3. Charles
Veel huwelijken lopen spaak in de slaapkamer. Diana's huwelijk heeft nooit gelopen.
We praatten er uren over, bij eindeloze kopjes thee op de vloer van haar kleine zitkamer, als ze op mijn behandeltafel lag, tijdens de lunch of het diner, aan de telefoon.
Het duurde een tijdje voordat ze openhartig werd, maar uiteindelijk bezweek ze voor haar verlangen om haar kant van het verhaal te vertellen. Het moest haar van het hart, en daar was niets onnatuurlijks aan. Het was een typische vrouwenactie. Door open en eerlijk te zijn hoopte ze zich te bevrijden van het schuldgevoel en de verwarring over het mislukken van haar relatie, die al jarenlang door haar hoofd spookten.
Het verhaal dat ze me vertelde was droevig. In de details lag het zaad voor de ontevredenheid en frustratie die ten slotte haar huwelijk met de prins van Wales kapotmaakten. De kern van het probleem lag in een opmerking die ze tegen me maakte bij ons zoveelste kopje kamillethee. Charles, zei ze, 'had geen idee van de topografie van een vrouw'.
Ze voegde eraan toe dat ze, als ze ouder en ervarener was geweest, misschien had geweten hoe ze daarmee om moest gaan. Maar ze was een maagd van twintig toen ze met Charles in het huwelijk trad. En tegen de tijd dat ze zag wat ze miste, was hun relatie al zo verkild dat een verzoening onmogelijk was. Hij had in zijn maitresse de steun gevonden die hij zijn vrouw niet wist te geven, terwijl zij elders de fysieke troost zocht die ze nodig had en waar ze naar haar mening recht op had.
Ik zei tegen haar dat het een heel bekend verhaal was, dat miljoenen andere stellen dezelfde problemen tegenkwamen, en dat ze maar naar de echtscheidingsstatistieken hoefde te kijken voor het bewijs van wat ik zei.
Maar dat maakte het voor haar nog niet gemakkelijker te accepteren. Ze was haar huwelijk ingegaan vol hoop en verwachting. 'Weet je hoe ik me vroeger voelde als ik bij Charles was?' vroeg ze. 'Ik had de hele tijd vlinders in mijn buik - je weet wel, dat vlindergevoel van tieners.'
Hij was een vriendelijke en attente aanbidder geweest, wist ze nog, en ze had zich laten meesleuren door de romantiek. 'Hij was echt mijn prins op het witte paard,' zei ze.
In die eerste dagen schreven ze elkaar liefdesbrieven en sloot ze hem echt in haar hart. Ze was heel gepassioneerd, en ze vertelde hem hoe gelukkig ze was als ze bij elkaar waren, dat ze tot over haar oren verliefd op hem was, en dat ze ernaar uitkeek om de rest van haar leven met hem door te brengen.
Maar toen de bruiloft naderde begon ze te twijfelen. Ze ontdekte al snel hoe het zat met Camilla Parker Bowles en raakte erg op haar gefixeerd. Ik zei tegen haar: 'Luister, ik ben al wat ouder en ik kan zien dat Charles verliefd was op Camilla toen hij voor in de twintig was. En dat soort liefde gaat niet zomaar weg. Je houdt altijd een zacht plekje voor iemand die je een groot deel van je jonge jaren hebt gekend, en dat blijft zo omdat het zorgeloos en leuk was.' Ik vergeleek het met de vlinders die zij in haar buik had toen ze Charles net ontmoet had.
Ze vond dat moeilijk te accepteren, zelfs zoveel jaar later. Op het moment zelf vond ze het onmogelijk. Ze had zichzelf ervan overtuigd dat Charles' hart niet echt in hun huwelijk lag, vanwege Camilla. Ze sprak haar angst uit tegen de koningin-moeder, bij wie ze korte tijd in Clarence House verbleef nadat het huwelijk was aangekondigd, en tegen haar oma, Ruth Lady Fermoy, en haar moeder, Frances Shand Kydd. Ze vertelden haar allemaal dat ze aan de bruidszenuwen leed en dat ze zich geen zorgen hoefde te maken, omdat het snel over zou gaan. Ze besteedden meer aandacht aan de historische betekenis van de kerkdienst dan over haar twijfels aan Charles. Ze zeiden steeds: 'Doe niet zo paranoïde - je verbeeldt het je maar.'
Ze probeerde er met haar oudste zus Sarah over te praten, maar die wilde niet luisteren. Ze was ooit een keer met Charles uitgegaan, en volgens Diana was ze 'jaloers op me'.
