24

Het chanteren van Linke Tony, zoals het later in de mythologie van het Circus zou worden genoemd — die vreemde bijnaam was door Grigorievs schaduwen bedacht — was een van die zeldzame operaties waarbij geluk, een goede timing en een degelijke voorbereiding hand in hand gaan, waardoor het resultaat navenant is. Al vanaf het begin hadden ze geweten dat het voornaamste probleem zou worden om Grigoriev alleen te pakken te krijgen, op een geschikt tijdstip, en dan ook nog zo dat ze hem een paar uur later weer in zijn gewone bestaan konden teruggooien. Maar zelfs in het weekend nadat ze hem naar de bank in Thun waren gevolgd, had een uitgebreid onderzoek naar Grigorievs gedragingen nog geen enkele bruikbare aanwijzing opgeleverd over het juiste moment voor hun actie. Een beetje wanhopig kwamen Skordeno en De Silsky, Toby's zware jongens, met een wild plan om hem op weg naar zijn werk te ontvoeren, als hij de paar honderd meter tussen zijn huis en de ambassade te voet aflegde. Maar Toby verwierp dat idee meteen. Toen bood een van de meisjes zich als lokvogel aan: misschien zou zij op de een of andere manier een lift van hem kunnen krijgen? Haar altruïsme werd op prijs gesteld, maar het was toch geen praktisch voorstel.

Het grootste probleem was dat Grigoriev dubbel bewaakt werd. Niet alleen werd hij door de veiligheidsmensen van de ambassade in de gaten gehouden — een kwestie van routine — maar ook zijn vrouw hield een oogje in het zeil. Zijn schaduwen twijfelden er geen moment aan dat ze hem verdacht van tedere gevoelens voor de kleine Natasja. En dat vermoeden werd bewaarheid toen Toby's luistervinken erin slaagden de PTT-verdeelkast op de hoek van de straat wat aan hun eisen aan te passen. In de loop van één dag belde Grigorieva haar man maar liefst drie keer op, kennelijk alleen met de bedoeling te controleren of hij inderdaad op de ambassade was.

'George, die vrouw is toch gewoon een monster, ' raasde Toby toen hij dat hoorde. 'Liefde — ik bedoel, dat is prachtig natuurlijk. Maar bezit om het bezit alleen is iets dat ik volstrekt veroordeel. Dat is voor mij een principekwestie. '

De enige mogelijkheid was donderdagmiddag, als Grigoriev zijn wekelijkse rit naar de garage maakte om de Mercedes een beurt te laten geven. Als een ervaren autoknutselaar als Canada Bill in de nacht van woensdag op donderdag een klein mankement aan de motor zou kunnen veroorzaken — waardoor de auto nog wel zou kunnen rijden, maar met gebreken — dan zouden ze Grigoriev misschien uit de garage kunnen ontvoeren terwijl hij stond te wachten tot de monteur het euvel gevonden had. Er zaten natuurlijk nogal wat onzekere kanten aan dat plan. Zelfs als het allemaal goed ging, hoe lang zouden ze Grigoriev dan kunnen vasthouden? En op donderdag moest Grigoriev bovendien altijd op tijd terug zijn voor het wekelijkse bezoek van de koerier Krassky. Maar het was nu eenmaal het enige plan dat ze konden bedenken — het minst slechte, zei Toby — en dus hadden ze nog vijf zorgelijke dagen voor de boeg terwijl Toby en zijn teamleiders de alternatieven en uitwijkmogelijkheden uitwerkten voor alle onplezierige omstandigheden die er zouden kunnen ontstaan als het plan misliep: iedereen moest zijn hotel al hebben betaald, zijn koffers klaar hebben staan en op elk moment van de dag zijn papieren en voldoende geld bij zich hebben om de wijk te kunnen nemen. De radioapparatuur moest worden ingepakt en onder een Amerikaanse identiteit in de kluis van een van de grote banken worden opgeslagen, zodat eventuele sporen altijd in de richting van de Neven zouden wijzen en niet naar henzelf. Ze mochten niet meer bij elkaar komen — alleen 'toevallige' ontmoetingen op straat waren nog toegestaan. De golflengte moest elke vier uur worden veranderd. Toby kende de Zwitserse politie, zei hij. Hij had hier al eens eerder geopereerd. Als het echt mis ging, zei hij, dan konden er maar beter zo weinig mogelijk van zijn mensen in de buurt zijn om de vragen te beantwoorden. 'Ik bedoel, God zij dank zijn de Zwitsers neutraal, begrijp je?'

Als een schrale troost en een prikkel voor het wankele moreel van de troepen besloten Smiley en Toby dat Grigoriev ook in de tussentijd elk moment van de dag in het oog gehouden moest worden. De observatie-post in de Brunnadernrain zou vierentwintig uur per dag bemand blijven, auto- en fietspatrouilles zouden nog worden verscherpt en iedereen moest alert blijven voor het geval dat God in een grillige bui alsnog de kant van de rechtvaardigen zou kiezen.

Waar God uiteindelijk voor zorgde, was een periode van prachtig weer, en die bleek beslissend. Zondagochtend leek het tegen een uur of tien alsof de Alpenzon uit het Oberland was afgedaald om het leven van de door mist geplaagde laaglanders weer wat kleur te geven. In Hotel Bellevue Palace, dat op zondag een verpletterende rust ademde, had een ober zojuist een servet over Smiley's schoot gespreid. Hij zat op zijn gemak koffie te drinken en probeerde zich op de weekend-editie van de Herald Tribune te concentreren toen hij opkeek en de voorname gestalte van Franz, de hoofdportier, naast zijn stoel ontwaarde.

'Meneer Barraclough, neemt u mij niet kwalijk, maar er is telefoon voor u. Een zekere meneer Anselm. '

De cellen bevonden zich in de grote hal. Smiley hoorde de stem van Toby, en de naam Anselm betekende dat het dringend was: 'Het bureau in Genève heeft ons zojuist gemeld dat de manager op dit moment onderweg is naar Bern. '

Het bureau in Genève was de codenaam voor de observatiepost in de Brunnadernrain.

