13

De galerie bevond zich in dat deel van Bond Street waar door de kunsthandelaars nogal op werd neergekeken, en Smiley arriveerde er die maandagmorgen lang voordat er nog één respectabele kunsthandelaar zijn bed uit was.

Hij had een merkwaardig rustige zondag gehad. Bywater Street was pas laat wakker geworden — en Smiley ook. Maar in zijn slaap was zijn geheugen actief gebleven en in de loop van de dag kwam er bij stukjes en beetjes steeds meer boven. Wat de herinneringen betreft was zijn zwarte graal wat dichterbij gekomen. Er was geen enkele keer meer opgebeld, en door een lichte maar vasthoudende kater bleef hij de hele dag in een wat filosofische stemming. Hij was lid van een club in de buurt van Pall Mall — hoewel hij er eigenlijk de zin niet van inzag — en had daar in bijna koninklijke eenzaamheid zijn lunch gebruikt: opgewarmde nierpastei. Daarna had hij aan de hoofdportier gevraagd zijn aktenkist uit de kluis van de club te halen en er discreet een paar verboden bezittingen uitgehaald, waaronder een Brits paspoort op zijn oude schuilnaam Standfast; om de een of andere reden was hij er nooit toe gekomen het weer aan de staf van het Circus terug te geven. Behalve het paspoort kwam er een internationaal rijbewijs op dezelfde naam uit, en een flink bedrag in Zwitserse franken. Dat geld was van hemzelf, maar het was buiten medeweten van de valuta-inspectie de grens overgekomen. Hij stopte alles in zijn zak.

De galerie had oogverblindend witte muren en de doeken in de van gewapend glas voorziene etalage pasten zich daar bij aan: dikke witte verf, waarin met een vinger de flauwe omtrekken waren geschetst van een moskee of St. Paul's Cathedral - of was het Washington? Zes maanden geleden had hier nog een uithangbord gehangen met het opschrift 'Coffee-shop De Zwervende Slak'. Nu hing er een bordje met 'Atelier Benati, goût arabe, Paris, New York, Monaco', en vermeldde een discreet menu op de deur de specialiteiten van de nieuwe kok: 'Islam classique-moderne. Conceptuele binnenhuisarchitectuur. Op contractbasis. Sonnez'.

Smiley gaf gehoor aan dat verzoek en hij hoorde het geluid van een harde zoemer. De glazen deur ging open en een slaperige asblonde winkeldochter keek hem vanachter een wit bureau argwanend aan.

'Kan ik even rondkijken?' vroeg Smiley.

Ze sloeg even haar ogen op naar een Islamitische hemel. 'Die rode plakkertjes betekenen verkocht, ' zei ze lijzig. Vervolgens gaf ze hem een getypte prijslijst, zuchtte en keerde terug naar haar horoscoop en haar sigaret.

Een paar minuten slenterde Smiley ongelukkig van het ene doek naar het andere tot hij weer voor het meisje stond.

'Zou ik de heer Benati even kunnen spreken?' vroeg hij.

'O, ik vrees dat Signor Benati op dit moment totaal bezet is. Dat krijg je als je internationaal werkt, ' voegde ze eraan toe, met duidelijk sarcasme.

'Als u tegen hem zou willen zeggen dat er een meneer Angel voor hem is, ' zei Smiley, op dezelfde bedeesde toon. 'Misschien kunt u dat even doorgeven? Angel, Alan Angel. Hij kent me wel. '

Hij ging op een S-vormige sofa zitten die volgens het kaartje tweeduizend pond kostte en zat verpakt in een beschermende laag cellofaan, dat piepte als Smiley zich bewoog. Hij hoorde dat ze zuchtend de telefoon pakte.

'Ik heb hier een engel voor je. Angel, ' lijsde ze, met haar zwoele intonatie. 'Net als in het paradijs, weet je wel? Angel, dus. '

Even later liep Smiley een donkere wenteltrap af. Onderaan bleef hij staan wachten. Er klikte iets en meteen sprongen er een stuk of zes spots aan, die lege plekken op de muur verlichtten waar geen schilderijen hingen. Toen ging er een deur open en verscheen er een kleine, keurige man in de opening die onbeweeglijk bleef staan. Zijn volle witte haar was zwierig achterover gekamd. Hij droeg een zwart pak met een brede krijtstreep en schoenen met nepgespen. De krijtstreep was absoluut te breed voor hem. Hij had zijn gebalde rechtervuist in de zak van zijn jasje, maar toen hij Smiley zag haalde hij hem er weer langzaam uit, vouwde zijn hand open en stak hem Smiley toe als een gevaarlijk mes.

'Nee maar, meneer Angel!' riep hij uit met een duidelijk Middeneuropees accent, terwijl hij een snelle blik naar boven wierp alsof hij probeerde te zien wie er meeluisterde. 'Dat doet me erg veel genoegen. Het is alweer veel te lang geleden. Komt u toch binnen. '

Ze schudden elkaar de hand, maar bewaarden zorgvuldig enige afstand.

'Dag meneer Benati, ' zei Smiley, en liep achter hem aan de kamer in. Benati ging hem voor naar een volgende kamer en deed de deur achter hen dicht. Hij bleef er met zijn rug tegenaan leunen, misschien als een bolwerk tegen eventuele indringers. Een tijdlang zeiden ze geen van beiden iets en keken ze elkaar alleen maar zwijgend aan in wederzijds respect. Meneer Benati had vochtige bruine ogen die nooit lang naar één punt keken maar wel alles doelbewust in zich opnamen. De kamer had de sfeer van een louche boudoir, met een sofa en een roze wastafeltje in een van de hoeken.

'Hoe gaan de zaken, Toby?' vroeg Smiley.

Toby Esterhase reageerde met een speciale glimlach en een speciaal schuin gebaar met zijn kleine hand.

Het heeft ons meegezeten, George. We hebben een goed begin gehad, en een geweldige zomer. Maar de herfst, George, ' — weer dat gebaar - 'de herfst valt me wat tegen, moet ik zeggen. We teren zelfs een beetje in. Koffie, George? Het meisje kan wel even zetten. '

'Vladimir is dood, ' zei Smiley, na weer een vrij lange pauze. 'Doodgeschoten op Hampstead Heath. '

'Verschrikkelijk. Die oude man? Verschrikkelijk. '

'Oliver Lacon heeft me gevraagd de zaak af te wikkelen. Omdat jij de postbode van de Groep bent geweest wilde ik even met je praten. '

'Ja, natuurlijk, ' zei Toby instemmend.

'Maar wist je dan al dat hij dood was?'

'Ik heb het in de krant gelezen. '

Smiley wierp een blik door de kamer. Hij zag nergens een krant.

'Heb je enig vermoeden wie het gedaan heeft?' vroeg Smiley.

