19

'Wist je dat hij echt Ferguson heet?' sprak Saul Enderby in het lome, geaffecteerde plat waarmee de geldadel in de wijk Belgravia en de rest van Engeland zijn vulgaire smaak etaleert. 'Daar heb ik geen moment aan getwijfeld, ' zei Smiley. 'Hij is de enige die er nog over is van al die straatartiesten. De Wijze Mannen hebben tegenwoordig nogal wat bezwaren tegen het schaduwen van mensen in Engeland zelf. Dat schijnt tegen de partijlijn in te druisen of zoiets. ' Enderby bestudeerde het lijvige document dat hij in zijn hand had. 'En hoe wil jij jezelf noemen, George? Sherlock Holmes, die maar achter die arme oude Moriarty blijft aanjagen? Of Kapitein Ahab, die nog steeds achter zijn grote witte walvis aanzit? Wie ben je eigenlijk?'

Smiley gaf geen antwoord.

'Ik wou dat ik ook een vijand had, eerlijk gezegd, ' zei Enderby, terwijl hij een paar bladzijden omsloeg. 'Daar zoek ik eigenlijk al jaren naar. Nietwaar, Sam?'

'Dag en nacht, chef, ' beaamde Sam Collins vol vuur, met een vertrouwelijke grijns naar zijn heer en meester.

Bij Ben bleek de achterkamer van een donker hotel in Knightsbridge te zijn, waar de drie mannen elkaar een uur daarvoor hadden ontmoet. Op de deur hing een bordje met het opschrift: 'DIRECTIE, STRIKT PRIVÉ' en binnen was een halletje dat als garderobe dienst deed en voor wat meer privacy zorgde, met daarachter dit met eikehout betimmerde heiligdom vol boeken en met een muskusgeur; de kamer kwam op zijn beurt weer uit op een ommuurde tuin, een stuk grond dat van het park erachter was gestolen, met een vijvertje, een marmeren engel en een paadje voor wandelingetjes in gepeinzen. De identiteit van Ben, als die al ooit had bestaan, was verloren gegaan in de ongeschreven archieven van de mythologie van het Circus. Maar deze kamer was er nog steeds — een officieus accessoire van Enderby's functie — en vroeger van die van Smiley. Het was een geschikt ontmoetingspunt voor besprekingen die achteraf nooit hadden plaatsgevonden.

'Ik lees het nog een keer voor als je het goed vindt, ' zei Enderby. 'Het dringt meestal niet zo tot me door op deze tijd van de dag. '

'Ja, dat zou erg prettig zijn, chef, ' zei Collins.

Enderby verschoof even zijn halve brilletje, alleen om er overheen te kunnen turen; Smiley had het heimelijke vermoeden dat er gewoon vensterglas in zat.

'Kirov is aan het woord. Dit is dus nadat Leipzig hem de duimschroeven heeft aangedraaid. Zo is het toch, George?' Smiley knikte vaag. 'Ze zitten dus nog steeds in die hoerenkast met hun broek omlaag, maar het is vijf uur 's nachts en de meisjes zijn naar huis gestuurd. Eerst krijgen we Kirovs klaagzang: hoe-kun-je-me-dit-nou-aandoen? "Ik dacht dat je mijn vriend was, Otto, " zegt hij. Allemachtig, daar heeft hij zich wel in vergist! En daarna krijgen we zijn verklaring, die door onze vertalers in slecht Engels is overgezet. Ze hebben een soort schone versie gemaakt, zo kun je het toch noemen, George? Alle "eh's" en "hmm's" zijn eruit gelaten. '

Of je dat nu zo kon noemen of niet, Smiley gaf in elk geval geen antwoord. Misschien was dat ook de bedoeling niet. Hij zat bijna onbeweeglijk in een leren leunstoel, voorover gebogen over zijn gevouwen handen, en hij had zelfs zijn overjas van bruin tweed niet uitgetrokken. Een exemplaar van de uitgetypte Kirov-bandjes lag naast hem op de leuning. Hij zag erg bleek en Enderby merkte later op dat hij er uitzag alsof hij streng dieet hield. Sam Collins, het hoofd van de afdeling Operaties, zat letterlijk in Enderby's schaduw, een kwieke man met een donkere snor en een bereidwillig stralende glimlach. Er was een tijd geweest dat Collins bij het Circus de man was die de vuile karweitjes opknapte, en in die jaren had hij geleerd het geaffecteerde jargon van de vijfde verdieping te minachten. Maar nu was hij de stroper die jachtopziener was geworden en koesterde hij zijn pensioen en zijn zekerheden zoals hij vroeger zijn contacten had gekoesterd. Er was een nadrukkelijke nietszeggendheid over hem gekomen; hij rookte bruine sigaretten tot ze ongeveer tot de helft waren opgebrand en drukte ze dan de één na de ander uit op een gebarsten schelp, terwijl hij zijn trouwe hondenogen gericht hield op Enderby, zijn baas.

Enderby zelf leunde tegen een van de stijlen van de openslaande deuren, scherp afgetekend tegen het licht dat uit de tuin naar binnen viel, en hij was bezig met een afgebroken lucifer zijn tanden schoon te peuteren. Er stak een zijden zakdoek uit zijn linkermouw en hij hield zijn ene knie wat vooruit en licht gebogen, alsof hij zich op het voor leden gereserveerde terrein van Ascot bevond. In de tuin lagen dunne mistflarden als fijn gaas over het gras. Enderby boog zijn hoofd wat achterover en hield het document op enige afstand alsof het een menu was.