'Heeft hij zijn vrouw bij zich?' vroeg Smiley.

'Nee, madame moest helaas een uitstapje met de kinderen maken, ' antwoordde Toby. 'Zou u zelf misschien naar het kantoor kunnen komen, meneer Barraclough?'

Toby's kantoor was een zonnepaviljoen in een fraai aangelegde tuin naast het Bundeshaus. Smiley was er in vijf minuten. Beneden hen lag het dal van de groene rivier. In de verte, onder een blauwe hemel, verhieven de toppen van het Berner Oberland zich prachtig in het zonlicht.

'Grigoriev heeft de ambassade vijf minuten geleden verlaten, alleen, met zijn jas aan en zijn hoed op, ' zei Toby, zodra hij Smiley zag. 'Hij is te voet op weg naar de stad. Precies zoals de allereerste zondag dat we hem hebben geschaduwd. Eerst liep hij naar de ambassade en tien minuten later vertrok hij in de richting van de stad. Hij gaat naar het schaken kijken, George, geen twijfel mogelijk. Wat denk je ervan?'

'Wie zijn er bij hem?'

'Skordeno en De Silsky volgen hem te voet, met een auto daarachter, en voor hem uit rijden ook twee auto's. Eén groep is al op weg naar de straat bij de kathedraal. Wat doen we, George, slaan we toe of niet?'

Een moment lang was Toby zich bewust van die haast verstrooide stemming die Smiley wel meer leek te overvallen als een onderdeel van de operatie echt op gang kwam: niet zozeer besluiteloosheid, eerder een soort mysterieuze tegenzin om tot actie over te gaan.

'Het licht op groen, George? Of niet? George, alsjeblieft. Het gaat nu om seconden, ' drong hij aan.

'Wordt het huis nog steeds bewaakt voor het geval Grigorieva en de kinderen weer terugkomen?'

'Ja, volledig. '

Even aarzelde Smiley nog. Even nog woog hij de methode af tegen het uiteindelijke resultaat, en de grijze figuur van Karla scheen hem zowaar vanuit de verte te vermanen.

'Goed, het licht op groen dan maar, ' zei Smiley. 'Ja. Nu. '

Hij was nog maar nauwelijks uitgesproken of Toby stond in de telefooncel op nog geen twintig meter van het paviljoen. 'Terwijl mijn hart tekeer ging als een stoommachine, ' zoals hij later beweerde. Maar ook met een strijdlustige vonk in zijn ogen.

Er bestaat op Sarratt zelfs een schaalmodel van de situatie, en zo nu en dan haalt de leiding het weer te voorschijn om het oude verhaal nog eens te vertellen.

De oude binnenstad van Bern zou je het best kunnen omschrijven als een berg, een fort en een schiereiland in één, zoals ook op het model te zien is. Tussen de Kirchenfeld- en de Kornhausbrug stroomt de Aare in de vorm van een hoefijzer door een duizelingwekkend diepe kloof, en daarbinnen ligt de stad rustig te slapen. Steile, middeleeuwse straatjes lopen omhoog naar de prachtige laat-gotische toren van de kathedraal, die zowel het hoogste punt van de berg als zijn fraaiste blikvanger vormt. Naast de kathedraal, op dezelfde hoogte, ligt het Platform, en daar kan de oplettende bezoeker aan de zuidelijke rand oog in oog komen te staan met een dertig meter diepe afgrond van kale rotsen met op de bodem de kolkende rivier. Het lijkt bij uitstek een plek voor zelfmoorden en die zijn er ongetwijfeld ook geweest. Volgens de overlevering zou hier een vroom man van zijn paard geworpen zijn en een afgrijselijke val hebben gemaakt maar toch door Gods genade gespaard zijn gebleven om de kerk nog dertig jaar trouw te kunnen dienen, waarna hij pas op hoge leeftijd in vrede zou zijn gestorven. De rest van het Platform is een oase van rust, met banken, mooie bomen en een kinderspeelplaats — en tegenwoordig ook een publiek reuzen-schaakspel. De stukken zijn zeker zestig centimeter hoog en licht genoeg om te verzetten, maar wel zo zwaar dat ze bestand zijn tegen vlagen zuidenwind die zo nu en dan over de omringende hellingen razen. Bij het schaalmodel is zelfs het schaakbord nagemaakt. Toen Toby Esterhase die zondagochtend op het Platform aankwam had het onverwachte zonnetje al een kleine maar enthousiaste groep schakers naar buiten gelokt die rond het stenen schaakbord zaten of stonden. En midden in die groep, nauwelijks twee meter van Toby vandaan, en — zoals Toby tevreden constateerde — doof en blind voor zijn omgeving, stond Gezant (belast met handelsbetrekkingen) Anton Grigoriev van de Sovjetrussische ambassade in Bern, spijbelend van zijn werk en zijn gezinsleven, terwijl hij door zijn bril zonder randen elke zet van de schakers gespannen volgde. Achter Grigoriev stonden Skordeno en zijn partner De Silsky, die hem nauwlettend in het oog hielden. De spelers waren jong, baardig en beweeglijk — als het geen studenten van de kunstacademie waren dan wilden ze daar toch zeker voor doorgaan. En ze waren zich er sterk van bewust dat ze hun partij speelden onder het oog van het publiek.

Toby was al eens eerder zo dicht bij Grigoriev geweest, maar nog nooit op een moment dat de aandacht van de Rus zo volledig door iets anders in beslag werd genomen. Met de kalmte van de naderende strijd nam Toby hem op en constateerde nog eens wat hij altijd al had beweerd, dat Anton Grigoriev geen geheim agent met praktijkervaring was. Zijn geestdriftige belangstelling en zijn open, eerlijke reacties bij elke zet en elke mogelijkheid, straalden een onschuld uit die de onderlinge machtsstrijd van de Centrale nooit zou hebben overleefd.

Toby's kleding vormde die dag toevallig ook al zo'n gunstige bijkomstigheid. Uit respect voor de Berner zondag had hij een donkere overjas aangetrokken en een zwarte bontmuts opgezet. Daardoor zag hij er, op dit beslissende moment in hun geïmproviseerde operatie, precies zo uit als wanneer hij alles tot in details zou hebben voorbereid: als een man van gewicht die zich 's zondags even gaat vertreden.

