Inleiding

Een spreekwoord is een waar woord, zo luidt het spreekwoord. Maar wat fs eigenlijk een spreekwoord? Als de kat van huis is, dansen de muizen; zo de waard is, vertrouwt hij zijn gasten en hoog van de toren blazen zijn alledrie frasen die op een figuurlijke manier iets duidelijk maken. Toch worden de eerste twee wel in dit boek behandeld, maar de derde niet. De reden hiervan is dat alleen spreekwoorden opgenomen zijn. Hoog van de toren blazen is geen spreekwoord maar een uitdrukking.

Hoewel spreekwoorden en uitdrukkingen vaak op één hoop worden gegooid, is het niet zo moeilijk om echte spreekwoorden te herkennen. Een spreekwoord is een levenswijsheid of algemene waarheid die de vorm heeft van een hele zin. Deze zin staat in de tegenwoordige tijd en kan niet veranderd worden. Als de kat van huis is, dansen de muizen is zo’n onveranderlijke zin. Je zult dit spreekwoord nooit in de verleden tijd aantreffen: toen de kat van huis was, dansten de muizen. De betekenis van het spreekwoord ‘als er geen toezicht is, doet iedereen waar hij zin in heeft’ is een algemene waarheid.

Er zijn spreekwoorden die de bewering dat een spreekwoord de vorm van een hele zin heeft, tegen lijken te spreken. Oost west, thuis best is daar één van: de zin mist een werkwoord. Dat klopt, want ook elliptische zinnen kunnen spreekwoorden zijn. Het werkwoord is in gedachten wel aanwezig: oost west, thuis is het het best.

Uitdrukkingen zijn vaste manieren om iets overdrachtelijk te zeggen, die géén afgeronde zin vormen, bijvoorbeeld hoog van de toren blazen, te hooi en te gras, op z’n elfendertigst, spijkers op laag water zoeken enzovoort. Hoewel hij blaast hoog van de toren een afgeronde zin is, is het geen spreekwoord. Deze zin kan immers gemakkelijk veranderd worden in hij heeft hoog van de toren geblazen of zij zullen hoog van de toren blazen en vele andere vormen. Uitdrukkingen zijn geen zinnen, maar delen van zinnen en worden in dit boek niet behandeld.

Het Nederlands kent honderden spreekwoorden, veel te veel om in dit bestek te bespreken. Wat in dit boek aan bod komt, is een greep uit het grote aanbod. Dit heeft een verzameling van ruim tweehonderd vooral bekende en soms minder bekende spreekwoorden opgeleverd, waarover iets informatiefs of vermakelijks te vertellen is. Het boek is geschreven om erin te grasduinen, maar ook om het als naslagwerk te gebruiken. De lezer die op zoek is naar de betekenis of herkomst van een spreekwoord, kan het via een eenvoudig zoeksysteem vinden.

De spreekwoorden zijn alfabetisch geordend. Wanneer het spreekwoord een of meer zelfstandige naamwoorden bevat, is het opgenomen op de alfabetische plaats van het eerste zelfstandige naamwoord. De appel valt niet ver van de boom is dus te vinden onder de A. Een spreekwoord dat geen zelfstandig naamwoord bevat, maar wel een of meer bijvoeglijke naamwoorden, is opgenomen op de alfabetische plaats van het eerste bijvoeglijke naamwoord. Wie het breed heeft, laat het breed hangen staat om die reden onder de B. Spreekwoorden die noch een zelfstandig naamwoord, noch een bijvoeglijk naamwoord bevatten, zijn opgenomen op de alfabetische plaats van het eerste werkwoord. Wie wat bewaart, die heeft wat is dus eveneens terug te vinden onder de B.