'Daar gaan we dan. Ik ben Kirov. "Als financieel deskundige bij de Centrale in Moskou had ik van 1970 tot 1974 de opdracht onregelmatigheden aan het licht te brengen in de boeken van buitenlandse afdelingen, en de schuldigen aan de kaak te stellen. " ' Hij stopte even en tuurde weer over zijn bril. 'Dat is toch

allemaal nog voordat Kirov naar Parijs werd gestuurd, of niet?'

'Ja, dat klopt, ' zei Collins ijverig en keek steunzoekend naar Smiley, maar Smiley reageerde niet.

'Ik probeer me alleen wat in te leven, begrijp je, George, ' legde Enderby uit. 'Even alles op een rijtje zetten. Ik ben niet zo rijkelijk bedeeld met grijze celletjes als jij. '

Sam Collins lachte vrolijk bij deze overdreven bescheidenheid van zijn chef.

Enderby vervolgde: ' "Als gevolg van deze bijzonder delicate en vertrouwelijke onderzoeken, die in sommige gevallen tot sancties tegen hoge officieren van de Centrale leidden, maakte ik kennis met het Hoofd van het onafhankelijke Dertiende Directoraat van de Inlichtingendienst, dat onder het Centrale Comité van de Partij ressorteert — een man die in de hele Centrale alleen bekend is onder zijn codenaam, Karla. Dat is een meisjesnaam en er wordt beweerd dat het de naam was van de eerste organisatie waarvan hij de leiding had". Klopt dat, George?'

'Dat was tijdens de Spaanse burgeroorlog, ' zei Smiley.

'De grote speeltuin. Wel, wel. We gaan door. "Het Dertiende Directoraat is een aparte dienst binnen de Centrale, aangezien het in hoofdzaak is belast met het rekruteren, opleiden en plaatsen van illegale agenten in fascistische landen, waar ze een tijdlang onder een dekmantel leven. Deze agenten staan bekend als 'mollen' of 'slapers'... bla... bla... bla... bla... Vaak duurt het jaren voordat een mol zijn plaats vindt in het betreffende land en actief wordt als geheim agent. " Zoals die verdomde Bill Haydon. "Het contact met dergelijke mollen wordt niet aan de gewone buitenlandse afdelingen overgelaten maar aan directe vertegenwoordigers van Karla zelf, meestal militairen, die overdag als attaché op een ambassade werken. Dergelijke vertegenwoordigers worden door Karla persoonlijk geselecteerd en vormen een elite... bla... bla... bla... die een bepaald vertrouwen en een grote vrijheid geniet die andere officieren van de Centrale niet hebben, waaronder ook reizen en geld. Vandaar dat ze een voorwerp van jaloezie zijn voor de rest van de Dienst. "'

Enderby slaakte quasi-wanhopig een diepe zucht. 'Jezus, die vertalers!' riep hij uit. 'Of misschien praat Kirov zelf wel zo verdomd vervelend. Je zou toch denken dat iemand die een verklaring aflegt waarmee hij zijn eigen graf graaft het fatsoen zou hebben om het kort te houden, vind je ook niet? Maar Kirov niet, hoor. Hoe gaat het Sam?'

'Prima, baas, prima. '

'Daar gaan we weer, ' zei Enderby en vervolgde weer op zijn voorzangerstoon: '"In de loop van mijn algemene onderzoekingen naar financiële onregelmatigheden ontstond er enige twijfel aan de integriteit van een van Karla's vertegenwoordigers, zijn afgezant in Lissabon, een zekere kolonel Orlov. Karla organiseerde een geheim tribunaal van zijn eigen mensen om de zaak te onderzoeken, en op grond van mijn bewijsmateriaal werd kolonel Orlov op 10 juni 1973 in Moskou geliquideerd. " Dat klopt geloof ik, Sam?'

'We hebben een niet bevestigd rapport van een overloper dat hij door een vuurpeloton is gefusilleerd, ' zei Collins opgewekt.

'Mijn gelukwensen, kameraad Kirov, vriend van verduisteraars. Jezus, wat een rotzooi. Nog erger dan bij ons. '

Enderby vervolgde: ' "Voor mijn aandeel in de berechting van Orlov mocht ik de persoonlijke gelukwensen van Karla in ontvangst nemen, en bovendien legde hij mij geheimhouding op, aangezien hij het verraad van kolonel Orlov als een schande voor zijn Directoraat beschouwde en als een smet op zijn reputatie in de Centrale. Karla staat bekend als een kameraad met zeer integere opvattingen en daarom heeft hij ook veel vijanden onder diegenen die het niet zo nauw nemen. " '

Enderby zweeg hier opzettelijk en keek Smiley weer aan over zijn halve bril: 'Ja, zo graven we allemaal de kuil waar we tenslotte zelf in vallen, nietwaar George?'

'We zijn een stelletje doodgravers met zelfmoordneigingen, chef, ' zei Collins weer vrolijk en lachte nu nog breder, tegen niemand in het bijzonder.

Maar Smiley was verdiept in Kirovs verklaring en hij was niet in de stemming voor grapjes.

'Laten we het volgende jaar uit Broeder Kirovs leven en werk maar overslaan en de draad weer opvatten bij zijn volgende ontmoeting met Karla, ' stelde Enderby voor, totaal niet onder de indruk van Smiley's zwijgende houding. 'Die nachtelijke besprekingen... maar dat is gebruikelijk, geloof ik. ' Hij bladerde weer verder. Smiley deed hetzelfde, met een blik op Enderby. 'Er stopt een auto voor Kirovs appartement in Moskou — waarom zeggen ze niet gewoon flat, zoals iedereen? — hij wordt van zijn bed gelicht en naar een onbekende bestemming gebracht. Een gezellig leven hebben die lui, vind je niet, die gorilla's van de Centrale: ze weten nooit of ze nou een medaille of de kogel krijgen. ' Hij keek weer naar het rapport. 'Dat klopt allemaal, die autorit en zo, George? Een half uur met de auto, een klein vliegtuig, dat soort dingen?'