'Op zijn leeftijd, George? Na zoveel teleurstellingen in zijn leven — om het zo maar uit te drukken? Hij had geen familie meer, de Groep was helemaal ontbonden — ik ging ervan uit dat hij het zelf had gedaan. Dat lag toch voor de hand?'

Smiley ging voorzichtig op de divan zitten en pakte een

bronzen beeldje van een danseres van het tafeltje terwijl Toby hem scherp in het oog hield.

'Zou dit beeldje niet genummerd moeten zijn als het een Degas is, Toby?' vroeg Smiley.

'Het werk van Degas is nogal een vaag terrein, George, je moet precies weten waar je het over hebt. '

'Maar dit is wel echt?' vroeg Smiley, alsof hij het werkelijk graag wilde weten.

'Absoluut. '

'Zou je het aan mij willen verkopen?'

'Wat zeg je?'

'Gewoon uit academische belangstelling. Is het te koop? Als ik zou aanbieden om het van je te kopen, zou ik dan in aanmerking komen?'

Toby haalde even zijn schouders op, enigszins in verlegenheid gebracht.

'George, luister eens, we praten over duizenden ponden, dat begrijp je toch? Een heel jaar pensioen, of meer. '

'Wanneer heb je eigenlijk voor het laatst iets met Vladi's organisatie te maken gehad, Toby?' vroeg Smiley, terwijl hij het danseresje weer op het tafeltje zette.

Toby dacht op zijn gemak over die vraag na.

'Organisatie?' herhaalde hij tenslotte ongelovig. 'Zei je werkelijk "organisatie", George?' Toby lachte zelden, maar nu liet hij toch een kort, gespannen lachje horen. 'Noem je die idiote Groep van hem echt een "organisatie"? Twintig Baltische vluchtelingen, allemaal seniel en een beetje getikt — en jij noemt dat een "organisatie"?'

'Het beestje moet toch een naam hebben?' wierp Smiley onverstoorbaar tegen.

'Een naam. Goed. Maar laten we het dan niet over een "organisatie" hebben, oké?'

'Maar nu even mijn vraag. '

'Welke vraag?'

'Wanneer je voor het laatst iets met de Groep te maken hebt gehad. '

'Jaren geleden. Nog voor mijn ontslag — jaren terug. '

'Hoeveel jaar?'

'Geen idee. '

'Drie?'

'Zou kunnen. '

'Twee?'

'Probeer je me ergens op vast te leggen, George?'

'Ja, zo kun je het wel zeggen. '

Toby knikte ernstig, alsof hij dat de hele tijd al had vermoed. 'En ben je soms vergeten, George, hoe het toen op de afdeling was? Hoe overwerkt we waren? Dat mijn jongens en ikzelf postbode moesten spelen voor zowat de helft van alle organisaties waar het Circus iets mee te maken had? Herinner je je dat nog? Hoeveel besprekingen, hoeveel contacten hadden we niet in één week? Twintig, dertig? In het hoogseizoen ooit veertig? Ga maar naar het archief, George. Als Lacon toch achter je staat — ga dan maar naar het archief, vraag om de dossiers en controleer alle ontmoetingsrapporten maar eens. Dan weet je het precies. Maar kom niet bij mij om te proberen me in de val te laten lopen. Begrijp je wat ik bedoel? Eerst Degas, dan Vladimir — ik houd niet van dat soort vragen. Een vriend, mijn oude baas, mijn eigen huis - ik vind het allemaal erg vervelend. Begrijp je?'

Hij was veel langer aan het woord geweest dan ze een van beiden kennelijk hadden verwacht en nu zweeg hij opeens, alsof hij van Smiley een verklaring verwachtte voor zijn eigen woordenvloed. Toen deed hij een stap naar voren en hief smekend zijn handen op.

'George, ' zei hij verwijtend. 'George, mijn naam is Benati, goed?'

Smiley maakte plotseling een neerslachtige indruk. Hij staarde somber naar de stapels beduimelde kunstcatalogi die overal op de vloer verspreid lagen.

'Ik heet geen Hector, en zeker geen Esterhase, ' hield Toby vol. 'Ik heb een alibi voor alle dagen van het jaar — steeds op de vlucht voor mijn geldschieters. Dacht je dat ik moeilijkheden wilde? Emigrés, de politie? Is dit een verhoor, George?'

'Je kent me toch, Toby. '

'Ja. Ik ken je, George. Zal ik je soms de duimschroeven even aanreiken?'

Smiley bleef naar de catalogi staren. 'Voordat Vladimir werd vermoord — een paar uur daarvoor — heeft hij het Circus gebeld, ' zei hij. 'Hij zei dat hij inlichtingen voor ons had. '

'Maar Vladimir was een oude man, George!' riep Toby uit, en Smiley vond dat hij net iets te veel protesteerde. 'Hoor nou eens, je hebt een heleboel van dat soort kerels. Vroeger zijn ze belangrijk geweest, ze hebben veel te lang op de loonlijst gestaan, ze worden oud, een beetje seniel, en dan beginnen ze vreemde memoires te schrijven en overal gigantische samenzweringen te zien. Begrijp je wat ik bedoel?'

Smiley bleef maar naar die catalogi kijken, zijn ronde hoofd op zijn gebalde vuisten gesteund.

'Waarom zeg je dat soort dingen eigenlijk, Toby?' vroeg hij kritisch. 'Ik kan je niet erg volgen. '

'Wat bedoel je met: "waarom zeg je dat soort dingen"? Die oude overlopers, oude spionnen — ze worden allemaal een beetje getikt. Ze horen stemmen, ze praten tegen de vogeltjes. Zo gaat dat nou eenmaal. '

'Heeft Vladimir dan stemmen gehoord?'

'Hoe weet ik dat nou?'

'Dat vraag ik je juist, Toby, ' zei Smiley op redelijke toon tegen de catalogi. 'Ik heb je verteld dat Vladimir zei dat hij ons iets te vertellen had, en jij beweerde toen meteen dat hij begon af te takelen. Ik vroeg me af hoe jij dat wist. Dat hij getikt was, bedoel ik. Ik vroeg me af of jij de laatste tijd dan iets over hem had gehoord. En waarom je er meteen van uitging dat hij ons niets belangrijks te zeggen kon hebben. Dat is alles. '

'George, dat zijn allemaal oude trucjes. Je probeert mijn woorden te verdraaien. Als je me iets wilt vragen, vraag het dan, maar probeer niet mijn woorden te verdraaien. Oké?'

'Het was geen zelfmoord, Toby, ' zei Smiley, nog steeds zonder hem aan te kijken. 'Het was geen zelfmoord. Ik heb het lijk gezien — je kunt me rustig geloven. En het was ook geen jaloerse echtgenoot — tenzij de man een pistool van de Centrale had. Hoe noemden we dat soort pistolen ook alweer? Onmenselijk tuig, geloof ik. Dat heeft Moskou dus gebruikt: onmenselijk wapentuig. '

Smiley verzonk weer in gepeins, maar dit keer — al was het dan te laat — was Toby zo verstandig zijn mond te houden.