Alleen haar vader, graaf Spencer, had enige consideratie met haar. Hij zei tegen haar: 'We gaan ermee door, en als het verkeerd afloopt zal ik er altijd voor je zijn.'
Dat was een soort geruststelling, maar zelfs de steun van haar vader kon de zenuwen niet kalmeren waaronder ze leed op de dag van haar huwelijk. Haar twijfels hadden een beginnende boulimie veroorzaakt en de jurk moest steeds verder ingenomen worden om haar slinkende figuur te blijven passen. De ontwerpers, David en Elisabeth Emmanuel, maakten de laatste aanpassingen nog op de ochtend zelf. 'Ik was helemaal weg van de jurk,' herinnerde ze zich, al had ze niet beseft hoe lang en zwaar de sleep eigenlijk was totdat ze door het gangpad van St. Paul's Cathedral liep en bijna struikelde. Ze zag er die dag schitterend uit, maar onder dat alles, zei ze, 'trilde ik als een riet. Ik wilde er helemaal niet mee doorgaan. De avond daarvoor lag ik in mijn bed te denken: je moet het afzeggen.'
Toen ze naar het altaar liep, zag ze Camilla in de kerk zitten. Ze was uitgenodigd door Charles. 'Ik was woedend,' herinnerde Diana zich. 'Ik wilde me omdraaien en wegrennen.'Als ze het lef had gehad, zei ze, had ze hetzelfde gedaan als het meisje dat Katherine Ross speelde in The Graduate: haar rokken optillen en de kerk uit stormen. Ze moest altijd lachen bij de gedachte dat ze bij haar vluchtpoging verstrikt zou zijn geraakt in die lange sleep. Er waren tijdens de eigenlijke ceremonie verschillende momenten geweest dat ze had moeten vechten tegen de drang om te giechelen - bij het zien van die 'belachelijke' hoeden die de vrouwen droegen, en toen ze Charles' namen eruit flapte in de verkeerde volgorde.
'Ik moest er de humor wel van inzien, want anders was ik in tranen uitgebarsten,' zei ze. 'Ik voelde me als een lam dat naar de slachtbank wordt geleid.'
Dat gevoel werd sterker tijdens de huwelijksreis. Ze was ervan overtuigd dat Charles de nacht voor de bruiloft bij Camilla had geslapen. Ze zei dat ze bewijs had. Ze onthulde nooit wat dat was. Maar aan boord van het koninklijke jacht, de Brittannia, zag ze hem de manchetknopen met de ineengevlochten C's dragen die Camilla hem had gegeven. Ze geloofde dat dat haar verdenkingen bevestigde. Ze zei tegen Charles: 'Je bent nu met mij getrouwd - waarom draag je die nog?'
Het was een ongunstige start voor een huwelijk dat al problemen had voordat het echt begon. Charles was niet zo communicatief. Zij was altijd actief, wilde eropuit om van alles te doen, maar het ontbrak hem ten enen male aan levenslust. 'Ik wilde zingen en dansen en opwindende dingen doen, maar het enige wat hij wilde was luieren, lezen en in de zon liggen.' In Diana's ogen leek hij het belangrijker te vinden om een goede indruk maken op de hoogwaardigheidsbekleders die kwamen dineren op het schip, zoals de Egyptische president Anwar Sadat, dan om aandacht te besteden aan zijn vrouw.
'Ik verveelde me,' zei ze. 'Het was alsof ik vastzat aan een man van tachtig.'
Teleurgesteld en eenzaam als ze was begon ze praatjes aan te knopen met de bemanning. Dat was iets wat hij nooit deed, en hij keurde deze inbreuk op het protocol van zijn jonge vrouw af. Als ze terugkwam en hem vertelde wat voor roddels ze had gehoord, vroeg hij: 'Wat ben je in hemelsnaam aan het doen? Je moet niet op die manier met het personeel praten.' Ze antwoordde: 'Maar wat verwacht je dan als jij niet met me praat?'
Maar de echte moeilijkheden kwamen 's nachts pas naar boven. Seksuele voorlichting was nog niet verplicht op school, maar Diana had de moeite genomen om de nodige boeken te lezen. Ze had het grootste deel van haar verloving op Buckingham Palace gelogeerd en was één keer bij Charles' in bed geklommen, tijdens een geweldige onweersbui. Maar behalve een paar kusjes was er niets gebeurd. Ze ging dus met hoge verwachtingen de echtelijke sponde in.