'Het Dertiende Directoraat heeft drie of vier vestigingen, waaronder een groot trainingskamp in de buurt van Minsk, ' zei Smiley.

Enderby bladerde weer verder.

'Goed, daar hebben we Kirov weer, in het gezelschap van Karla, en verder van God en alleman verlaten diezelfde avond. Karla en Kirov helemaal alleen. Een kleine houten hut, een soort kloostersfeer, erg kaal, niemand aanwezig, geen getuigen — althans geen zichtbare getuigen. Karla komt meteen ter zake: wat zou Kirov ervan zeggen als hij naar Parijs werd overgeplaatst? Dat zou Kirov bijzonder op prijs stellen, meneer —' hij sloeg nog een bladzij om — 'Kirov heeft altijd grote bewondering gehad voor het Dertiende Directoraat, meneer, bla... bla... — en hij heeft ook altijd veel respect voor Karla gehad — slijm, slijm. Hij lijkt wel wat op jou, Sam. Het is trouwens interessant dat Kirov vond dat Karla er moe uitzag, is je dat ook opgevallen? Hij was zenuwachtig, hij stond blijkbaar onder druk en hij rookte als een schoorsteen. '

'Dat heeft hij altijd gedaan, ' zei Smiley.

'Wat?'

'Hij is altijd al een kettingroker geweest, ' zei Smiley.

'Is dat zo? Nee maar, meen je dat?'

Enderby sloeg nog een bladzij om. 'En dan Kirovs opdracht, ' zei hij. 'Karla spelt het helemaal voor hem uit. "Overdag zou ik werkzaam zijn als handelsattaché op de ambassade, en mijn speciale opdracht hield in dat ik verantwoordelijk was voor de controle en begeleiding van het budget van alle buitenlandse posten van het Dertiende Directoraat in de volgende landen... " En dan noemt Kirov ze allemaal op. Bonn is er ook bij, maar Hamburg niet. Kun je me volgen, Sam?'

'Helemaal, chef. '

'Het wordt niet te ingewikkeld voor je?'

'Helemaal niet. '

'Slimme jongens, die Russen. '

'Verduiveld slim. '

'We gaan terug naar Kirov. "Hij wees me nog eens met nadruk op het belang van mijn taak... bla... bla... herinnerde me nog eens aan mijn uitstekende optreden in de zaak-Orlov, en deelde me verder mee dat ik, gezien het bijzonder delicate karakter van mijn opdracht, rechtstreeks verslag moest uitbrengen aan Karla's privé-kantoor en ook een speciale code zou krijgen... " Zie daarvoor bladzij vijftien —'

'Ja, dat klopt, bladzij vijftien, chef, ' zei Collins.

Smiley had het al gevonden.

' "Karla waarschuwde me echter dat ik naast mijn werk als Westeuropese accountant voor de buitenlandse posten van het Dertiende Directoraat ook bepaalde clandestiene opdrachten zou moeten uitvoeren die verband hielden met het vinden van een passende achtergrond, een legende, voor toekomstige agenten. Alle leden van het Directoraat waren daarbij betrokken, zei hij, maar het weven van zo'n legende bleef toch een uiterst geheime zaak en ik mocht er onder geen beding ooit met iemand anders over spreken. Niet met mijn ambassadeur en niet met majoor Poedin, Karla's permanente afgezant voor operationele zaken op onze ambassade in Parijs. Uiteraard aanvaardde ik de benoeming en na een speciale cursus in veiligheidstechniek en communicatie begon ik aan mijn nieuwe functie. Ik was nog niet zo lang in Parijs toen ik een persoonlijk bericht van Karla kreeg waarin stond dat er dringend een legende moest worden gevonden voor een vrouwelijke agent van ongeveer eenentwintig jaar. " Nu zijn we er, ' merkte Enderby tevreden op. '"In Karla's boodschap stond dat ik me in verbinding moest stellen met een paar gezinnen van emigrés die ertoe gedwongen zouden kunnen worden zo'n agente als hun eigen kind te adopteren; Karla gaat er namelijk nog steeds van uit dat chantage een beter middel is dan omkoping. " En daar heeft hij gelijk in, ' beaamde Enderby uit de grond van zijn hart. 'Bij de huidige inflatie is chantage ongeveer het enige dat zijn waarde blijft behouden, verdomme. '

Sam Collins kende zijn plicht en lachte instemmend.

'Dank je, Sam, ' zei Enderby vriendelijk. 'Dank je zeer. '

Een minder groot man dan Enderby — of iemand met een minder dikke huid — had de volgende bladzijden misschien even vluchtig doorgenomen, want die bestonden voornamelijk uit een rechtvaardiging van de herhaalde verzoeken van Connie Sachs en George Smiley van drie jaar geleden om gebruik te maken van de relatie Leipzig-Kirov.

'Kirov probeert dus gehoorzaam de emigrés in zijn netten te verstrikken, maar zonder resultaat, ' meldde Enderby, alsof hij hardop de ondertitels in de bioscoop zat voor te lezen. 'Karla spoort Kirov aan om nog wat meer moeite te doen, Kirov doet nog eens extra zijn best, maar het wil allemaal niet lukken. '

Enderby zweeg en keek Smiley weer aan, maar ditmaal heel direct: 'Kirov deugde gewoon niet voor zijn werk, zo is het toch, George?' zei hij.

'Dat klopt, ' zei Smiley.