'Zie je, Toby, toen Vladimir het Circus belde vroeg hij nadrukkelijk naar Max. Naar mij, dus. Niet naar zijn postbode, niet naar jou, niet naar Hector. Hij wilde zijn biechtvader spreken — en dat was ik. Helemaal tegen het protocol, tegen alles wat we hem geleerd hadden in. Dat was nog nooit voorgekomen. Maar ik was er natuurlijk niet, dus stuurden ze hem een plaatsvervanger, een onnozele jongen — Mostyn. Het deed er achteraf niet veel toe, want ze hebben elkaar dus nooit ontmoet. Maar kun jij me vertellen waarom hij niet naar Hector vroeg?'

'George, doe me een lol! Je ziet spoken! Hoe kan ik nou weten waarom hij niet naar me heeft gevraagd? We zijn toch zeker niet verantwoordelijk voor wat andere mensen niet doen? Waar wil je nou heen?'

'Heb je soms ruzie met hem gehad? Zou dat de reden kunnen zijn?'

'Waarom zou ik ruzie maken met Vladimir? Hij deed ontzettend theatraal de hele tijd, George. Zo worden die ouwe kerels allemaal als ze met pensioen gaan. ' Toby zweeg even alsof hij wilde laten doorschemeren dat Smiley daar ook niet boven verheven was. 'Ze vervelen zich, ze missen de actie, ze willen graag geprezen worden en dus verzinnen ze een of ander wild verhaal. '

'Maar ze worden toch niet allemaal doodgeschoten, Toby? Dat zit me namelijk dwars, begrijp je: oorzaak en gevolg. Toby maakt op een gegeven moment ruzie met Vladimir en de volgende dag wordt Vladimir met een Russisch pistool vermoord. Dat noemt de politie een verdachte reeks gebeurtenissen. Wij trouwens ook. '

'George, ben je gek geworden? Wat zeur je nou over ruzie? Ik zei toch al: ik heb nog nooit van mijn leven ruzie gemaakt met die oude man!'

'Volgens Mikhel wel. '

'Mikhel? Praat jij met Mikhel?'

'Volgens Mikhel had je het nogal verbruid bij Vladimir. "Hector deugt niet, " zei Vladimir steeds tegen hem. Hij citeerde hem letterlijk: "Hector deugt niet. " Dat verbaasde Mikhel nogal. Vladimir had vroeger een hoge dunk van je. Mikhel kon zich niet voorstellen wat er tussen jullie was voorgevallen dat hij zo drastisch van mening was veranderd. "Hector deugt niet. " Waarom deugde je niet, Toby? Wat is er gebeurd dat Vladimir plotseling zo giftig op je was? Ik hou de politie er liever buiten, als het kan. Dat is voor ons allemaal het beste. '

Maar de ervaren agent in Toby Esterhase was inmiddels bij zijn positieven gekomen en wist dat een verhoor — net als een veldslag — nooit gewonnen maar altijd verloren wordt.

'George, dit is echt absurd, ' verklaarde hij, eerder medelijdend dan gekwetst. 'Ik bedoel — het is zo duidelijk dat je me in de val probeert te lokken. Dat zie je zelf toch ook wel in? Een oude man bouwt een luchtkasteel en jij begint meteen over de politie? Heeft Lacon je daarvoor ingehuurd? Denk je zo de zaak te kunnen afwikkelen, George?'

Dit keer had Smiley, na weer een lange pauze, kennelijk een besluit genomen, want toen hij weer het woord nam leek hij plotseling haast te hebben. Zijn toon was kort, bijna ongeduldig.

'Vladimir heeft met je gesproken, ik weet niet precies wanneer, maar het is niet meer dan een paar weken geleden. Je hebt hem ontmoet of met hem gebeld — van de ene telefooncel naar de andere, dat doet er ook niet toe. Hij heeft je gevraagd iets voor hem te doen en jij hebt geweigerd. Daarom vroeg hij naar Max toen hij vrijdagavond het Circus belde. Het antwoord van Hector wist hij al: "nee". Daarom zei hij dat Hector "niet deugde". Je had hem laten vallen. '

Dit keer deed Toby geen enkele poging hem te onderbreken.

'En als ik het zeggen mag, Toby: je bent bang, ' vervolgde Smiley, terwijl hij nadrukkelijk vermeed om naar de bult in de zak van Toby's jasje te kijken. 'Je weet vrij zeker wie Vladimir heeft vermoord en je bent bang dat jij ook op de lijst staat. Je dacht zelfs dat ik misschien niet de echte Angel was. ' Hij wachtte even, maar Toby reageerde niet. Op een wat mildere toon vervolgde hij: 'Je herinnert je toch nog wel wat we in Sarratt altijd zeiden, Toby — dat angst eigenlijk niets anders was dan informatie waar je geen raad mee wist? En dat we dat moesten respecteren? Goed, dan respecteer ik dat, Toby. Maar ik wil wat meer weten. Waar je die informatie vandaan hebt, en of je mij in vertrouwen wilt nemen. Dat is alles. '

Toby Esterhase stond nog steeds tegen de deur geleund, met zijn kleine handen plat tegen het hout, en nam Smiley aandachtig op zonder ook maar één moment zijn zelfbeheersing te verliezen. Hij slaagde er zelfs in met een warme onderzoekende blik de indruk te wekken dat hij zich meer zorgen over Smiley maakte dan over zichzelf. Die bezorgde houding onderstreepte hij nog door voorzichtig een paar passen de kamer in te doen alsof hij een vriend in het ziekenhuis bezocht. Pas toen, met een redelijke imitatie van iemand die aan een ziekbed zit, reageerde hij op Smiley's beschuldigingen met een bijzonder scherpzinnige vraag — een vraag waar Smiley zich de afgelopen dagen zelf ook vaak mee bezig had gehouden.

'George, vertel me nou eens. Wie spreekt hier nu eigenlijk? George Smiley? Oliver Lacon? Mikhel? Wie is er hier aan het woord?' Toen hij niet meteen antwoord kreeg liep hij naar een vuil, met satijn bekleed krukje en ging er, keurig rechtop als een kat, op zitten, met zijn handen op zijn knieën. 'Want voor iemand die met een officiële zaak bezig is stel je wel een paar verdomd onofficiële vragen, George — dat moet ik zeggen. Je neemt een nogal onofficiële houding aan, vind ik. '

'Jij hebt Vladimir ontmoet en met hem gesproken. Wat is er precies gebeurd?' vroeg Smiley, die zich door deze uitdaging niet op een zijspoor liet brengen. 'Als je me dat vertelt zal ik jou vertellen wie er hier eigenlijk spreekt. '

In de verste hoek van het plafond zat een geel stuk glas van ongeveer een meter in het vierkant, waar zo nu en dan schaduwen overheen gleden: de voeten van voorbijgangers op straat. Om een of andere reden staarde Toby nu strak naar die plek en kennelijk vond hij daar een antwoord, alsof zijn instructies op het glas waren geprojecteerd.