Toby's donkere ogen gleden naar de straat bij de kathedraal. De vluchtauto's stonden in positie.

Er werd even gelachen. Met veel bravoure had een van de baardige spelers zijn koningin opgepakt en er strompelend een paar passen mee gedaan alsof hij een groot gewicht moest torsen, en het stuk vervolgens kreunend weer neergezet. Grigoriev fronste toen hij over deze onverwachte zet nadacht. Toby knikte en Skordeno en De Silsky sloten hem in; ze stonden nu zo dicht naast hem dat Skordeno's schouder die van de Rus zelfs raakte, maar Grigoriev lette er niet op. Op dit teken begon de rest van Toby's mensen zich ook onder het publiek te mengen zodat er een tweede linie achter De Silsky en Skordeno ontstond. Toby wachtte nu niet langer. Hij ging recht voor Grigoriev staan, glimlachte even en nam zijn hoed af. Grigoriev lachte terug — wat onzeker, als iemand die een collega-diplomaat tegenkomt die hij zich niet goed kan herinneren — en nam ook zijn hoed af.

'Hoe gaat het met u, excellentie?' vroeg Toby in het Russisch, op zachte maar joviale toon.

Uitstekend, dank u wel, zei Grigoriev, nog verbaasder dan daarnet.

'Ik hoop dat u heeft genoten van uw uitstapje naar Thun, afgelopen vrijdag, ' zei Toby op diezelfde vlotte, maar zachte toon, terwijl hij zijn arm door die van Grigoriev schoof. 'De stad Thun wordt naar mijn mening niet voldoende gewaardeerd door de leden van onze voortreffelijke diplomatieke gemeenschap. Ik vind dat Thun zowel om zijn prachtige oude gebouwen als om zijn bankfaciliteiten kan worden aanbevolen. '

Deze openingsaanval was lang genoeg, en verontrustend genoeg, om te zorgen dat Grigoriev zonder verzet mee liep tot buiten de ring van toeschouwers. Skordeno en De Silsky liepen vlak achter hen.

'Mijn naam is Kurt Siebel, meneer, ' fluisterde Toby Grigoriev toen in zijn oor, met zijn hand nog steeds op de arm van de Rus. 'Ik ben hoofdrechercheur van de Berner Standardbank in Thun en wij hebben een paar vragen over Dr. Adolf Glasers privé-rekening bij ons. U kunt het best doen alsof u me kent. ' Ze liepen nog steeds samen op. Toby's mensen volgden hen in een zig-zag-formatie, als rugby-spelers bedacht op een plotselinge doorbraak. 'U hoeft zich geen zorgen te maken, 'vervolgde Toby, en telde de stappen terwijl ze verder liepen. 'Als u een uurtje de tijd voor ons heeft, ben ik er zeker van dat we de zaak kunnen regelen zonder uw huiselijke of zakelijke positie in gevaar te brengen, meneer. Gaat u mee, alstublieft. '

In de wereld van een geheim agent is de scheiding tussen veiligheid en gevaar maar vliesdun, en kan de situatie ieder moment in zijn tegendeel omslaan. Hij kan zijn prooi jarenlang hebben warmgehouden en hem helemaal hebben klaargestoomd voor het beslissende moment, maar dat moment zelf — het 'ja of nee?' — is bepalend voor het succes of de mislukking van de operatie, en één moment lang dacht Toby dat het dat laatste zou worden. Grigoriev was blijven staan en had zich omgedraaid om hem aan te kijken. Hij was doodsbleek geworden, zijn kin wees naar voren en hij opende al zijn mond om tegen deze liederlijke aantijging te protesteren. Hij probeerde zijn arm los te rukken maar Toby hield hem stevig vast. Skordeno en De Silsky hielden zich gereed, maar het was nog zeker vijftien meter naar de auto en dat vond Toby een hele afstand om een stevig gebouwde Rus met zich mee te sleuren. Ondertussen bleef Toby maar doorpraten — hij wist intuïtief dat daar zijn enige kans lag.

'Er zijn onregelmatigheden, gezant. Ernstige onregelmatigheden. We hebben een dossier over u dat helemaal niet mooi is om te lezen. Als ik het aan de Zwitserse politie zou voorleggen zouden alle diplomatieke protesten van de wereld toch niet kunnen verhinderen of verhullen dat u in een zeer pijnlijke situatie komt. Ik hoef u natuurlijk niet uit te leggen wat daarvan de gevolgen zouden zijn voor uw carrière. Gaat u alstublieft mee. Alstublieft. '

Grigoriev had zich nog steeds niet verroerd. Zijn besluiteloosheid scheen hem te verlammen. Toby duwde tegen zijn arm, maar Grigoriev stond als een rots en scheen zelfs niet te merken dat er fysieke druk op hem werd uitgeoefend. Toby duwde harder en Skordeno en De Silsky kwamen nog dichterbij, maar Grigoriev had de koppige kracht van een waanzinnige. Zijn mond viel open en hij slikte, terwijl zijn ogen Toby niet-begrijpend aanstaarden.

'Wat voor onregelmatigheden?' vroeg hij tenslotte. Alleen zijn shocktoestand en zijn toonloze stem gaven nog enige hoop. In zijn dikke lichaam was geen beweging meer te krijgen. 'Wie is die Glaser waar u het over hebt. ' vroeg hij hees, met nog steeds die toonloze stem. 'Ik ben Glaser niet. Ik ben een diplomaat. Grigoriev. Met die rekening waarover u spreekt is alles volmaakt in orde. Als gezant heb ik diplomatieke onschendbaarheid. Ik heb bovendien het recht een bankrekening in het buitenland te openen. '

Toby vuurde zijn laatste schot af. Het geld en het meisje, had Smiley gezegd. Het geld en het meisje zijn de enige twee dingen die je kunt gebruiken.