'Karla kon zijn eigen mensen niet vertrouwen, dat wil je ons duidelijk maken. Hij moest zijn toevlucht nemen tot de tweederangs klunzen, en een kerel als Kirov het veld in sturen. '

'Ja. '

'Nu hij, met andere woorden, zijn organisatie eenmaal goed van de grond had gekregen en zijn mensen zo had getraind dat ze zijn ijzeren regime aanvaardden, durfde hij erin dit speciale geval geen gebruik van te maken. Is dat wat je bedoelt?'

'Ja, ' zei Smiley. 'Dat bedoel ik. '

Dus toen Kirov in het vliegtuig naar Wenen Otto Leipzig tegen het lijf liep, hervatte Enderby - terwijl hij nu zelf een samenvatting gaf van Kirovs woorden — leek Leipzig het antwoord op al zijn gebeden. Het gaf niet dat hij in Hamburg zat, en het gaf ook niet dat hij bij dat akkefietje in Tallin betrokken was geweest. Otto was een emigré, hij had goede contacten met de groepen, en dus was hij een prima kerel. Kirov nam onmiddellijk contact met Karla op en stelde voor om Leipzig te rekruteren als talentenjager voor emigrés en voor de legende. En Karla ging daarmee akkoord.

'Wat nogal vreemd is, als je er goed over nadenkt, ' merkte Enderby op. 'Jezus, ik bedoel: wie zou er nu zijn geld zetten op iemand met Leipzigs staat van dienst? Dan moet je of stomdronken of niet bij je volle verstand zijn. En dan voor een dergelijke zaak!'

'Karla stond onder druk, ' zei Smiley. 'Kirov heeft dat al gezegd en we hebben er ook andere berichten over. Hij zat in tijdnood. Hij moest risico's nemen. '

'Zoals het liquideren van bepaalde mensen?'

'Dat kwam pas later, 'zei Smiley, op een toon die zo nonchalant en verontschuldigend klonk, dat Enderby een scherpe blik op hem wierp.

'Je bent tegenwoordig wel verdomd vergevingsgezind, hè, George?' zei Enderby achterdochtig.

'Vind je?' Smiley's stem klonk verbaasd. 'Als je het zegt zal het wel zo zijn, Saul. '

'En verdomd zachtzinnig ook. ' Hij keek weer naar het rapport. 'Bladzij eenentwintig, dan zijn we waar we wezen willen. ' Hij las langzaam, om de passage nog extra kracht bij te zetten. 'Bladzij eenentwintig, ' herhaalde hij. '"Nadat het gelukt was om Ostrakova te rekruteren en nadat de Franse autoriteiten een officieel visum voor haar dochter Alexandra hadden uitgeschreven kreeg ik opdracht onmiddellijk tienduizend dollar per maand uit het Parijse saldo opzij te zetten om de installatie van deze nieuwe mol te bekostigen, die vanaf dat moment bekend zou staan onder de codenaam KOMET. Aan de agente KOMET werd ook de hoogste graad van geheimhouding binnen het Directoraat toegekend, en alle informatie die op haar betrekking had moest aan de Directeur persoonlijk worden doorgegeven, met directe persoonlijke codes en zonder gebruik van tussenpersonen. Bij voorkeur moesten dergelijke berichten echter per koerier worden verstuurd, want Karla is een tegenstander van een te intensief gebruik van de radio. " Is dat zo, George?' vroeg Enderby terloops.

'Zo hebben we hem in India te pakken gekregen, ' zei Smiley, zonder van zijn rapport op te kijken. 'We hadden zijn code gebroken en later zwoer hij dat hij nooit meer een radio zou gebruiken. Maar zoals dat zo vaak gaat is hij daar weer enigszins op teruggekomen. '

Enderby beet een stukje van een lucifer af en wreef het droog op de rug van zijn hand. 'Wil je eigenlijk je jas niet uittrekken, George?' vroeg hij toen. 'Sam, vraag eens wat hij wil drinken. '

Sam deed dat maar Smiley was zo verdiept in het rapport dat hij geen antwoord gaf.

Enderby ging weer verder met zijn voordracht. '"Ik kreeg ook opdracht om ervoor te zorgen dat er op de jaarrekening voor West-Europa geen enkele verwijzing naar KOMET zou voorkomen. Als accountant moest ik die jaarrekeningen tekenen en ze aan Karla doorgeven die ze aan het eind van elk boekjaar aan het College van de Centrale voorlegde... Nee, ik heb de agente KOMET zelf nooit ontmoet, en ik weet ook niet wat er van haar geworden is of in welk land ze nu opereert. Ik weet alleen dat ze zich Alexandra Ostrakova noemt, de dochter van genaturaliseerde Franse ouders... "' Enderby bladerde weer verder. ' "Dat maandelijkse bedrag van tienduizend dollar werd niet door mijzelf besteed, maar overgemaakt naar een bank in Thun in het Zwitserse kanton Bern. Het geld wordt automatisch bijgeschreven op de rekening van een zekere dr. Adolf Glaser. Glaser is in naam de rekeninghouder, maar volgens mij is Glaser alleen de schuilnaam van een afgezant van Karla op de Russische ambassade in Bern, die in werkelijkheid Grigoriev heet. Dat denk ik omdat de bank zich een keer toen ik geld naar Thun wilde overmaken, heeft vergist zodat het bedrag niet aankwam. Toen Karla daarvan hoorde gaf hij mij opdracht om onmiddellijk hetzelfde bedrag over te maken aan Grigoriev persoonlijk, terwijl de bank nog uitzocht waar de vergissing was gemaakt. Dat heb ik toen gedaan en later heb ik het eerste bedrag weer teruggestort gekregen. Dat is alles wat ik weet. Otto, mijn vriend, ik smeek je deze gegevens geheim te houden want ze zouden mijn dood betekenen. " En daar had hij gelijk in, want ze hebben hem inmiddels om zeep geholpen. ' Enderby smeet het rapport met een luide klap op de tafel. 'Kirovs laatste wilsbeschikking, zou je kunnen zeggen. Dat was het. En George?'