'Ik had een noodkreet van Vladimir gekregen, ' zei Toby, nog steeds op dezelfde toon: hij gaf niets toe en hij deed geen vertrouwelijke mededelingen. Door een of andere stembuiging wist hij zelfs een waarschuwende klank in zijn stem te leggen.

'Via het Circus?'

'Nee, via vrienden van mij, ' zei Toby.

'Wanneer?'

Toby noemde de datum. Twee weken geleden. Een haastige ontmoeting. Smiley vroeg waar ze elkaar gesproken hadden.

'In het Science Museum, ' antwoordde Toby met wat meer zelfvertrouwen. 'In de koffiekamer op de bovenste verdieping, George. We hebben koffie gedronken en de oude vliegtuigen bewonderd die daar aan het plafond hangen. Wil je dit allemaal aan Lacon rapporteren, George? Ik vind het best. Je gaat je gang maar. Ik heb niets te verbergen. '

'En toen heeft hij het voorstel gedaan?'

'Ja. Toen heeft hij me een voorstel gedaan. Ik moest een karweitje voor hem opknappen, als lantaarnopsteker — hij wilde dat ik voor kameel speelde. Dat was toch altijd ons grapje, toen in Moskou, weet je nog? Iets ophalen, ermee door de woestijn rijden en het afleveren. "Toby, ik heb geen paspoort. Aidez-moi. Mon ami, aidez-moi. " Je weet hoe hij sprak. Net als De Gaulle. Zo noemden we hem ook altijd: "De andere Generaal". Herinner je je dat nog?'

'Wat moest je dan voor hem vervoeren?'

'Daar deed hij nogal vaag over. Het ging om informatie, het was maar een klein pakje, en het hoefde niet verborgen te worden. Dat was alles wat hij er over zei. '

'Voor iemand die alleen maar zijn voelhorens uitstak was dat al heel wat. '

'Maar hij vroeg ook nogal wat, ' zei Toby kalm en wachtte op Smiley's volgende vraag.

'En waar moest het naar toe?' vroeg Smiley. 'Heeft Vladimir je dat ook verteld?'

'Naar Duitsland. '

'Welk van de twee. '

'Het onze. Ergens in het noorden. '

'En hoe? Een toevallige ontmoeting? Moest je het pakje ergens achterlaten of het bij een contactadres afgeven? Wat was de bedoeling?'

'Het moest ergens onderweg worden overhandigd. Ik moest een trein nemen uit Hamburg-Noord en in die trein zou het dan gebeuren. Nadere bijzonderheden kreeg ik pas als ik akkoord ging. '

'En het was een strikt particuliere aangelegenheid? Het Circus had er niets mee te maken en Max mocht er ook niet bij betrokken worden?'

'Nee. Het zou voorlopig een onderonsje blijven, George. '

Smiley koos zorgvuldig zijn woorden. 'En wat stond er tegenover jouw diensten?'

Toby's antwoord was duidelijk sceptisch: 'Als we het document in handen zouden krijgen — zo noemde hij het: het document. Oké? Goed, als we het document in handen zouden krijgen en als het echt was, en daar durfde hij op te zweren, dan zouden we meteen heilig worden verklaard. We moesten ermee naar Max gaan en het hele verhaal vertellen, en Max zou wel weten wat het betekende, hoe belangrijk het was - het document, dus. En dan zou hij ons vorstelijk belonen. Geschenken, promotie, medailles, een zetel in het Hogerhuis. Noem maar op. Het enige probleem was dat Vladimir niet wist dat Max al op non-actief was gesteld en dat het Circus een filiaal van de padvinderij was geworden. '

'Wist hij dat Hector ook op non-actief was?'

'Voor vijftig procent, George. '

'Wat bedoel je daarmee?' Maar meteen zei Smiley: 'Laat maar zitten, ' en verzonk weer in een diep gepeins.

'George, als ik jou was zou ik niet verdergaan met dit onderzoek, ' zei Toby ernstig. 'Ik zou het je sterk afraden. Je kunt er beter een punt achter zetten, ' voegde hij er nog aan toe en wachtte op een reactie.

Maar het leek alsof Smiley hem niet had gehoord en nog geschokt over de omvang van Toby's vergissing zat na te denken.

'Waar het om gaat is dat je hem het bos in hebt gestuurd, ' mompelde hij, nog steeds voor zich uit starend. 'Hij kwam bij jou om hulp en jij hebt de deur in zijn gezicht gesmeten. Hoe heb je dat kunnen doen, Toby? Jij, nota bene!'

Toby sprong woedend overeind. Dat verwijt ging hem te ver — en dat was misschien ook Smiley's bedoeling geweest. Zijn ogen schoten vuur, het bloed vloog naar zijn wangen en de sluimerende Hongaar in hem was plotseling klaarwakker.

'Wil je weten waarom? Wil je echt weten waarom ik heb gezegd: "Sodemieter op, Vladimir? Verdwijn uit mijn ogen, ik word misselijk van je"? Wil je weten wie zijn contactpersoon daar is — die tovenaar in Noord-Duitsland die ons met zijn goudmijntje wel even allemaal miljonair zal maken? Wil je echt weten wie dat is, George? Herinner je je de naam Otto Leipzig misschien nog? Jarenlang winnaar van de titel Griezel van het Jaar? Vervalser, handelaar in informatie, oplichter, seksmaniak, pooier, en actief op nog allerlei andere crimenele terreinen? Herinner je je die grote held nog?'

Smiley zag dat Schotse behang weer voor zich, en die afgrijselijke jachttaferelen van Jorrocks in al hun glorie. En hij zag weer die twee mannen in hun zwarte jassen — de dwerg en de reus — en de grote gevlekte hand van de Generaal op de tengere schouder van zijn beschermeling: 'Max, dit is mijn goede vriend Otto. Ik heb hem meegebracht om hem zelf zijn verhaal te laten vertellen. ' En weer hoorde hij het aanhoudende gedreun van de vliegtuigen die op Heathrow landden en opstegen.

'Ja, vaag, ' antwoordde Smiley gelijkmoedig. 'Otto Leipzig. Ja, ik herinner me hem vaag. Vertel me nog eens wat meer over hem. Als ik het me goed herinner had hij nogal veel namen. Maar ja, dat geldt voor ons allemaal, of niet?'

