roes van zijn bekentenis verloor Grigoriev weer alle voorzichtigheid uit het oog en gaf een superieur lachje.

'Hij was emotioneel, ' zei hij. 'En later, toen ik de volgende dag naast Evdokia lag en de zaak met haar besprak, vroeg ik mezelf af: wat zou eigenlijk de relatie zijn geweest tussen de priester en die Ostrakov? Waren het broers? Oude kameraden? Die belangrijke man waar ze me naar toe brachten, die zo machtig en zo geheimzinnig was en die zich over de hele wereld bezig hield met samenzweringen, chantage en speciale operaties — dat moest toch een meedogenloze figuur zijn in zijn meedogenloze beroep? Maar toen ikzelf, Grigoriev, met hem zat te praten over iemands dochter die het verkeerde pad op was gegaan had ik het gevoel dat ik zijn meest geheime liefdesbrieven zat te lezen. Ik zei tegen hem: "Kameraad, u vertelt me te veel. Ik weet liever niet wat ik niet hoef te weten - zeg me alleen maar wat ik moet doen. " Maar hij zei tegen me: "Grigoriev, u moet een vriend worden voor dit meisje — dan wordt u ook mijn vriend. Ze heeft erg geleden onder het vreemde leven dat haar vader heeft geleid. Ze weet niet wie ze is of waar ze thuishoort. Ze heeft het over vrijheid zonder precies te weten wat dat inhoudt. Ze is het slachtoffer van verderfelijke bourgeois-fantasieën. Ze bezigt smerige taal die niet bij een jong meisje past. En ze kan liegen met de geniale sluwheid van een krankzinnige. Maar daar kan ze zelf niets aan doen. " Toen vroeg ik hem: "Heeft u dit meisje zelf ooit ontmoet, meneer?" Maar hij zei alleen maar: "Grigoriev, u moet als een vader voor haar zijn. Haar moeder was in een heleboel opzichten ook geen gemakkelijke vrouw. Daar zult u wel begrip voor hebben. In haar latere leven raakte ze verbitterd en steunde ze haar dochter zelfs in sommige van haar antisociale waandenkbeelden. " '

Grigoriev zweeg weer even en Toby Esterhase, die nog stond bij te komen van de schok die hij kreeg toen hij hoorde dat Grigoriev het voorstel van Karla een paar uur later al met zijn minnares had besproken, was blij dat hij even respijt kreeg.

'Ik had het gevoel dat hij afhankelijk van me was, ' hervatte Grigoriev. 'Dat hij niet alleen feiten, maar ook gevoelens voor me trachtte te verbergen. '

En dan waren er natuurlijk nog de praktische details, zei Grigoriev, die de priester uit de doeken deed. Het hoofd van de kliniek was een Witrussische vrouw, een non, die vroeger had behoord tot de Russisch-Orthodoxe gemeenschap in Jeruzalem. Een goedhartige vrouw, dat wel. In dit soort gevallen moeten we over onze politieke bezwaren kunnen heenstappen, zei de priester. Die vrouw had Alexandra zelf in Parijs afgehaald en haar naar Zwitserland gebracht. De kliniek kon ook beschikken over een arts die Russisch sprak. Het meisje kende zelf ook Duits, dank zij de etnische connecties van haar moeder, maar weigerde vaak het te spreken. Al deze factoren, plus de afgelegen ligging, waren de reden geweest om deze kliniek te kiezen. De bankrekening in Thun was voldoende om de kosten van de kliniek te dekken en om medische hulp te betalen tot een bedrag van duizend frank per maand, en voor een verborgen subsidie voor het nieuwe leven dat de Grigorievs zouden leiden. Er kon eventueel over meer geld beschikt worden, als Grigoriev dat nodig achtte. Hij mocht geen kwitanties of recu's bewaren — de priester zou er toch snel genoeg achterkomen als Grigoriev hem probeerde op te lichten. Hij moest één keer per week op bezoek gaan bij de kliniek om de rekening te betalen en te zien hoe het met het meisje ging. De Russische ambassadeur in Bern zou er van op de hoogte worden gesteld dat de Grigorievs een geheime opdracht hadden en hij zou hen zoveel mogelijk vrijlaten.

Toen kwam de priester op de kwestie van het contact met Moskou.