'Ja, Saul?'

'Wil je echt niet drinken?'

'Nee, dank je. Het is prima, zo. '

'Ik wil het toch nog eens stap voor stap doornemen; ik ben niet zo vlug van begrip. Corrigeer mijn redenering maar, want die is zeker niet zo waterdicht als de jouwe. Controleer alles wat ik zeg. ' Gedachtig aan Lacon stak hij een bleke hand omhoog en spreidde zijn vingers om de punten daarop af te tellen.

'Punt één: Ostrakova schrijft een brief aan Vladimir, en er komt plotseling weer van alles boven drijven. Waarschijnlijk heeft Mikhel die brief onderschept en hem gelezen, maar dat zullen we wel nooit te weten komen. We kunnen hem wel de duimschroeven aanzetten, maar ik vraag me af of we daar veel mee opschieten, en in ieder geval zouden we daar Karla mee alarmeren. ' Hij pakte zijn volgende vinger. 'Punt twee: Vladimir stuurt een kopie van Ostrakova's brief naar Otto Leipzig en dringt er bij hem op aan om zo snel mogelijk weer een relatie met Kirov aan te knopen. Punt drie: Leipzig vertrekt onmiddellijk naar Parijs, en spreekt met Ostrakova, weet zich weer aan zijn oude vriend Kirov op te dringen, slaagt erin hem mee te krijgen naar Hamburg — waar Kirov rustig naar toe kan gaan omdat Leipzig tenslotte nog steeds in Karla's boeken staat vermeld als Kirovs agent. Maar dan, George. '

Smiley wachtte af.

'In Hamburg lukt het Leipzig om Kirov in de val te laten lopen zodat hij hem kan chanteren. Ja? Het bewijs hebben we hier in onze zweethanden. Maar ik bedoel: hoe?'

Begreep Smiley nu werkelijk niet wat hij bedoelde, of was het alleen zijn bedoeling Enderby zelf het werk te laten doen? Hoe dan ook, hij deed alsof hij het als een retorische vraag beschouwde.

'Waar chanteert Leipzig hem nu precies mee?' hield Enderby vol. 'Waar gaat het nu om? Belastende foto's? Goed, Karla is een puritein, en Kirov ook. Maar toch, dit zijn de jaren vijftig niet meer, is het wel? Iedereen mag toch wel eens over de schreef gaan tegenwoordig, of niet soms?'

Smiley gaf geen commentaar op de Russische mores. Maar over chantage had hij een even duidelijke mening als Karla waarschijnlijk had. 'Ze hebben een andere ethiek dan wij. Eén waarin geen plaats is voor stommelingen. Wij denken altijd dat we gemakkelijker onder druk te zetten zijn dan de Russen. Maar dat is niet waar. Dat is gewoon niet waar. ' Hij leek daar heel zeker van te zijn. Het leek of hij er de laatste tijd veel over had nagedacht. 'Kirov was indiscreet geweest en incompetent. Alleen al zijn loslippigheid zou voor Karla voldoende reden zijn geweest om zich van hem te ontdoen. Leipzig had daar de bewijzen van. Misschien herinner je je nog dat in die tijd dat wij Leipzig nog tegen Kirov gebruikten, Kirov een keer dronken is geworden en zijn mond voorbij heeft gepraat over Karla. Hij heeft Leipzig toen verteld dat hij van Karla persoonlijk opdracht had gekregen die biografie voor een vrouwelijke agent in elkaar te zetten. Jij hebt dat verhaal toen verder niet serieus genomen, maar het was de waarheid. '

Enderby was er de man niet naar om te blozen, maar hij had wel het fatsoen om even te grijnzen als een boer die kiespijn heeft, voordat hij een nieuwe lucifer uit zijn zakken viste.

'Wie een kuil graaft, ' merkte hij tevreden op, hoewel het niet duidelijk was of hij het nu over zijn eigen fouten had of over die van Kirov. ' "Vertel ons de rest nu ook maar, beste vriend, anders komt Karla te weten wat je allemaal al hebt gezegd. " Dat was dus Otto's dreigement. Jezus, je hebt gelijk, hij had Kirov inderdaad klem. '

Sam Collins waagde het dit nog te onderstrepen. 'Ik geloof dat wat George zegt ook klopt met wat er op bladzij twee staat, chef, ' zei hij. 'Daar komt een passage voor waarin Leipzig het letterlijk over "onze gesprekken in Parijs" heeft. Het is duidelijk dat hij toen al dat verhaal over Karla als dreigement gebruikte. Nietwaar, George?'

Maar Sam Collins had net zo goed op een andere planeet kunnen zitten, want niemand besteedde enige aandacht aan hem.

'Leipzig had ook Ostrakova's brief, ' voegde Smiley eraan toe. 'De inhoud daarvan stelde Kirov niet in zo'n best licht. '

'En dan nog iets, ' zei Enderby.

'Ja, Saul?'

'Het is vier jaar geleden, of niet? Vier jaar terug heeft Kirov Leipzig voor het eerst benaderd. En nu komt hij opeens bij Ostrakova met hetzelfde verhaal. Vier jaar later. Je wilt toch niet beweren dat hij al die tijd met diezelfde opdracht heeft rondgelopen en geen steek verder is gekomen?'

Smiley gaf daar een merkwaardig bureaucratisch antwoord op. 'We kunnen alleen maar veronderstellen dat Karla zijn opdracht heeft ingetrokken en er later weer op teruggekomen is, ' zei hij vormelijk, en Enderby was zo verstandig er niet op door te gaan.