'En dan is er nog een ander pijnlijk onderwerp: uw huwelijk, ' zei Toby, alsof hij daar slechts met tegenzin over begon, ik moet u helaas zeggen dat uw amourette op de ambassade uw huiselijk geluk ernstig in gevaar heeft gebracht. ' Grigoriev schrok op, en men hoorde hem 'bankier' mompelen — maar niemand zal ooit zeker weten of dat ongelovig of honend was. Hij sloot zijn ogen en mompelde hetzelfde woord nog een keer, en ditmaal voegde hij er — althans volgens Skordeno — een uitermate obsceen scheldwoord aan toe. Maar hij begon weer te lopen. Het achterportier van de auto was al open; de volgauto stond er niet ver achter. Toby maakte een paar onzinnige opmerkingen over de belasting die verschuldigd was over de rente die op Zwitserse bankrekeningen werd uitbetaald, maar hij wist dat Grigoriev niet echt luisterde, dat hij zich liet meevoeren als een slaapwandelaar. De Silsky liep hen snel voorbij, sprong achterin de auto en Skordeno duwde Grigoriev achter hem aan, ging zelf naast hem zitten en smeet het portier dicht. Toby ging op de rechterstoel zitten, een van de meisjes Meinertzhagen reed. In het Duits zei hij tegen haar dat ze rustig aan moest doen en er in vredesnaam om moest denken dat het zondag was. Ze mochten geen Engels spreken waar hij bij was, had Smiley gezegd.

Ergens in de buurt van het station kwam Grigoriev kennelijk tot andere gedachten, want er ontstond een korte schermutseling. Toen Toby even in zijn spiegel keek zag hij dat Grigorievs gezicht vertrokken was van pijn en dat hij twee handen in zijn kruis had. Ze reden naar de Langgasstrasse, een lange saaie straat achter de universiteit. De deur van het flatgebouw ging al open toen ze stopten. Een magere huisbewaarster stond in de deuropening. Het was Millie McCraig, een oude rot van het Circus. Toen hij haar zag glimlachen begon Grigoriev te steigeren en nu ging het er vooral om snel te handelen — veiligheidsoverwegingen werden even naar het tweede plan verwezen. Skordeno sprong uit de auto, greep Grigoriev bij een arm en rukte die bijna uit de kom. De Silsky moest hem nog een keer hebben geslagen, hoewel hij later bij hoog en bij laag beweerde dat het een ongelukje was, want Grigoriev kwam dubbelgevouwen van de pijn de auto uit. Tussen hen in droegen ze hem de drempel over als een jonge bruid, en in een kluwen rolden ze de huiskamer binnen. Smiley zat in een hoek op hen te wachten. Het was een kamer met veel bruin sits en kant. Toen de deur achter hen dichtviel lieten de ontvoerders zich even gaan. Skordeno en De Silsky begonnen opgelucht te lachen en Toby zette zijn muts af en veegde het zweet van zijn voorhoofd.

'Ruhe,' zei hij zachtjes. Ze gehoorzaamden hem meteen.

Grigoriev zat over zijn schouder te wrijven en was zich zo te zien van niets anders bewust dan van de pijn. Smiley zat hem op te nemen en voelde zich enigszins gerustgesteld door dit teken van zelfmedelijden: onbewust gaf Grigoriev hiermee aan dat hij in wezen een verliezer was. Smiley dacht weer aan Kirov, zijn verknoeide aanslag op Ostrakova en zijn moeizame rekrutering van Otto Leipzig. Hij keek weer naar Grigoriev en las dezelfde ongeneeslijke middelmatigheid in alles wat hij zag: in het nieuwe maar slecht gekozen streepjespak dat zijn gezetheid accentueerde, in de zo hoog gewaardeerde grijze schoenen, voorzien van ventilatiegaatjes, maar veel te nauw om prettig te zitten; in het te nette, gegolfde haar. Al die kleine, nutteloze tekenen van ijdelheid wezen voor Smiley op een streven naar grootheid waarvan hij wist — evenals Grigoriev scheen te weten — dat het nooit zou worden vervuld.

Deed eerst wetenschappelijk werk, herinnerde hij zich uit het document dat Enderby hem bij Ben had gegeven. Schijnt het doceren aan de universiteit te hebben opgegeven ter wille van de grotere privileges die het ambtenarenkorps geniet.

Knijperig, zou Ann hebben gezegd, in één oogopslag zijn seksualiteit schattend. Wegsturen!

Maar Smiley kon hem niet wegsturen. Grigoriev zat als een vis aan de haak, en Smiley had maar een paar minuten om te beslissen hoe hij hem zou binnenhalen. Hij droeg een bril zonder rand en kreeg al een onderkin. Zijn haarlotion, die warm werd door de warmte van zijn lichaam, verspreidde een vage citroengeur. Terwijl hij nog steeds zijn schouder wreef, begon hij de mannen die hem hadden gevangen te bekijken. Het zweet liep als regen langs zijn gezicht.

'Waar ben ik?' vroeg hij kribbig, niet naar Smiley kijkend, maar naar Toby, die hij kennelijk als de leider beschouwde. Zijn stem was hees en hoog. Hij sprak Duits, met Slavische sisklanken.

Drie jaar als Eerste Secretaris (Handel), bij het Russische gezantschap in Potsdam, herinnerde Smiley zich. Voor zover bekend geen contacten met inlichtingendiensten.

ik wens te weten waar ik ben. Ik ben een belangrijke Sovjetrussische diplomaat. Ik wens nu onmiddellijk met mijn ambassadeur te spreken. '

De voortdurende beweging van zijn hand over zijn gewonde schouder maakte dat hij er niet echt verontwaardigd uitzag.

ik ben gekidnapt. Ik ben hier tegen mijn wil. Als u mij niet onmiddellijk terugbrengt naar mijn ambassadeur zal dit een ernstig internationaal incident worden!'

Grigoriev had het hele toneel voor zich alleen, en hij zag geen kans het te vullen. Alleen George zal vragen stellen, had Toby zijn mensen gezegd. Alleen George zal ze beantwoorden. Maar Smiley zat te zwijgen als een doodgraver; het leek of niets hem een reactie kon ontlokken.