'Ongeveer tweehonderd, maar Leipzig was de laatste. Weet je waarom? Omdat de gevangenis in Leipzig hem zo beviel — zo'n soort grappenmaker was hij. Herinner je je misschien ook nog wat voor informatie hij aan de man probeerde te brengen?' Nu hij dacht dat hij het initiatief weer had deed Toby dapper een stap naar voren en boog hij zich over Smiley heen, die de woordenstroom passief over zich heen liet komen: 'George, herinner je je die ongelooflijke rotzooi niet meer die die ellendeling ieder jaar met vijftien verschillende bronvermeldingen aan onze West-europese agenten wist te slijten — vooral in Duitsland? Onze expert voor de nieuwe situatie in Estland? Onze voornaamste bron over de wapentransporten uit Leningrad? Onze vertrouwensman bij de Centrale in Moskou, zelfs op de hoogte van Karla's doen en laten?' Smiley reageerde niet. 'Weet je dan niet meer hoe hij onze agent in Berlijn tweeduizend mark uit de zak heeft geklopt voor een verhaal dat hij gewoon uit Der Stern had gehaald en wat had bijgeschaafd? Hoe hij steeds die oude Generaal bedroog en zich steeds weer als een bloedzuiger aan hem vastklampte — "wij Baltische vluchtelingen" — dat soort werk? "Generaal, ik heb de kroonjuwelen voor u op de kop getikt, er is alleen één probleem: ik heb geen geld voor een vliegticket. " Jezus!'

'Maar hij heeft toch niet alles verzonnen, Toby?' protesteerde Smiley voorzichtig. 'Ik meen me te herinneren dat zijn inlichtingen — over bepaalde kwesties, althans — vaak zeer bruikbaar bleken. '

'De keren dat dat is gebeurd kun je op één vinger van één hand tellen. '

'Zijn informatie over de Centrale, bijvoorbeeld. Ik kan me niet herinneren dat we hem daar ooit op fouten hebben betrapt. '

'Goed. Oké! Laat de Centrale hem zo nu en dan wat kruimels hebben toegeworpen zodat hij ons ook al die andere troep kon toespelen! Hoe kun je je in godsnaam anders handhaven als dubbelagent?'

Even leek het alsof Smiley wilde tegenspreken, maar hij veranderde weer van gedachten.

'Ja, ja, ' zei hij tenslotte, alsof hij zich gewonnen gaf. 'Ik begrijp wat je bedoelt. Een dubbelagent. '

'Ach, misschien geen dubbelagent — gewoon een onderkruiper. Een schooiertje dat van twee walletjes vrat en probeerde zijn inlichtingen te verkopen. Zonder principes en zonder moraal. Hij werkte gewoon voor iedereen die er geld voor over had. '

'Ja, ja, ik begrijp je wel, ' zei Smiley ernstig, op diezelfde verslagen toon. 'En natuurlijk heeft hij zich ergens in Noord-Duits-land gevestigd, of niet? In de buurt van Travemünde, dacht ik. '

'Otto Leipzig heeft zich nog nooit ergens gevestigd, ' zei Toby, met duidelijke minachting in zijn stem. 'Hij is een zwerver, George, een landloper. Hij kleedt zich als een Rothschild, en hij bezit enkel een kat en een fiets. Maar weet je wat zijn laatste baantje was, waar hij zijn brood mee verdiende, onze grote spion? Nachtwaker bij een of andere obscure Hamburgse transportonderneming! Vergeet die man toch!'

'En hij had ook een partner, geloof ik, ' zei Smiley, nog steeds op diezelfde onschuldige toon, alsof hij herinneringen zat op te halen. 'Ja, ik weet het alweer, Een immigrant, een Oostduitser. '

'Nog erger dan een Oostduitser, een Saks! Kretzschmar, heette hij, Claus van voren. Claus met een C, vraag me niet waarom. Ik bedoel - de logica is ver te zoeken bij die lui. Claus was ook al zo'n misbaksel. Ze gingen samen op het dievenpad, ze speelden samen de pooier en ze vervalsten samen rapporten. '

'Maar dat is allemaal toch al lang geleden, Toby?' zei Smiley voorzichtig.

'Wat doet dat ertoe? Het was een volmaakt huwelijk. '

'Dan heeft het waarschijnlijk niet lang stand gehouden, ' mompelde Smiley bij zichzelf.

Maar misschien had Smiley zijn bedeesde houding dit keer wat overdreven, of misschien kende Toby hem te goed. Want er kwam enige achterdocht in zijn levendige Hongaarse ogen en er verschenen een paar nadenkende rimpels op zijn gladde voorhoofd. Hij richtte zich op, streek peinzend met zijn hand door zijn onberispelijke witte haar en wierp Smiley een onderzoekende blik toe.

'George, ' zei hij. 'Hoor eens, wie probeer je eigenlijk voor de gek te houden?'

Smiley gaf geen antwoord maar pakte de Degas op, draaide hem een keer rond en zette hem toen weer terug.

'George, luister naar me. Alsjeblieft, George! Laat mij je nou ook eens iets vertellen!'

Smiley keek hem even aan en wendde toen zijn blik weer af.

'George, dat ben ik je gewoon schuldig! Je moet naar me luisteren. Goed, jij hebt me in Wenen uit de goot gehaald toen ik nog maar een klein zwervertje was, een soort Leipzig. Een schooier. Jij hebt me een baan bij het Circus bezorgd. We hebben een mooie tijd gehad samen, en heel wat stunts uitgehaald. Maar herinner je je die gouden regel voor na je pensionering nog, George? "Geen beunhazerij. Bemoei je nergens mee en probeer niet zelf iets op touw te zetten. " En weet je nog wie daar altijd zo op hamerde? In Sarratt? In de wandelgangen? George Smiley! "Als het voorbij is, is het voorbij. Dan moet je de deur achter je dichttrekken en naar huis gaan!" Dus waar ben je nu eigenlijk mee bezig, George? Laat je nou je hoofd op hol brengen door een getikte oude generaal die dood is maar niet wil sterven, en een onbetrouwbare komediant als Otto Leipzig? Wat wil je nou eigenlijk? Dat de cavalerie ineens nog een laatste aanval op het Kremlin doet? Nu nog? Het is afgelopen met ons, George. We mogen niet meer meedoen. Ze hebben ons niet meer nodig. Vergeet het nou maar!' Hij aarzelde, plotseling verlegen met zichzelf. 'Ik weet het wel, Ann heeft het je erg moeilijk gemaakt met Bill Haydon. En Karla — Karla was Bills grote baas in Moskou. George, ik bedoel — het is allemaal zo primitief, begrijp je?'

Hij liet zijn armen langs zijn lichaam vallen en staarde naar de stille figuur voor hem. Smiley had zijn ogen bijna dicht en zijn hoofd was naar voren gezakt. Toen hij opkeek kwamen er diepe lijnen om zijn ogen en zijn mond.