'Ik had al die dingen gelezen over in vervoering raken en dat de aarde onder je beweegt, maar zo was het helemaal niet,' vertelde ze. 'Het was na een paar tellen al voorbij. Ik lag daar maar bij mezelf te denken: 'Is dat alles? Is dat nou echt waar iedereen zoveel drukte over maakt?'
Het feit dat ze de ervaring pijnlijk had gevonden, maakte haar teleurstelling alleen nog maar extra bitter. Ze voelde zich ongemakkelijk en in de steek gelaten. Daarna was seks met Charles niet iets waar ze naar uitkeek. Het enige wat hij wilde, zoals zij het zei, was: 'mij bespringen'. Haar beschrijving van Charles' liefdestechniek was bot, grof maar plastisch: 'Erop, eraf en slapen maar.'
Op een schaal van één tot tien kende ze haar echtgenoot later een bescheiden één toe.
De zaken werden alleen maar erger toen ze van boord van het koninklijke jacht gingen en op Balmoral Castle kwamen. De koningin, de koningin-moeder, prins Philip, prinses Margaret en haar kinderen David en Sarah waren daar allemaal. Prins Andrew en prins Edward waren er ook. Wat een huwelijksreis had moeten zijn, was een familievakantie. Iemand als Diana had in een vijfsterrenhotel moeten logeren, in plaats van ver van de bewoonde wereld te zitten met een heleboel opgeprikte mensen met wie ze niets gemeen had. Ze gedroegen zich vormelijk en ouderwets, en ze haatte de lange wandelingen in de motregen of de regen. De koninklijke familie zette de verwarming nooit aan, ook niet als het koud was, wat het vaak is in Schotland. Iedereen kleedde zich voor het diner, maar zij wilde alleen maar een extra trui aan doen en voor het vuur zitten. 'En zodra je de kamer uitging was er altijd wel iemand die het licht achter je uitdeed,' zei ze.
De prins was in zijn element, jagend en vissend en wandelend op de heide. Maar Diana vond elke minuut even vreselijk en barstte vaak in tranen uit. Charles wist niet hoe hij daarmee om moest gaan. Ze wilde dat hij zijn armen om haar heensloeg, maar dat deed hij nooit. In plaats daarvan riep hij er een psychiater bij. De dokter raadde Charles aan om zijn vrouw voor haar gemoedsrust mee terug te nemen naar Londen. Dat weigerde hij, en zei dat ze een vriendin uit Londen mocht uitnodigen op Balmoral.
Carolyn Pride, met wie Diana een flat deelde toen ze net iets met de prins had, kwam plichtsgetrouw een paar dagen logeren, maar dat maakte de situatie niet veel beter. Ze wist toen zeker dat haar intuïtie 'honderd procent correct' was geweest en dat ze het huwelijk nooit had moeten doorzetten.
Diana's overduidelijke ongelukkigheid had Charles' echtelijke eisen echter niet doen afnemen. En in september, toen het huwelijk na twee maanden al in een crisis verkeerde, bleek Diana zwanger. Haar boulimie werd nu nog versterkt door ochtendmisselijkheid. 'Ik was een compleet wrak,' zei ze.
Terwijl ze zwanger was van haar eerste kind wierp Diana zich van de noordelijke trap af in Sandringham, waar de koninklijke familie, met hun uiterst ongelukkige nieuwste lid op sleeptouw, en masse bijeenkwam om Oud en Nieuw te vieren. Ze voelde zich niet schuldig, hoewel ze dacht dat ze de ongeboren baby misschien geschaad had - die wilde ze graag. Het was een manier, zei ze 'om aandacht te krijgen. Ik wilde zo graag dat Charles zijn armen om me heen sloeg en zei dat hij van me hield, maar hij kwam niet verder dan een klopje op mijn rug.'
Ze weet zijn 'emotionele terughoudendheid', zoals zij het noemde, aan zijn jeugd. Ze analyseerde Charles' opvoeding graag, op zoek naar aanwijzingen die zijn gedrag tegenover haar konden verklaren. Diana dacht dat als Charles op een normale manier was opgevoed, hij beter met zijn - en haar - gevoelens had kunnen omgaan. In plaats daarvan leken zijn emoties vanaf zijn geboorte al verstikt te zijn. Hij had nooit directe liefde van zijn ouders ervaren. Zijn kindermeisjes toonden hem wel genegenheid, maar volgens Diana was dat toch niet hetzelfde als gekust en geknuffeld worden door je ouders, wat die van Charles nooit deden. Als hij zijn ouders zag omhelsden ze elkaar niet: ze schudden handen. Vanwege die opvoeding kon hij geen lichamelijke vertrouwdheid opbouwen met zijn eigen vrouw. Ze zei: 'Het enige wat hij over de liefde geleerd heeft is handen schudden.'