'Wilt u losgeld?' riep Grigoriev, tegen niemand in het bijzonder. Er scheen een afschuwelijke gedachte bij hem op te komen. 'Zijn jullie terroristen?' fluisterde hij. 'Maar als jullie terroristen zijn, waarom ben ik dan niet geblinddoekt? Waarom laten jullie me je gezichten zien?' Hij keerde zich om en staarde naar De Silsky, en toen naar Skordeno. 'Jullie moeten je gezicht bedekken. Doe iets voor. Ik wil jullie niet kennen. '

Geprikkeld door de voortdurende stilte sloeg Grigoriev met zijn mollige vuist in zijn hand en schreeuwde twee keer: 'Dat eis ik. ' Op dat ogenblik opende Smiley, met een blik vol ambtelijk leedwezen, een aantekenblok dat op zijn schoot lag, net als Kirov had kunnen doen, en zuchtte licht en zeer ambtelijk. 'U bent gezant Grigoriev van de Sovjetrussische Ambassade in Bern?' vroeg hij met een uitermate saaie stem.

'Grigoriev. Ik ben Grigoriev! Ja, heel goed, ik ben Grigoriev! En wie bent u, als ik vragen mag? Al Capone? Wie bent u?

Waarom gromt u tegen mij als een Commissar?'

Er was geen beter woord om Smiley's manier van doen te beschrijven — zo ernstig dat het bijna onverschillig was.

'Dan moet ik u vragen, gezant, aangezien we niet veel tijd hebben, om de belastende foto's op de tafel achter u te bekijken, ' zei Smiley op dezelfde, bestudeerd saaie toon.

'Foto's? Wat voor foto's? Hoe kunt u een diplomaat belasten? Ik wens nu onmiddellijk mijn ambassadeur op te bellen. '

'Als ik de gezant was zou ik eerst naar de foto's kijken, ' zei Smiley in somber, dialectloos Duits. 'Als hij naar de foto's heeft gekeken mag hij bellen met wie hij wil. Begint u als u wilt met de linkerfoto, ' raadde hij aan. 'De foto's zijn van links naar rechts op volgorde gelegd. '

Een man die wordt gechanteerd heeft de waardigheid van al onze zwakheden, dacht Smiley, heimelijk kijkend hoe Grigoriev langs de tafel slofte alsof hij een banket op de ambassade inspecteerde. Een man die wordt gechanteerd is ieder van ons, gevangen in de klem op het ogenblik dat we uit de val proberen te ontsnappen. Smiley had de foto's zelf op volgorde gelegd; hij had zich, in Grigorievs gedachten, een georkestreerde opeenvolging van rampen voorgesteld. De Grigorievs terwijl ze hun Mercedes voor de bank parkeerden. Grigorieva die, nors als altijd, alleen in de auto zat te wachten, met het stuur in haar hand geklemd alsof ze bang was dat iemand het zou afpakken. Grigoriev en kleine Natasja - dat was een tele-opname — die heel dicht naast elkaar op een bankje zaten. Verscheidene foto's van Grigoriev in het bankgebouw, waaronder een prachtige opname over Grigorievs schouder, terwijl hij een kwitantie tekende met de naam Glaser duidelijk zichtbaar op de regel boven zijn handtekening. Er was een foto van Grigoriev op zijn fiets, een waar hij op het punt stond het sanatorium binnen te gaan; een foto van Grigorieva die chagrijnig in de auto zat te wachten, dit keer naast de schuur van Gertsch, met haar fiets nog op het dak gebonden. Maar de foto waar Grigoriev het langst naar bleef staren, zag Smiley, was de vage opname die de meisjes Meinertzhagen met een tele-lens hadden gemaakt. De kwaliteit was niet mooi, maar de twee mensen in de auto waren, hoewel in een innige omhelzing verstrengeld, heel goed te herkennen. De ene was Grigoriev. De ander, die zich op hem had geworpen alsof

ze hem levend wilde opeten, was kleine Natasja.

'Nu kunt u bellen, excellentie, ' riep Smiley zacht toen Grigoriev zich nog steeds niet bewoog.

Maar Grigoriev bleef als verstard naar de laatste foto staan kijken, en aan de uitdrukking op zijn gezicht te zien was hij volkomen troosteloos. Hij was niet alleen een man wiens geheim was ontdekt, dacht Smiley; hij was een man wiens liefde, wiens droom, die hij tot nu toe altijd geheim had gehouden, plotseling door iedereen gekend werd, en belachelijk gemaakt.

Nog steeds op zijn sombere, spijtige ambtenarentoon begon Smiley uit te leggen waaruit, zoals Karla gezegd zou hebben, de pressie bestond. Andere ondervragers, zegt Toby, zouden Grigoriev een keus geboden hebben, en daardoor onvermijdelijk de Russische koppigheid, en de Russische neiging tot zelfvernietiging in hem hebben wakkergemaakt juist de eigenschappen die katastrofaal hadden kunnen worden. Andere ondervragers hadden, zegt hij, waarschijnlijk tegen hem geschreeuwd, dreigementen hebben geuit, dramatisch gedaan, misschien zelfs fysiek geweld gebruikt. Maar George niet, vertelt hij: geen enkele keer. George stelde zich op als de onopvallende, ijverige ambtenaar, en Grigoriev accepteerde hem, zoals alle Grigorievs van de wereld zouden doen, als zijn onontkoombare lot. George sprak helemaal niet over keuze, zegt Toby. George maakte Grigoriev eenvoudig duidelijk waarom hij in een situatie was waarin geen enkele keuze bestond. Het belangrijkste, gezant — zei Smiley op een toon alsof hij een belastingaangifte zat toe te lichten was om nu eerst te bedenken welke uitwerking deze foto's zouden hebben op de mensen aan wie ze spoedig zouden worden toegezonden als er niets gebeurde om dat te verhinderen. In de eerste plaats waren er de Zwitserse autoriteiten, die uiteraard heel boos zouden zijn over het misbruiken van een Zwitsers paspoort door een Russische diplomaat, om nog maar niet te spreken over de ernstige overtreding van de Zwitserse bankwetten, zei Smiley. Ze zouden een duidelijk officieel protest laten horen, en de Grigorievs zouden direct naar Moskou worden teruggestuurd, allemaal, en nooit meer de vruchten plukken van een post in het buitenland. In Moskou zou Grigoriev echter ook niet vriendelijk worden aangekeken, legde Smiley uit. Zijn superieuren bij Buitenlandse Zaken zouden zijn gedrag, 'niet alleen in zijn functie maar ook als privé-persoon', ten sterkste afkeuren. Grigorievs vooruitzichten op een carrière als ambtenaar zouden afgelopen zijn. Hij zou leven als een balling in zijn eigen land, zei Smiley, en zijn gezin ook. Zijn hele gezin. 'Denk u eens in hoe het zal zijn om in een afgelegen plaats in Siberië vierentwintig uur per dag de toorn van Grigorieva te moeten trotseren, ' zei Smiley letterlijk.