'Hij vroeg me: "Kent u de koerier Krassky?" Natuurlijk, zei ik. Krassky komt één of twee keer per week naar de ambassade in het gezelschap van zijn escorte. Als je goede maatjes met hem bent brengt hij wel eens een roggebrood voor je mee uit Moskou. '

In de toekomst, zei de priester, zou Krassky Grigoriev elke donderdag bezoeken als hij toch in Bern was, bij hem thuis of op zijn kantoor in de ambassade - maar liever thuis. Ze zouden dan geen geheime gesprekken mogen voeren, maar Krassky zou Grigoriev een envelop overhandigen, zogenaamd met een persoonlijke brief van zijn tante in Moskou. Grigoriev moest die brief meenemen naar een veilige plek en hem bij de voorgeschreven temperaturen behandelen met drie chemische oplossingen die gewoon in de winkel te krijgen waren. De priester noemde ze op en Grigoriev herhaalde ze nu. Daardoor zou het geheimschrift zichtbaar worden, zei de priester. Het zou een lijst van vragen zijn die hij Alexandra bij zijn volgende bezoek moest stellen. Tegelijkertijd moest Grigoriev Krassky weer een brief meegeven voor diezelfde tante in Moskou, waarin hij haar zogenaamd uitgebreid op de hoogte bracht van de gezondheid van zijn vrouw Grigorieva, maar in werkelijkheid de priester verslag uitbracht over de toestand van het meisje Alexandra. Dat werd 'woordcode' genoemd. Later zou de priester Grigoriev misschien nog materiaal sturen voor een veiliger methode, als dat nodig mocht blijken, maar voorlopig moest hij zich maar behelpen met die woordcode in de brieven aan zijn tante.

Vervolgens gaf de priester Grigoriev een medische verklaring, ondertekend door een vooraanstaande Moskouse arts.

'Tijdens uw bezoek in Moskou hebt u een lichte hartaanval gehad door te grote spanningen en te veel werk, ' zei de priester. 'U hebt daarom het advies gekregen regelmatig te gaan fietsen om uw conditie weer wat op peil te brengen. En natuurlijk gaat uw vrouw dan mee. '

Door op de fiets of te voet bij de kliniek te arriveren, legde de priester uit, zou Grigoriev het diplomatieke nummerbord op zijn auto kunnen verbergen.

De priester gaf hem vervolgens toestemming een paar tweedehands fietsen te kopen. Dan bleef nog de vraag welke dag van de week het meest geschikt was voor Grigorievs bezoeken aan de kliniek. Zaterdag was de normale bezoekdag, maar dat was te gevaarlijk; er waren een paar patiënten uit Bern in het tehuis en daarom bestond het gevaar dat 'Glaser' zou worden herkend. Ze hadden het hoofd van de inrichting al gezegd dat zaterdag niet goed uitkwam en bij wijze van uitzondering had ze daarom goedgevonden dat hij het meisje elke vrijdagmiddag zou komen opzoeken. De ambassadeur zou daar ook geen bezwaar tegen hebben, maar kon Grigoriev die vrijdagse uitstapjes wel inpassen in de gewone routine van het ambassadewerk?

Dat was geen probleem, zei Grigoriev, want iedereen had de mogelijkheid om zijn zaterdag voor een vrijdag in te ruilen en hij kon dus gewoon op zaterdag werken, in plaats van vrijdag, zonder dat dat een extra vrije dag hoefde te kosten.

Nu zijn bekentenis achter de rug was wierp Grigoriev zijn gehoor een snelle, overdreven stralende glimlach toe.

'Op zaterdag werkt er toevallig ook een zekere jongedame op de afdeling Visa, ' zei hij, met een knipoog naar Toby. 'Dus op die manier hadden we ook nog de kans om even alleen te zijn. '

Dit keer werd er niet zo hartelijk door iedereen gelachen als misschien had gekund. Grigoriev was aan het eind van zijn verhaal gekomen en de tijd begon te dringen.

Ze waren weer op het punt van uitgang, en plotseling was er alleen nog Grigoriev om zich zorgen over te maken, alleen nog Grigoriev die zijn instructies moest krijgen en alleen nog Grigoriev om in de gaten te houden. Hij zat nog steeds grijnzend op de sofa, maar van zijn arrogante houding was al niet veel meer over. Hij had zijn handen onderdanig samengevouwen en keek van de één naar de ander alsof hij op zijn orders zat te wachten.

'Mijn vrouw kan niet fietsen, ' merkte hij op, met een droevig lachje. 'Ze heeft het wel vaak geprobeerd. ' Alsof die mislukking boekdelen sprak. 'De priester schreef me een keer uit Moskou: "Neem uw vrouw toch mee. Misschien heeft Alexandra ook een moeder nodig. " ' Hij schudde wat verbijsterd zijn hoofd. 'Maar ze kan niet fietsen, ' zei hij tegen Smiley. 'En hoe kan ik bij zo'n belangrijke operatie nu tegen Moskou zeggen dat Grigorieva niet kan fietsen?' Misschien bleek de voortreffelijke manier waarop Smiley zijn rol als de nauwkeurige ambtenaar die de leiding had speelde, wel het meest uit de bijna nonchalante wijze waarop hij van de Grigoriev die één keer gedwongen was zijn mond voorbij te praten, een Grigoriev maakte die wilde overlopen.