'Waar het om gaat is dus dat Leipzig erin slaagt Kirov te chanteren en Vladimir daarvan op de hoogte stelt, ' vervolgde Enderby, met zijn vingers weer opgestoken om de punten af te tellen. 'Vladimir stuurt Villem erop af als koerier. Ondertussen begint Karla in Moskou onraad te ruiken of Mikhel heeft de zaak verraden — waarschijnlijk het laatste. Hoe dan ook, Karla haalt

Kirov terug naar Moskou met de belofte van promotie en legt hem het vuur na aan de schenen. Kirov slaat door, en snel ook, wat ik in zijn geval ook gedaan zou hebben. Dan probeert Karla de tandpasta weer in de tube terug te duwen. Hij laat Vladimir vermoorden op het moment dat hij op weg is naar een afspraak met ons, met Ostrakova's brief in zijn zak. Hij laat Leipzig ook vermoorden en pleegt nog een aanslag op die oude dame, maar die mislukt. Dus hoe is zijn stemming nu?'

'Hij zit nou in Moskou te wachten tot Holmes of kapitein Ahab hem te grazen nemen, ' opperde Sam Collins met zijn fluwelen stem en stak weer een van zijn bruine sigaretten op.

Maar Enderby kon er niet om lachen. 'Waarom graaft Karla die kostbare schat eigenlijk niet op, George, om hem ergens anders te verbergen? Als Kirov aan Karla heeft bekend wat Leipzig van hem te weten is gekomen dan zou Karla er allereerst voor moeten zorgen alle sporen uit te wissen!'

'Misschien kan hij hem wel niet opgraven, ' antwoordde Smiley. 'Misschien heeft Karla gewoon geen keus meer. '

'Maar het zou toch waanzin zijn om die bankrekening gewoon intact te laten!'

'Het was ook waanzin om zo'n idioot als Kirov te gebruiken, ' zei Smiley, met een voor hem ongewone hardheid. 'En om hem toestemming te geven Leipzig te rekruteren, en om Ostrakova te benaderen, en om te geloven dat hij het lek zou kunnen dichten door drie mensen te vermoorden. We mogen er dus niet van uitgaan dat hij bij zijn positieven is. Waarom zouden we?' Hij zweeg even. 'Maar toch denkt Karla kennelijk dat het hem zal lukken, anders zou Grigoriev niet nog in Bern zitten. En ik heb van jou begrepen dat hij daar nog is?' vroeg hij, met een snelle blik naar Collins.

'Ja hoor, hoog en droog, ' zei Collins, met zijn grijns voor alle gelegenheden.

'Dan zou het nauwelijks logisch zijn om die bankrekening over te hevelen, ' merkte Smiley op. 'Zelfs voor een waanzinnige. '

En het was vreemd — zoals Collins en Enderby later heimelijk bespraken — hoe alles wat Smiley zei als een ijzige kou in de kamer bleef hangen; hoe ze, op een manier die ze niet konden begrijpen, geprobeerd hadden zich behoorlijker te gedragen dan ze eigenlijk waren.

'Wie is dan zijn femme fatale? vroeg Enderby nu, zonder er verder nog doekjes om te winden. 'Wie is er tienduizend dollar per maand waard — en verdomme zijn hele carrière? Wie heeft hem gedwongen om amateurs te gebruiken in plaats van zijn reguliere gorilla's? Die meid moet wel iets bijzonders zijn!'

Weer was het onduidelijk waarom Smiley niet direct reageerde op die opmerking. Misschien was het gewoon doordat hij zich bewust voor de buitenwereld had afgesloten, maar misschien hebben we hier te maken met de botte weigering van de geboren geheim agent om zijn superieuren meer te vertellen dan voor een goede samenwerking strikt noodzakelijk is. Mogelijk was het ook een filosofische benadering. Smiley was tot het besluit gekomen dat hij aan niemand verantwoording schuldig was behalve aan zichzelf, en waarom zou hij dan doen alsof de zaken anders lagen? 'Alle draden komen samen in mijn eigen leven, ' had hij misschien geredeneerd. 'Waarom zou ik ze mijn tegenstander dan in handen geven zodat hij me kan manipuleren?' Maar men zou ook kunnen aannemen — en waarschijnlijk terecht — dat Enderby net zo volledig op de hoogte was van Karla's ingewikkelde achtergrond als Smiley; of dat hij, als hij dat niet was, zijn onderzoekers in het Circus de hele nacht alle stukken had laten napluizen tot ze alle antwoorden hadden gevonden die hij nodig had.

Hoe dan ook, Smiley zei niets.

'George?' zei Enderby.

Er kwam een vliegtuig laag overvliegen.

'Het gaat er alleen maar om of je de man in handen wilt krijgen of niet, ' antwoordde Smiley tenslotte. 'Ik geloof niet dat andere overwegingen uiteindelijk een rol spelen. '

'O nee? Godallemachtig!' zei Enderby en haalde zijn hand met het lucifertje voor zijn mond vandaan. 'O, reken maar dat ik hem in handen wil krijgen, ' ging hij door, alsof dat maar een deel van het probleem was. 'Maar de Mona Lisa wil ik ook wel hebben, en de Voorzitter van de Chinese Volksrepubliek, en de winnaar van de Ierse paardenrennen. Natuurlijk! Ik wil Karla best in het zweetkamertje van Sarratt hebben, om zijn hele levensverhaal aan de ondervragers op te hoesten. En ik zou ook best willen dat onze Amerikaanse Neven nog jarenlang uit onze hand zouden eten. Natuurlijk wil ik alles en iedereen wel hebben.

Maar daarmee ben ik er nog niet!'

Smiley scheen zich echter nauwelijks te interesseren voor Enderby's dilemma.