'We hebben nooit een fout kunnen vinden in Leipzigs rapporten over de Centrale, ' zei Smiley, alsof Toby's laatste woorden niet tot hem waren doorgedrongen. 'Dat kan ik me duidelijk herinneren. En zijn berichten over Karla klopten ook altijd. Vladimir vertrouwde hem onvoorwaardelijk. Wij ook — zolang het om Moskou ging, tenminste. '

'George, maar wie kon nou weten of die rapporten over Moskou klopten of niet? Goed, zo nu en dan was er een overloper en die zei dan: "Dat is nonsens en dat zou misschien wel waar kunnen zijn. " Maar wat bewijst dat? Hoe kun je het verifiëren, zoals je zelf altijd zei. Iemand komt met een verhaal dat Karla net een nieuw trainingscentrum voor spionnen in Siberië heeft opgericht. Wie kan dan het tegendeel bewijzen? Als je het maar vaag genoeg houdt zit je altijd goed. '

'Daarom hebben we hem altijd getolereerd, ' ging Smiley verder, alsof hij hem niet had gehoord. 'Omdat je hem kon vertrouwen als het om de Russische Geheime Dienst ging. '

'George, ' zei Toby zachtjes, hoofdschuddend. 'Wakker worden, George. Het publiek is al naar huis. '

'Wil je me de rest nu ook vertellen, Toby? Wil je me precies vertellen wat Vladimir tegen je heeft gezegd? Alsjeblieft?'

En zo vertelde Toby tenslotte dan toch het hele verhaal, zoals Smiley had gevraagd, terwille van hun vriendschap — al ging het niet van harte — en met een openheid die op een nederlaag leek.

Het beeldje dat van Degas had kunnen zijn, stelde een ballerina voor met haar armen boven haar hoofd. Ze stond achterovergebogen, met haar lippen enigszins van elkaar — misschien in vervoering — en of het nu werkelijk een Degas was of niet, er was geen enkele twijfel dat ze een oppervlakkige maar toch verontrustende gelijkenis met Ann vertoonde. Smiley had het danseresje weer in zijn handen genomen, draaide het langzaam rond en bekeek het van alle kanten zonder te kunnen besluiten of hij het nu mooi vond of niet. Toby zat weer op zijn satijnen kruk. Over het gele raampje zagen ze telkens de snelle schaduwen van de voorbijgangers langsglijden. Toby en Vladimir hadden elkaar ontmoet in de koffiekamer op de luchtvaartafdeling van het Science Museum, herhaalde Toby. Vladimir maakte een erg opgewonden indruk en greep Toby steeds bij zijn arm, wat hij niet prettig vond - dat viel te veel op. Otto Leipzig had het onmogelijke voor elkaar gekregen, zei Vladimir steeds maar weer. De grote slag, het lot uit de loterij, Toby. Otto Leipzig had de buit binnengehaald, de grote slag waar Max altijd van had gedroomd, 'de definitieve afrekening waar we allemaal op hebben zitten wachten', zoals Vladimir het uitdrukte. Toen Toby hem vroeg waar ze dan precies op hadden zitten wachten kon of wilde Vladimir dat niet zeggen. 'Vraag dat maar aan Max, ' hield hij vol. 'Als je mij niet wilt geloven vraag het dan maar aan Max, zeg maar dat we nu de grote slag hebben geslagen. '

'En wat is er afgesproken?' vroeg Toby, die heel goed wist, zoals hij zei, dat bij Otto Leipzig de rekening altijd eerst kwam en de goederen pas een hele tijd later. 'Wat wil hij ervoor hebben, onze grote held?'

Toby moest Smiley eerlijk toegeven dat hij nauwelijks had kunnen verbergen dat hij nogal sceptisch was, 'wat natuurlijk al meteen een domper op het gesprek plaatste'. Vladimir noemde de voorwaarden. Leipzig had niet alleen het verhaal, zei Vladimir, maar ook tastbare bewijzen om het te ondersteunen. Om te beginnen het 'document' — dat Leipzig een Vorspeise noemde. En dan was er nog een bewijs, een brief die Vladimir in zijn bezit had. En dan het verhaal zelf, dat zou moeten blijken uit ander materiaal dat Leipzig veilig had opgeborgen. Het document maakte duidelijk hoe hij aan het verhaal was gekomen, en de rest van het materiaal vormde het onweerlegbare bewijs.

'Maar waar ging het nu allemaal om?' vroeg Smiley.

'Dat zei hij niet, ' antwoordde Toby kortaf. 'Dat heeft hij Hector niet verteld. Hector moest akkoord gaan en Max erbij halen — dan zou Vladimir de sluier oplichten. Maar voorlopig moest hij gewoon zijn mond houden en voor boodschappenjongen spelen. '

Even leek het alsof Toby weer aan een preek wilde beginnen om de zaak te bagatelliseren. 'George, luister nou eens, die oude man was volslagen getikt, ' begon hij. 'Hij had zich gewoon door Otto Leipzig een oor laten aannaaien. ' Maar toen zag hij de uitdrukking op Smiley's gezicht — zo gesloten en in zichzelf gekeerd — en beperkte hij zich maar tot een woordelijk verslag van Otto Leipzigs krankzinnige eisen.

'Het document moest persoonlijk door Vladimir aan Max worden overhandigd — alles volgens de Regels van Moskou, zonder tussenpersonen en zonder correspondentie. Dat hadden ze al over de telefoon geregeld —'

'Telefoongesprekken tussen Londen en Hamburg?' onderbrak

Smiley hem, alsof dat nieuwe en bijzonder onwelkome gegevens waren.

'Ze gebruikten een woordcode, zei hij. Ze kenden elkaar al langer dan vandaag, en dat konden ze wel ritselen. Maar met die bewijsstukken moest het heel anders, zei Vladi: met die bewijsstukken werd er niets geritseld. Geen telefoon, geen post, geen vrachtwagens — ze hadden een "kameel" nodig, punt uit. Vladi heeft nu eenmaal een manie voor veiligheidsmaatregelen, dat wisten we al. Dus vanaf dat moment moest alles volgens de Regels van Moskou gebeuren. '

Smiley herinnerde zich zijn eigen telefoontje naar Hamburg op zaterdagavond, en vroeg zich opnieuw af waarvandaan Otto Leipzig nu eigenlijk zijn telefoongesprekken voerde.

'Als het Circus eenmaal belangstelling had getoond, ' ging Toby verder, 'dan moesten ze een voorschot aan Otto Leipzig overmaken van vijfduizend Zwiterse frank voor een inleidend gesprek. George — vijfduizend Zwitserse frank! Als voorschot! Alleen om mee te mogen doen! Vervolgens — nou moet je goed luisteren — vervolgens moest Otto Leipzig dan naar een onderduikadres in Engeland worden gevlogen voor dat gesprek. George, ik heb nog nooit zulke nonsens gehoord. Wil je de rest ook horen? Als het Circus na dat gesprek het materiaal, de bewijsstukken, zou willen kopen, dan zouden ze daarvoor een bedrag moeten betalen van — wil je echt weten hoeveel?'