In vroeger tijden was dat misschien niet zo erg, maar het was geen sympathieke manier om een moderne vrouw te benaderen. Diana had boeken en tijdschriften gelezen en ze wilde veel meer. Ze wilde geen klopjes op de rug of handen schudden. Ze wilde bemind worden, absoluut en totaal, door een man die zich helemaal aan haar wijdde.
Ze vroeg veel, en ik waarschuwde haar dat geen man haar misschien zoveel kon geven. Als ik naar haar luisterde, klonk ze soms heel kinderlijk. Maar in die tijd was Diana eigenlijk nog een kind. Charles was haar eerste vriendje en toen het niet werd wat ze hoopte, wist ze gewoon niet wat ze met de situatie aan moest. Maar zoals ze altijd zei, had hij veel meer zijn best kunnen doen. In plaats daarvan kreeg ze ofwel onverschilligheid, ofwel een woede-uitbarsting om haar oren.
De mannen Windsor staan bekend om hun korte lontjes en Charles was geen uitzondering. Als hij boos op haar was begon hij te schreeuwen en te gillen, en leek hij zichzelf niet onder controle te hebben. Dat weet zij aan de grondige manier waarop hij verwend was als kind. De koningin-moeder had hem altijd vertroeteld, het personeel van de verschillende koninklijke paleizen lagen voor hem in katzwijm en toen hij ouder werd, had hij zich omringd met een heleboel jaknikkers. Het gevolg was dat als iemand het niet eens was met wat hij zei, hij volkomen over de rooie ging en met dingen begon te smijten. Hij maakte maar zelden iets kapot, want hij greep wat het dichtstbij was en als dat toevallig een krant was, dwarrelde die zonder schade te veroorzaken naar de grond. Diana vond dat altijd ontzettend grappig.
Maar af en toe maakten zijn driftbuien haar bang. Haar verdediging was om weg te lopen zonder iets te zeggen, wat hem nog meer ergerde en een nieuwe uitval ontlokte. Achteraf bood hij altijd zijn excuses aan, maar de uitbarstingen legden een nog grotere druk op Diana. 'Ik dacht dat hij zou ontploffen,' zei ze.
Het gevoel was zo overweldigend dat ze zichzelf begon te pijnigen met messen en vorken en alle andere scherpe dingen die ze kon vinden. Ze legde uit dat de lichamelijke pijn veel minder erg was dan wat ze vanbinnen voelde. Ze vergeleek zichzelf verwonden met een vulkaanuitbarsting en zei dat ze de lava uit haar lichaam voelde spuiten.
Wat ze zag was geen gesmolten gesteente. Het was haar eigen bloed, dat samen met de intense emotionele pijn en frustratie naar buiten kwam.
Ze zei dat Charles geen begrip had voor de emotionele opluchting die ze voelde als ze zichzelf verwondde. Ik zei tegen haar dat niemand dat kon begrijpen, behalve mensen die het zelf hadden gedaan. Voor Charles was zoiets volkomen nieuw. In zijn overbeschermde leven werd een zoen al beschouwd als een onwelkome extravagantie, en de eigenhandig aangebrachte verwondingen van zijn vrouw vond hij afstotelijk. Als dit alles later was gebeurd, nadat Charles meer over haar ziekte had geleerd, weet ik zeker dat hij anders gereageerd zou hebben. Maar in die tijd zag hij het als een zielige roep om aandacht, in plaats van als een teken van de diepe depressie waarvoor hij minstens gedeeltelijk verantwoordelijk was.
De geboorte van William had tot een verbetering van Diana's geestelijke gezondheid kunnen leiden. Het moederschap roept een diepgeworteld menselijk instinct om te voeden en te verzorgen op, ongeacht ons eigen welzijn, eventueel zelfs ten koste van onszelf. Diana was absoluut opgetogen over wat zij 'het wonder van het leven' noemde. Charles was redelijk attent tijdens de bevalling. Maar hij was er niet de hele tijd bij, zoals overal gerapporteerd werd: omdat hij niet wist wat hij moest doen kwam hij af en toe even kijken en maakte zich dan weer uit de voeten. Maar hij was tenminste wel in de Lindo Wing in St. Mary's Hospital in Paddington, en daar was ze dankbaar voor.