Daarop was Grigoriev onderuit gezakt in zijn stoel en hij had zijn hoofd met beide handen vastgehouden, alsof hij bang was dat het eraf zou vliegen.

'Maar uiteindelijk, ' zei Smiley, zijn ogen heel even opslaand van zijn aantekenblok — en wat hij daar las, zei Toby, mag God weten, want er stonden lijntjes op de pagina's maar verder waren ze blanco - 'uiteindelijk, gezant, moeten we overwegen welk effect deze foto's zullen hebben op bepaalde afdelingen van de Staatsveiligheidsdienst. '

En op dat ogenblik liet Grigoriev zijn hoofd los en haalde de zakdoek uit zijn borstzak en begon zijn voorhoofd af te vegen. Maar hoe hij ook veegde, het zweet kwam telkens terug. Het druppelde net zo snel als dat van Smiley, in de ondervragingscel in Delhi, waar hij tegenover Karla had gezeten.

Volledig opgaande in zijn rol van bureaucratisch boodschapper van het onvermijdelijke, zuchtte Smiley weer en sloeg preuts een blad van zijn aantekenblok om.

'Gezant, mag ik u vragen hoe laat uw vrouw en uw gezin terugkeren van hun picknick?'

Grigoriev zat zijn gezicht nog af te vegen en maakte de indruk dat hij de vraag niet hoorde.

'Grigorieva en de kinderen zijn aan het picknicken in Elfenau, ' herinnerde Smiley hem. 'Wij moeten u een paar vragen stellen, maar het zou vervelend zijn als uw afwezigheid thuis ongerustheid veroorzaakte. '

Grigoriev legde zijn zakdoek neer. 'Bent u spionnen?' fluisterde hij. 'Bent u spionnen voor het Westen?'

'Excellentie, het is beter dat u niet weet wie wij zijn, ' zei Smiley ernstig. 'Dat soort informatie is een gevaarlijke last. Als u hebt gedaan wat we vragen, zult u hier als een vrij man de deur uitgaan. Dat verzekeren wij u. Noch uw vrouw, noch de Centrale in Moskou zullen er ooit iets van weten. Vertelt u me alstublieft wanneer uw gezin uit Elfenau terugkomt —' Smiley zweeg plotseling.

Grigoriev maakte aanstalten, zij het enigszins halfslachtig, om er vandoor te gaan. Hij stond op en deed een uitval naar de deur. Paul Skordeno zag er nogal sloom uit, maar hij greep de vluchteling vast voordat die een tweede stap had kunnen doen, en bracht hem rustig naar zijn stoel, voorzichtig dat hij geen tekenen van mishandeling zou krijgen. Grigoriev zuchtte theatraal en wierp zijn handen met een gebaar van wanhoop in de lucht. Zijn dikke gezicht liep rood aan en vertrok, en zijn brede schouders begonnen te schokken toen hij losbarstte in een trieste stroom van zelfverwijten. Half in het Russisch, half in het Duits vervloekte hij langzaam en met een bijna heilig vuur eerst zichzelf en vervolgens zijn moeder, zijn vrouw, zijn stomme pech en zijn eigen verwerpelijke zwakheid als vader. Hij had in Moskou moeten blijven, bij het ministerie van Handel. Hij had zich nooit uit de universitaire wereld moeten laten weglokken alleen maar omdat zijn domme vrouw buitenlandse kleren, buitenlandse muziek en allerlei voorrechten wilde. Hij had al lang geleden van haar moeten scheiden, maar hij wilde de kinderen niet opgeven, hij was een slappe dwaas, een sul. Hij zou in dat gesticht moeten zitten in plaats van dat meisje. Toen ze hem in Moskou bij zich hadden geroepen had hij 'nee' moeten zeggen, hij had zich niets moeten aantrekken van de druk die ze op hem uitoefenden, hij had de zaak meteen aan zijn ambassadeur moeten rapporteren toen hij terugkwam. 'O, Grigoriev!' riep hij uit. 'O, Grigoriev! Wat ben je zwak!'

En toen hield hij een lange tirade over samenzweringen. Samenzweringen waren een vloek voor hem. In de loop van zijn carrière was hij een paar keer gedwongen geweest met de gehate buren samen te werken bij een of andere mallotige operatie, en elke keer was het op een ramp uitgelopen. Mensen van de inlichtingendienst waren misdadigers, charlatans en krankzinnigen, één grote troep gekken. Waarom waren Russen zo dol op zulke types? O, die fatale voorliefde voor geheimzinnigheid in de Russische ziel!

'Samenzweringen zijn in de plaats gekomen van religie!' kermde Grigoriev, tegen hen allemaal, in het Duits. 'Dat is onze ersatz-mystiek! De samenzweerders zijn onze Jezuïeten, die zwijnen, zij maken alles kapot!'