Dat wilde Smiley.

'Vijftigduizend Zwitserse frank. Wil je even je chequeboek trekken?'

Toby wachtte op een verontwaardigde reactie, maar die bleef uit.

'En het hele bedrag was voor Leipzig?'

'Ja, natuurlijk. Dat waren Leipzigs voorwaarden. Wie zou er anders met zo'n krankzinnig voorstel komen?'

'En wat vroeg Vladimir voor zijn aandeel?'

Even aarzelde Toby. 'Niets, ' zei hij toen, een beetje onwillig. Maar meteen — alsof hij er snel overheen wilde praten — begon hij weer aan een nieuwe verontwaardigde tirade.

'Basta. Dus alles wat Hector moest doen was op eigen kosten naar Hamburg vliegen en een trein naar het noorden nemen om in een val te lopen die Otto Leipzig had bedacht, samen met de

Oostduitsers, de Russen, de Polen, de Bulgaren, de Cubanen en natuurlijk — want hij ging met de mode mee — de Chinezen. Ik zei tegen hem — George, luister even — ik zei tegen hem: "Vladimir, beste vriend, neem me niet kwalijk, maar nu moet je eens goed luisteren. Kun jij me vertellen wat er in vredesnaam zo belangrijk kan zijn dat het Circus vijfduizend Zwitserse frank uit zijn geheime fondsen zou willen betalen voor één onnozel gesprek met Otto Leipzig? Dat kreeg Maria Callas niet eens, en neem maar van mij aan dat die heel wat beter zong dan Otto. " Maar toen greep hij mijn arm — kijk hier. ' Om het te laten zien greep Toby zijn eigen biceps vast. 'Hij begon erin te knijpen alsof ik een sinaasappel was. Die oude knaap had nog heel wat kracht, geloof dat maar "Ga dat document voor me halen, Hector, " zei hij toen in het Russisch. Het is altijd erg rustig in dat museum, dus iedereen bleef staan kijken en luisteren. Ik wist me geen raad. Hij begon te huilen. "In godsnaam, Hector, ik ben een oude man. Ik kan niet meer uit de voeten, ik heb geen paspoort, ik kan niemand meer vertrouwen behalve Otto Leipzig. Ga naar Hamburg om dat document voor me te halen. Als Max de bewijzen ziet zal hij me geloven, Max heeft genoeg vertrouwen. " Ik probeerde hem wat te kalmeren en hem voorzichtig duidelijk te maken hoe de vlag erbij hing. Ik zei hem dat niemand officieel meer iets met emigrés te maken wilde hebben, dat er een andere politiek werd gevoerd, dat er een andere regering was. Ik zei nog: "Vladimir, ga naar huis, ga een partijtje schaken. Moet je horen, ik kom zelf een keer naar de bibliotheek, dan kunnen we samen een partij spelen. " Maar toen zei hij: "Hector, ik ben hier zelf mee begonnen. Ik heb zelf Otto Leipzig opdracht gegeven die situatie te onderzoeken. En ik heb hem zelf wat geld gestuurd voor zijn onkosten — alles wat ik had. " George, dat was een oude, zielige man. Afgeschreven. '

Toby zweeg weer, maar Smiley reageerde niet. Toby stond op, liep naar een kast, schonk twee glazen bijzonder onsmakelijke sherry in en zette er één op het tafeltje, naast het beeldje van Degas. Toen zei hij 'proost' en sloeg zijn glas achterover, maar nog steeds gaf Smiley geen krimp. Zijn apathische houding wekte Toby's woede weer op.

'Dus ik heb hem vermoord, George, zo is het toch? Het is allemaal Hectors schuld, of niet soms? Hector en Hector alleen is persoonlijk verantwoordelijk voor de dood van die oude man. Ja, dat kan ik nog net gebruiken!' Hij breidde zijn armen uit, handpalmen omhoog. 'George! Wat had ik dan moeten doen? Had ik voor zo'n verhaal naar Hamburg moeten vliegen, zonder dat ik in de rug gedekt was, zonder dat iemand er iets van wist? Helemaal onofficieel? Weet je waar de Oostduitse grens ligt? Twee kilometer van Lübeck. Misschien nog minder. Of ben je dat alweer vergeten? In Travemünde moet je aan de linkerkant van de straat blijven anders word je als een overloper beschouwd. ' Smiley kon er niet om lachen. 'En in het onwaarschijnlijke geval dat ik toch teruggekomen zou zijn, had ik George Smiley dan moeten bellen, en samen met hem naar Saul Enderby moeten gaan, via de achterdeur, als een bedelaar? "Mogen we alsjeblieft binnenkomen Saul? We hebben waardevolle informatie van Otto Leipzig, volkomen betrouwbaar, natuurlijk! Hij vraagt maar vijfduizend Zwitserse frank, en dat voor een gesprek over iets dat volgens de nieuwe padvinderspolitiek volledig taboe is!" Had ik dat dan moeten doen, George?'

Smiley haalde een verfrommeld pakje Engelse sigaretten uit een van zijn binnenzakken, wurmde er de zelfgemaakte contact-afdruk uit en schoof hem zwijgend over de tafel in Toby's richting.

'Wie is die tweede man?' vroeg hij.

'Dat weet ik niet. '

'Niet zijn partner, die Saks, de man met wie hij vroeger op het dievenpad ging — Kretzschmar?'

Toby Esterhase schudde zijn hoofd maar bleef naar de foto kijken.

'Wie is het dan wel?' vroeg Smiley weer.

Toby gaf hem de foto weer terug. 'George, hoor nou eens even, ' zei hij rustig. 'Luister je?'

Dat was moeilijk te zeggen. Smiley was net bezig het fotootje weer in het pakje te schuiven.

'Zulke dingen worden tegenwoordig vaak vervalst, dat weet je toch? Dat is erg eenvoudig, George. Als je iemand op een foto een ander hoofd wil geven, en je hebt de juiste apparatuur, dan is het in twee minuten voor elkaar. Je bent niet erg technisch, George, je hebt niet zoveel verstand van dat soort zaken. Otto Leipzig is niet een man om foto's van te kopen, zoals Signor

Benati niet een man is om een Degas van te kopen, begrijp je?'

'Kunnen ze negatieven dan ook vervalsen?'

'Natuurlijk. Eerst vervals je een afdruk, die fotografeer je weer en dan heb je een nieuw negatief. Dat is geen probleem. '

'Is dit een trucopname?' vroeg Smiley.