'Broeder Lacon heeft je waarschijnlijk wel gezegd hoe de vlag erbij hangt? Dat we in een patstelling zitten?' vroeg Enderby. 'Een jong, idealistisch kabinet, wild enthousiast over de ontspanningspolitiek, helemaal vóór een open regering — dat soort nonsens? Vastbesloten een einde te maken aan de geconditioneerde reflexen van de koude oorlog. Altijd op hun hoede voor conservatieve samenzweringen in Whitehall, bang voor spoken onder het bed — vooral ons bed. Heeft Lacon je dat allemaal verteld? En heeft hij je ook verteld dat ze van plan zijn om met een groots Anglo-Bolsjewistisch vredesinitiatief te komen — alweer één — dat natuurlijk omstreeks Kerstmis als een pudding in elkaar zakt, zoals altijd?'

'Nee. Nee, dat laatste heeft hij me niet verteld. '

'Nou, neem maar van mij aan dat het waar is. En we mogen dat plan natuurlijk niet in gevaar brengen, bla, bla... Maar diezelfde jongens die nu de mond vol hebben over vrede en vriendschap staan wel op hun achterste benen als wij niet met resultaten komen. Daar zal wel een zekere logica in zitten. Ze willen nu al weten wat de houding van de Sovjetunie zal zijn. Is dat altijd al zo gegaan?'

Het duurde zo lang voordat Smiley antwoord gaf dat het even leek of hij het Laatste Oordeel moest geven.

'Ja. Ik geloof het wel. Op de een of andere manier is het altijd zo gegaan, ' zei Smiley alsof het probleem hem grote zorgen baarde.

'Ik wou dat je me daar eerder voor gewaarschuwd had. '

Enderby slenterde langzaam terug naar het midden van de kamer en schonk zichzelf een glas sodawater in uit een karaf op een kastje. Hij staarde Smiley aan met iets dat op eerlijke twijfel leek. Hij bleef maar naar hem staan kijken, draaide zijn hoofd wat opzij en keek toen nog eens, met alle tekenen van iemand die zich voor een onoplosbaar probleem ziet geplaatst.

'Lastig, chef, erg lastig, ' zei Sam Collins, maar niemand luisterde naar hem.

'En is het niet gewoon een sluw communistisch complot om ons allemaal in het verderf te storten, George ben je daar wel zeker van?'

'Ik ben bang dat wij die moeite niet meer waard zijn, Saul, ' zei Smiley met een verontschuldigend lachje.

Enderby hoefde niet te worden herinnerd aan het snel afbrokkelende Britse prestige en er kwam even een zure grijns om zijn mond.

'Goed, Mien, ' zei hij. 'Wat denk je van een wandelingetje in de tuin?'

Ze liepen naast elkaar. Collins was binnengebleven, na een kort knikje van Enderby. Grote trage regendruppels maakten belletjes in de vijver en de marmeren engel glinsterde in de invallende schemering. Soms stak de wind even op en viel er wat regenwater van de overhangende takken op het grasveld waardoor een van hen werd natgespat. Maar Enderby was een Engelse gentleman en Gods regen mocht dan op de rest van de mensheid neerdalen, daarom hoefde hij nog niet op hem terecht te komen. Van verschillende kanten kwam er licht: door de glazen deuren van Ben vielen er gele rechthoeken op de vijver en boven de stenen muur hing het ziekelijk groene schijnsel van een moderne straatlantaren. Ze liepen zwijgend een rondje voordat Enderby weer het woord nam.

'Je hebt ons wel laten rondrennen, George, dat moet ik zeggen. Villem, Mikhel, Toby, Connie. Die arme ouwe Ferguson had nauwelijks de tijd om zijn onkosten te declareren voordat je er weer vandoor ging.

"Slaapt die man nooit?" vroeg hij me. "Drinkt hij niet?"'

'Het spijt me, ' zei Smiley om maar iets te zeggen.

'Het spijt je helemaal niet, ' zei Enderby en bleef plotseling staan. 'Die verrekte veters, ' mompelde hij en boog zich over zijn schoen. 'Dat heb je altijd met suède. Te weinig gaatjes, dat is het probleem. Je zou toch denken dat zelfs die verdomde Engelsen niet op het idee zouden komen om ook nog te bezuinigen op gaatjes, wel?'

Enderby ging nu op zijn andere been staan en boog zich voorover naar zijn andere schoen.

'Ik wil hem hier hebben, George, begrepen? Als jij me Karla levend en wel in handen kunt spelen zodat we hem kunnen ondervragen dan zal ik dat doen. Ik kan later altijd nog mijn excuses aanbieden. Vraagt Karla soms politiek asiel? Eh, ja, niet van harte natuurlijk, maar dat kan worden geregeld. Tegen de tijd dat de Wijze Mannen me op het matje roepen heb ik al genoeg uit hem gekregen om de heren voorgoed het zwijgen op te leggen. Ik wil hem in levenden lijve, anders niet. Begrepen?'

Ze waren weer doorgelopen. Smiley kwam wat achterop, maar Enderby keek niet om, hoewel hij nog steeds aan het woord was.

'En denk maar niet dat je ooit van ze afkomt, ' waarschuwde hij. 'Als jij en Karla jullie laatste strijd uitvechten op een smalle richel boven de Waterval van Reichenbach, en als je Karla net in een wurgende greep hebt, dan zul je zien dat Broeder Lacon plotseling achter je staat om je aan je jasje te trekken en te vragen of je niet zo onaardig tegen de Russen wilt doen. Dat had je toch wel begrepen?'

Smiley zei dat hij dat inderdaad begrepen had.