Hij balde zijn vuisten nu en sloeg ze in zijn gezicht, om zichzelf te pijningen als teken van berouw, tot Smiley hem met een beweging van het aantekenblok op zijn schoot weer streng ter zake bracht. 'Wat Grigorieva en uw kinderen betreft, excellentie, ' zei hij. 'Het is werkelijk noodzakelijk dat we weten hoe laat ze weer thuiskomen. '

Bij elke succesvolle ondervraging — zoals Toby Esterhase wanneer hij het over dit ogenblik heeft graag plechtig verklaart — is er één foutje dat niet meer kan worden hersteld: één gebaar, bedoeld of onbewust, zelfs al is het maar een flauwe glimlach, of het accepteren van een sigaret, dat aangeeft dat het verzet is gebroken, dat de medewerking begint. Grigoriev maakte, volgens Toby's verslag van wat er gebeurde, op dit moment die fatale fout. 'Ze komt om één uur thuis, ' mompelde hij, vermijdend om Smiley of Toby aan te kijken.

Smiley keek op zijn horloge. Tot Toby's grote, zij het verborgen, vreugde deed Grigoriev hetzelfde.

'Maar misschien is ze dit keer te laat, ' wierp Smiley tegen.

'Ze is nooit te laat, ' antwoordde Grigoriev humeurig.

'Begin dan maar met me te vertellen over uw relatie met het meisje Ostrakova, ' zei Smiley, volstrekt lukraak — volgens Toby — maar er toch in slagend de indruk te wekken dat zijn vraag volkomen logisch aansloot bij de opmerking over het al of niet te laat komen van Grigorieva. En hij hield zijn pen in de aanslag op zo'n manier, zegt Toby, dat een man als Grigoriev zich praktisch verplicht zou voelen hem iets te zeggen dat hij zou kunnen opschrijven.

Maar toch was Grigorievs verzet nog niet helemaal verdwenen. Zijn amour propre moest zich nog minstens één maal uiten. Hij breidde zijn armen uit en keek smekend naar Toby. 'Ostrakova!' herhaalde hij, overdreven minachtend. 'Hij vraagt me naar een vrouw die Ostrakova heet! Ik ken die vrouw niet. Hij misschien, maar ik niet. Ik ben een diplomaat. Laat me onmiddellijk gaan. Ik heb belangrijke afspraken. '

Maar de ware gloed, en de logica, verdwenen steeds sneller uit zijn protesten. En dat wist Grigoriev zelf ook heel goed.

'Alexandra Borisovna Ostrakova, ' zei Smiley met een monotone stem, terwijl hij zijn brilleglazen opwreef met het brede eind van zijn das. 'Een Russisch meisje, maar met een

Frans paspoort. ' Hij zette zijn bril weer op. 'Net zoals u Russisch bent, maar een Zwitsers paspoort hebt, excellentie. Op een valse naam. Op welke manier, vraag ik me af, ontstond de relatie tussen u beiden. '

'Relatiel Nu zegt hij weer dat ik een relatie met haar had. Denkt u dat ik zo diep ben gezonken dat ik slaap met gekken? Ik werd gechanteerd. Net zoals u me nu chanteert, werd ik gechanteerd. Onder druk gezet. Altijd onder druk, altijd Grigoriev!'

'Vertel me dan hoe ze u chanteerden, ' opperde Smiley, hem nauwelijks aankijkend.

Grigoriev keek naar zijn handen, tilde ze op, maar liet ze weer op zijn knieën vallen, zonder er verder iets mee te doen. Hij bette zijn lippen met zijn zakdoek. Toen schudde hij zijn hoofd over zoveel onrechtvaardigheid.

'Ik was in Moskou, ' zei hij, en in Toby's oren, verklaarde hij later, hieven engelenkoren hun Halleluja's aan. George had het hem gelapt, en Grigorievs biecht was begonnen.

Smiley toonde echter niet zoveel opgetogenheid over zijn succes. Integendeel, zijn ronde gezicht vertrok in een geërgerde frons.

'De datum, alstublieft, excellentie, ' zei hij, alsof de plaats helemaal niet van belang was. 'Geeft u mij de datum dat u in Moskou was. En geeft u voortaan steeds de data. '

Dat is ook klassiek, vertelt Toby altijd. Een verstandige ondervrager zal altijd een paar valse brandjes stichten.

'September, ' zei Grigoriev verbaasd.

'Van welk jaar?' zei Smiley, schrijvend.

Grigoriev keek weer klaaglijk naar Toby. 'Welk jaar! Ik zeg september, en hij vraagt me van welk jaar! Is hij geschiedkundige of zoiets? Ja, dat moet wel. Dit jaar september, ' zei hij mokkend tegen Smiley. 'Ik werd teruggeroepen naar Moskou voor een dringende handelsconferentie. Ik ben deskundig op bepaalde, zeer gespecialiseerde gebieden van de economie. Een dergelijke conferentie zou zinloos zijn geweest als ik er niet bij was. '

'Vergezelde uw vrouw u op die reis?'

Grigoriev lachte hol. 'Nu denkt hij weer dat we kapitalisten zijn, ' merkte hij op tegen Toby. 'Hij denkt dat we voor een conferentie van twee weken vrouwen overvliegen, eersteklas, met Swissair. '

' "In september van dit jaar kreeg ik de opdracht alleen naar Moskou te vliegen om een handelsconferentie van twee weken bij te wonen, "' opperde Smiley, alsof hij Grigorievs verklaring voorlas. '"Mijn vrouw bleef in Bern achter. " Beschrijft u nu alstublieft het doel van de conferentie. '

'Het onderwerp van de besprekingen, waaraan alleen hoge ambtenaren deelnamen, was strikt geheim, ' antwoordde Grigoriev berustend. 'Mijn ministerie wilde methoden bespreken om het officiële Russische standpunt ten aanzien van landen die wapens aan China verkochten, kracht bij te zetten. We moesten bespreken welke sancties konden worden gebruikt tegenover de landen die zich daar niet aan hielden. '

Smiley had in deze anonieme stijl — deze spijtige, bureaucratische houding dat dit nu eenmaal noodzakelijk was — niet alleen een geschikte aanpak gevonden, zegt Toby, maar hij beheerste inmiddels die stijl en die houding ook tot in de perfectie. Grigoriev accepteerde het volkomen, met een filosofisch en zeer Russisch pessimisme. En wat de anderen in de kamer betreft — die konden naderhand nauwelijks geloven dat Grigoriev toen hij naar de flat was gebracht bepaald nog niet in de stemming was geweest om te praten.