Toby aarzelde lang. Tenslotte zei hij: 'Ik geloof het niet. '

'Leipzig was vaak op reis. Hoe namen we ook alweer contact met hem op als we hem nodig hadden?' vroeg Smiley.

'We bewaarden altijd de grootst mogelijke afstand. '

'Jawel, maar hoe namen we dan contact met hem op?'

'Voor een routinegesprek zetten we een advertentie in de rubriek "Kennismaking" van het Hamburger Abendblatt. Petra, tweeëntwintig jaar, blond, tenger postuur, ex-zangeres — dat soort werk. George, luister nou. Leipzig is een onbetrouwbare schooier met heel wat verdachte contacten, nog steeds voornamelijk in Moskou. '

'En als het een noodgeval was? Had hij geen huis, of een vriendin?'

'Hij heeft in zijn leven nog nooit een huis bezeten. Als we hem snel nodig hadden trad Claus Kretzschmar op als tussenpersoon. George, neem nou in godsnaam van mij aan dat —'

'En hoe namen we contact op met Kretzschmar?'

'Hij heeft een paar nachtclubs. Hoerenkasten. Daar lieten we dan een boodschap achter. '

Hij werd onderbroken door het waarschuwende geluid van een zoemer, en een verdieping hoger hoorden ze stemmen; het klonk als een ruzie.

'Ik ben bang dat Signor Benati vandaag een bespreking in Florence heeft, ' zei het blonde meisje. 'Dat krijg je als je internationaal werkt. '

Maar de bezoeker weigerde kennelijk haar te geloven. Smiley hoorde hem steeds heftiger protesteren. Bij het horen van de ruzie wierpen Toby's bruine ogen snel een blik omhoog, toen zuchtte hij diep en trok een kleerkast open waar hij een vuile regenjas en een bruine hoed uit haalde, ondanks de zon op het bovenlicht.

'Hoe heette hij?'vroeg Smiley. 'Die nachtclub van Kretzschmar, hoe heet die?'

'The Blue Diamond. George, stop ermee, oké? Wat je ook van

plan bent, doe het niet. Goed, die foto is geen vervalsing, maar wat dan nog? Dan heeft het Circus een opname van een of andere vent die de bloemetjes buiten zet, met de complimenten van Otto Leipzig. Dacht je dat dat opeens een goudmijn was? Dacht je dat je Saul Enderby daarmee kunt opgeilen?'

Smiley keek naar Toby, en herinnerde zich hoe hij was, hoe hij in al die jaren dat ze elkaar nu kenden en hadden samengewerkt nog nooit uit zichzelf met de waarheid voor de dag was gekomen. Hij herinnerde zich dat informatie voor Toby geld betekende. Ook als hij er niets in zag zou hij er toch niet achteloos mee omspringen.

'Wat heeft Vladimir je nog meer verteld over die inlichtingen van Leipzig?' vroeg hij.

'Hij zei dat het een oude zaak was die weer tot leven was gekomen. Een jarenlange investering. Hij bazelde wat over de Zandman. Hij werd weer een kind dat in sprookjes gelooft, verdomme. Begrijp je?'

'Wat zei hij over de Zandman?'

'Ik moest jou zeggen dat het over de Zandman ging. Dat was alles. Dat de Zandman een "legende" zocht voor een meisje. Max zou dat wel begrijpen, zei hij. George, hij stond op dat moment te huilen, verdomme. Hij zou alles hebben gezegd wat er in zijn hoofd opkwam. Hij wilde dat er iets zou gebeuren. Hij was een oude spion die haast had. Vroeger zei je zelf altijd dat dat de ergste waren. '

Toby was al bijna bij de achterdeur, maar toch draaide hij zich om en kwam weer terug, ondanks het naderende tumult van boven, omdat iets in Smiley's manier van doen hem ongerust scheen te maken — 'een duidelijk hardere blik, ' zoals hij het later omschreef, 'alsof ik hem op de een of andere manier dodelijk beledigd had. '

'George? George, dit is Toby, weet je nog. En als je niet maakt dat je hier wegkomt, zal die kerel boven beslag op je leggen als zekerheidstelling, hoor je me?'

Maar Smiley hoorde hem nauwelijks.

'Een jarenlange investering — en de Zandman zocht een "legende" voor een meisje?' herhaalde hij. 'Wat nog meer, Toby? Wat nog meer?'

'Hij gedroeg zich weer als een krankzinnige. '

'De Generaal? Vladi?'

'Nee, de Zandman. Zo zei hij het, George: "De Zandman gedraagt zich weer als een krankzinnige, de Zandman zoekt een legende voor een meisje. Max zal het wel begrijpen. " Finito! Dat was alles — allemaal onzin, woord voor woord. Letterlijk. Kalm aan, George, hoor je me?'

Boven namen de ruzieachtige geluiden nog in volume toe. Er sloeg een deur, en ze hoorden zware voetstappen in de richting van de trap komen. Toby gaf snel een laatste klopje op Smiley's arm.

'Tot ziens, George. Hoor eens, als je ooit een Hongaarse lijfwacht nodig hebt, laat het me dan weten. Begrijp je? Als je je afgeeft met zo'n sujet als Otto Leipzig, dan kun je beter een sujet als ik hebben om je te beschermen. En ga 's avonds niet alleen de straat op. Je bent nog veel te jong. '

Smiley was de stalen spiltrap naar de galerie weer opgeklommen, en liep halverwege bijna een nijdige schuldeiser ondersteboven die op weg was naar beneden. Maar daar lette hij niet op, net zo min als op de brutale zucht van het asblonde meisje toen hij weer naar buiten liep. Waar het om ging was dat hij een naam had gevonden bij het tweede gezicht op de foto — en niet alleen een naam, maar ook het bijbehorende verhaal, dat de afgelopen zesendertig uur voortdurend aan zijn geheugen had geknaagd als een pijnlijk gezwel waarvan de oorzaak nog niet was vastgesteld: zoals Toby het misschien zou hebben uitgedrukt, het verhaal van een legende.

En dat is eigenlijk het probleem van die zogenaamde geschiedvorsers die, nog maar enkele maanden nadat de zaak is afgesloten, proberen de wisselwerking tussen Smiley's kennis en zijn handelingen te analyseren. Toby vertelde hem dit, zeggen ze, en dus deed Smiley dat. Of, als dit of dat niet was gebeurd, dan zou het niet zo gelopen zijn. Maar de waarheid is ingewikkelder, en veel minder doorzichtig. Net zoals een zieke als hij bijkomt uit een verdoving zichzelf test — zijn ene been, en dan zijn andere bewegend, proberend of hij zijn vingers nog kan buigen — zo verkende Smiley door een serie voorzichtige bewegingen de kracht van zijn lichaam en zijn geest, doordringend in de motieven van zijn tegenstander naarmate hij verder in zijn eigen motieven doordrong.