'Excellentie, wat uw plannen op de langere termijn ook mogen zijn, ik zou het op prijs stellen als u nog minstens twee weken op de ambassade bleef, ' kondigde hij aan, terwijl hij zijn aanteken-blok dichtsloeg. 'Als u doet wat ik zeg, dan kunt u erop rekenen dat u met open armen ontvangen zult worden als u mocht besluiten een nieuw leven in het Westen te beginnen. ' Hij stak zijn aantekenblok in zijn zak. 'Maar aanstaande vrijdag moet u niet op bezoek gaan bij Alexandra. Zeg maar tegen uw vrouw dat u dat vandaag met Krassky heeft afgesproken. Als Krassky u komende donderdag uw brief komt brengen neemt u die dan gewoon aan, maar blijf tegenover uw vrouw volhouden dat Alexandra die week geen bezoek mag hebben. Doe maar erg geheimzinnig, zodat ze er niets meer van begrijpt. ' Grigoriev hoorde zijn instructies aan en knikte bezorgd.

'Maar ik moet u wel waarschuwen dat als u ook maar de kleinste vergissing maakt, of probeert iets uit te halen, de priester dat onmiddellijk te weten zal komen en u zal vernietigen. Daarmee zou u overigens ook uw kansen op een vriendelijke ontvangst in het Westen verspelen. Is dat duidelijk?'

Toen kreeg Grigoriev de telefoonnummers te horen die hij nodig had, en werd hem verteld hoe hij van de ene telefooncel met de andere moest bellen, en tegen alle regels in gaf Smiley hem toestemming om het allemaal op te schrijven, omdat hij wist dat de man het zich anders niet meer zou kunnen herinneren. Toen dat allemaal achter de rug was nam Grigoriev afscheid in een zorgelijke, neerslachtige stemming. Toby reed hem zelf naar een veilig punt waar hij hem afzette, en keerde toen weer naar de flat terug voor een korte laatste bespreking.

Smiley zat nog in dezelfde stoel, met zijn handen in zijn schoot. De anderen waren, onder leiding van Millie McCraig, druk bezig de sporen van hun aanwezigheid op te ruimen, poetsend, stoffend, asbakken en prullenmanden legend. Iedereen in de kamer, behalve Smiley en hijzelf, zou vandaag moeten vertrekken, zei Toby. De rest van de mensen had dat al te horen gekregen. Niet vanavond, niet morgen — maar nu, op dit moment. Ze zaten op een gigantische tijdbom, zei hij, want het was zeker niet ondenkbaar dat Grigoriev, nu hij toch eenmaal in een bui was om alles op te biechten, op dit moment het hele verhaal aan dat kreng van een vrouw van hem zat te vertellen. Als hij Evdokia over Karla had verteld, waarom zou hij Grigorieva — of misschien zelfs kleine Natasja — dan geen verslag doen over zijn onderonsje van vandaag met George? Niemand hoefde het gevoel te hebben dat hij werd afgedankt of ergens buiten werd gehouden, zei Toby. Ze hadden hun werk uitstekend gedaan en de hele ploeg zou binnenkort weer bij elkaar komen om de kroon op het werk te zetten. Er werden handen geschud en zelfs een paar tranen weggepinkt. Maar iedereen verheugde zich al op de laatste akte.

En Smiley, die zo rustig, zo onbeweeglijk bleef zitten toen de anderen weggingen, wat voelde die? Op het eerste gezicht was dit een enorm succesvol ogenblik voor hem. Hij had alles gedaan wat hij van plan was geweest, en zelfs meer, ook al had hij daarvoor zijn toevlucht genomen tot Karla's methoden. Hij had het alleen gedaan; en vandaag had hij, zoals de dossiers zouden uitwijzen, in een paar uur Karla's eigen, zorgvuldig door hemzelf uitgekozen agent gebroken en voor zijn eigen doeleinden gebruikt. Zonder hulp, zelfs tegengewerkt door degenen die hem hadden teruggeroepen, had hij zich naar het punt geworsteld waar hij naar waarheid kon zeggen dat hij ook het laatste belangrijke slot had geforceerd. Hij was oud, maar zijn vakmanschap was nooit groter geweest; voor het eerst in zijn loopbaan was hij in het voordeel ten opzichte van zijn oude tegenstander.

Aan de andere kant had die tegenstander nu wel een akelig duidelijk menselijk gezicht gekregen. Het was geen schoft die Smiley op zo'n meesterlijke manier probeerde te vangen, geen onvermengde fanaticus, geen automaat. Het was een man, en een wiens ondergang, als Smiley besloot die teweeg te brengen, zou zijn veroorzaakt door niets griezeligers dan een overmaat aan liefde — een zwakheid die Smiley door zijn eigen ingewikkelde leven maar al te goed kende.