'Wat kun je eigenlijk op dit moment tegen hem inbrengen? Misbruik van zijn functie en van zijn personeel, waarschijnlijk. Fraude. Verduistering van gemeenschapsgelden — precies dezelfde dingen waar hij die vent uit Lissabon op heeft gepakt. Onwettige operaties in het buitenland, waaronder een aantal moordaanslagen. Ik denk dat je wel aan een flinke lijst komt als je er even voor gaat zitten. En dan heb je nog al die jaloerse strebers in de Centrale die een excuus zoeken om hem uit de weg te ruimen. Ja, hij heeft gelijk: chantage is heel wat beter dan omkoping. '

Ja, zei Smiley, daar zag het wel naar uit.

'Je zult heel wat mensen nodig hebben: lijfwachten, lantaarnopstekers, trottoirartiesten, allemaal verboden speelgoed. Maar daar kun je met mij beter niet over spreken — je moet ze zelf maar zien te vinden. Geld is een andere kwestie. Ik kan je nog jarenlang in de boeken wegwerken, als ik tenminste zie hoe die jokers van Financiën te werk gaan. Zeg me alleen maar hoeveel en waar, dan speel ik even voor Karla en vervals de boeken voor je. En paspoorten en dat soort dingen? Heb je wat adressen nodig?'

'Nee, dank je, ik red me wel. '

'Ik houd je dag en nacht in de gaten. Als de zaak misloopt en er een schandaal van komt zal ik niemand de kans geven om te beweren dat ik je had moeten tegenhouden. Ik zal zeggen dat ik al het vermoeden had dat je buiten je boekje zou gaan met de kwestie Vladimir en dat ik je daarom in het oog heb laten houden — voor het geval dat. En dan kan ik gewoon volhouden dat de hele ramp een waanzinnige privé-onderneming is geweest van een seniele spion die ze niet allemaal meer op een rijtje had. '

Smiley zei dat hem dat een uitstekend idee leek.

'Ik heb niet veel mensen meer die ik op straat kan inzetten, maar ik kan nog wel je telefoongesprekken afluisteren, je post openstomen en als ik wil kan ik zelfs een verborgen microfoon in je slaapkamer laten aanbrengen. We hebben je trouwens toch al sinds zaterdag afgeluisterd. Niet dat dat iets heeft opgeleverd, maar ja, dat was te verwachten. '

Smiley knikte meelevend.

'Als je me te haastig of te heimelijk naar het buitenland vertrekt zal ik dat rapporteren. En ik heb ook nog een of andere verklaring nodig voor je bezoek aan de archieven van het Circus. Je gaat daar natuurlijk 's nachts naar toe, maar je kunt toch herkend worden en ook daar laat ik me niet op vangen. '

'Er is ooit eens sprake geweest van een opdracht om de geschiedenis van de Dienst te schrijven, ' zei Smiley behulpzaam. 'Natuurlijk niet om te publiceren, maar als een soort lopend verhaal waar nieuwe medewerkers en een paar bevriende diensten misschien iets aan hebben. '

'Ik zal je een officiële brief sturen, ' zei Enderby. 'Met een datum van een tijd terug. En als je misbruik maakt van die opdracht terwijl je in het gebouw bent kan ik daar ook niets aan doen. En die vent in Bern waar Kirov het over had — Grigoriev, de commerciële adviseur, die man die al dat geld kreeg?'

Smiley leek in gedachten verzonken. 'Ja. Ja, natuurlijk, ' zei hij. 'Grigoriev?'

'Ik neem aan dat je daar eerst naar toe gaat?'

Er schoot een vallende ster langs de hemel en ze bleven er even naar staan kijken.

Toen haalde Enderby een onopvallend opgevouwen vel papier uit zijn binnenzak.

'Hier heb je Grigorievs achtergrond, voor zover we die kennen. Niets op de man aan te merken. Een van de weinigen. Hij was vroeger wetenschappelijk medewerker in economie aan een of

andere bolsjewistische universiteit. Zijn vrouw is een kreng. '

'Bedankt, ' zei Smiley beleefd. 'Erg attent, bedankt. '

'Ondertussen heb je mijn zegen, hoewel ik dat natuurlijk altijd zal ontkennen, ' zei Enderby, terwijl ze weer naar het huis terugliepen.

'Bedankt, ' zei Smiley nog eens.

Het spijt me dat je het slachtoffer van de keizerlijke hypocrisie bent geworden, maar daar kan ik nu eenmaal niet omheen. '

'Dat is niet erg, ' zei Smiley.

Enderby stond stil, zodat Smiley hem kon inhalen.

'Hoe is het met Ann?'

'Goed hoor, dank je. '

'Hoeveel -' Hij was behoorlijk van slag. 'Laat ik het zo zeggen, George, ' begon hij, nadat hij een ogenblik de nachtlucht had staan opsnuiven. 'Reisje voor zaken, of is het ditmaal een plezierreisje. Wat van de twee?'

Het duurde ook even voor Smiley iets zei. En zijn antwoord was even weinig direct als de vraag. 'Ik ben me nooit bewust geweest van plezier, ' zei hij. 'Of misschien bedoel ik: van het verschil. '

'Heeft Karla die aansteker nog steeds die je van haar hebt gekregen? Dat verhaal is toch waar? Dat je hem toen in Delhi hebt ondervraagd — geprobeerd hebt om hem te laten overlopen — en dat hij toen je aansteker achterover heeft gedrukt? Die heeft hij zeker nog? Die gebruikt hij nog steeds? Dat zou mij behoorlijk ergeren, als het de mijne was. '

'Het was maar een gewone Ronson, ' zei Smiley. 'Maar goed, je krijgt zoiets om er lang plezier van te hebben, hè?'

Ze gingen uiteen zonder elkaar vaarwel te zeggen.