'Waar werd de conferentie gehouden?' vroeg Smiley, alsof hij meer belangstelling had voor data en feiten dan voor staatsgeheimen.

'Op het ministerie van Handel. Op de vierde verdieping... in de vergaderzaal. Tegenover de toiletten, ' antwoordde Grigoriev met een troosteloze humor.

'Waar logeerde u?'

In een speciaal hotel voor hogere ambtenaren, antwoordde Grigoriev. Hij gaf het adres en zelfs, sarcastisch, zijn kamernummer. Soms waren de besprekingen pas 's avonds heel laat afgelopen, zei hij, inmiddels uit zichzelf alle informatie oplepelend; maar vrijdags hielden ze vroeg op; het was nog zomers weer en erg warm, en veel mensen wilden het weekend op het platteland doorbrengen. Maar Grigoriev niet. Grigoriev was van plan in Moskou te blijven, en met reden. 'Ik had afgesproken twee dagen door te brengen in de flat van een meisje dat Evdokia heette, en dat vroeger als secretaresse voor mij had gewerkt. Haar man was weg, die zat in militaire dienst, ' verklaarde hij, alsof dit een volstrekt normale afspraak was voor een man van de wereld, en iets waarvoor Toby, als verwante ziel, zeker begrip zou hebben, ook al hadden de zielloze Commissars dat niet. Toen ging hij, tot Toby's grote verbazing, direct op hun doel af; van zijn slippertje met Evdokia kwam hij meteen, zonder enige waarschuwing of inleiding, direct aan de kern van wat ze wilden weten.

'Ongelukkig genoeg werd ik verhinderd deze afspraak na te komen door toedoen van leden van het Dertiende Directoraat van de Centrale, dat ook wel het Karla Directoraat wordt genoemd. Ik werd daar ontboden voor een dringend gesprek. '

Op dat ogenblik ging de telefoon. Toby nam hem op, legde vrij snel weer neer en wendde zich tot Smiley.

'Ze is weer thuis, ' zei hij, nog steeds in het Duits.

Zonder enige aarzeling keek Smiley Grigoriev recht aan. 'Excellentie, we horen net dat uw vrouw weer thuis is. U moet haar nu dus eerst opbellen. '

'Haar opbellen?' Grigoriev keerde zich vol afschuw om naar Toby. 'Hij zegt dat ik haar moet opbellen! Wat moet ik zeggen? "Grigorieva, je spreekt met je liefhebbende man. Ik ben gekidnapt door Westerse spionnen!" Uw Commissar is gek. Gek!'

'Zegt u haar alstublieft dat u zich helaas wat moet verlaten, ' zei Smiley.

Zijn kalmte maakte Grigorievs verontwaardiging alleen nog maar groter. 'Moet ik dat tegen mijn vrouw zeggen? Tegen Grigorieva? Denkt u dat ze me zal geloven? Ze zal het direct melden aan de ambassadeur. "Ambassadeur, mijn man is weggelopen! Haal hem terug!" '

'De koerier Krassky brengt u elke week orders uit Moskou, is het niet?' vroeg Smiley.

'De Commissar weet alles, ' zei Grigoriev tegen Toby, en veegde met zijn hand langs zijn kin. 'Als hij alles weet, waarom praat hij dan niet zelf met Grigorieva?'

'U moet een officiële toon tegen haar aanslaan, excellentie, ' raadde Smiley hem aan. 'Noem Krassky niet met name, maar suggereer dat hij u heeft opgedragen hem ergens in de stad te ontmoeten voor een geheime bespreking. Een heel dringende zaak. Krassky heeft zijn plannen veranderd. Zeg dat u geen idee hebt wanneer u terug bent, of wat hij wil. Als ze daar iets tegenin wil brengen, geeft u haar een standje. Zeg maar dat het een staatsgeheim is. '

Ze zagen hoe hij eerst bezorgd keek, toen nadacht, en hoe er vervolgens een flauwe glimlach op zijn gezicht verscheen.

'Een geheim, ' herhaalde Grigoriev in zichzelf. 'Een staatsgeheim. Ja. '

Hij liep met grote passen naar de telefoon en draaide een nummer. Toby stond vlakbij hem, met één hand onopvallend klaar om de verbinding te verbreken zodra hij zou proberen een truc uit te halen; maar Smiley beduidde hem met een lichte hoofdbeweging dat hij weg moest gaan. Ze hoorden Grigorieva's stem 'Ja?' zeggen, in het Duits. Ze hoorden Grigorievs krachtige antwoord, waarna zijn vrouw — het staat allemaal op de band — scherp vroeg waar hij was. Ze zagen hoe hij verstijfde, zijn hoofd ophief en een officieel gezicht trok; ze hoorden hem een paar korte, afgebeten zinnen zeggen en een vraag stellen waarop hij kennelijk geen antwoord kreeg. Toen zagen ze hoe hij de hoorn op de haak legde, met glinsterende ogen en blozend van plezier; hij wierp zijn korte armen opgetogen in de lucht, als een voetballer die een doelpunt heeft gemaakt. En ineens barstte hij in lachen uit — een lang, luid, Slavisch gelach, nu eens diep en brommend, dan weer hoog. De anderen konden zich niet goed-houden en lachten mee. Skordeno, De Silsky en Toby. Grigoriev schudde Toby de hand.

'Vandaag houd ik veel van samenzweringen!' riep Grigoriev, weer uitbarstend in een nieuwe, bevrijdende lachbui. 'Samenzweringen zijn mooi vandaag!'

Smiley had niet meegedaan met de algemene vrolijkheid. Hij had nu eenmaal welbewust de rol van zuurpruim op zich genomen, en zat in zijn aantekenblok te bladeren, wachtend tot de pret weer over was.

'U beschreef hoe u werd benaderd door leden van het Dertiende Directoraat, ' zei Smiley toen iedereen weer rustig was, 'dat ook wel het Karla Directoraat wordt genoemd. Wilt u alstublieft doorgaan met uw verhaal, excellentie?'