Toen het echtpaar en hun eerstgeborene weer terug in Highgrove waren, begonnen de oude problemen echter weer op te spelen.
Aanvankelijk was ze in haar nopjes geweest met het grootse buitenhuis bij Tetbury in Gloucestershire, en ze verheugde zich erop om haar plichten als echtgenote en gastvrouw te vervullen. Maar ze ontdekte al snel dat dit zijn huis was. Hij had weinig interesse of tijd voor de paar vrienden die ze had weten te maken voordat de koninklijke familie haar opslokte. En Diana, die heel onzeker werd van haar nieuwe rol, nodigde ze niet meer uit. Ze moest zijn vrienden ontvangen en de meesten vond ze niet aardig. Ze vond ze oud en saai, beschouwde ze als verschrikkelijke snobs, en ze verachtte de manier waarop ze Charles in alles gelijk gaven, zelfs als hun toekomstige koning onzin uitkraamde. Als ze tegensprak wat hij zei (over fazanten schieten, bijvoorbeeld, waar zij een afkeer van had), kozen de 'moordenaars', zoals zij ze noemde, altijd zijn kant, waardoor zij zich klein en dwaas en niet op haar plaats ging voelen. En dat in het huis dat per slot van rekening ook haar thuis had moeten zijn.
Als ze zich buiten de 166 hectare van Highgrove waagden, kwamen er andere spanningen aan de oppervlakte. Als kroonprins had Charles altijd in het middelpunt van de belangstelling gestaan. Maar nu was het Diana die iedereen wilde zien. Het was Diana's foto die in de kranten en tijdschriften verscheen, niet de zijne. Zoals ze terecht opmerkte kon zij dat niet helpen, maar het zat haar echtgenoot dwars. 'Hij was jaloers,' zei ze.
Men zegt dat bij het verbreken van een relatie vaak de goede herinneringen verdwijnen, maar Diana was eerlijk genoeg om te erkennen dat ze soms ook gelukkig waren, samen. Ze hadden allebei een groot, zij het kinderlijk, gevoel voor humor en ze zei dat hij haar altijd aan het lachen kreeg als hij wilde. Ze was dol op zijn imitatie van de Goons, uit een populair radioprogramma uit de jaren '50, met Peter Sellers en Spike Milligan. En ze vond zijn onderbroekenlol over billen en hun functie grappig. Aangezien Diana altijd darmspoelingen onderging, nam ze het achterwerk veel serieuzer dan hij, maar ze kon er wel om lachen.
Maar al die vrolijkheid kon niet verhullen dat hun huwelijk leed onder fundamentele meningsverschillen. De belangrijkste ging over de verzorging van hun zoon. Charles wilde zijn oude kindermeisje, Mabel Anderson, in dienst nemen. Zij was de enige die hem in zijn jeugd echte genegenheid had geschonken. Diana wilde helemaal geen kindermeisje. Ze had alleen maar slechte herinneringen aan de vrouwen die voor haar moesten zorgen na haar moeders vertrek. Eén had met een houten lepel op haar hoofd gemept. Een ander had haar broer Charles en haar met de koppen tegen elkaar geslagen. Ze zei tegen haar echtgenoot dat William maar een baby was, en dat zij hem alle liefde en aandacht wilde geven die haar ontzegd waren als kind.
Ze bepleitte haar zaak met kracht. Charles zei dat dit niet de koninklijke manier was. Daar bracht ze tegenin dat de koningin het niet zo best gedaan had als moeder, als hij het resultaat was - en datzelfde gold voor de koningin-moeder, die haar moederlijke plichten de rug toegekeerd had en de opvoeding van haar dochters bijna helemaal had overgelaten aan ingehuurde krachten. Hoe goed opgeleid en competent die ook geweest mochten zijn, in Diana's ogen konden ze de liefde van een moeder nooit vervangen.
Diana verloor de discussie. Ondanks haar protesten huurde Charles eerst één kindermeisje in, en toen een tweede. Zelfs bij de verzorging van haar eigen kinderen werden Diana's standpunten als oud vuil terzijde geschoven. Ze zonk weer terug in haar melancholie. Daarom bracht ze zoveel tijd door met William, die ze zag als het enige lichtpuntje in die duistere plek waarin ze gevangenzat.
Na de geboorte van Harry ging het nog slechter. Naast al het andere leed ze aan een postnatale depressie, waardoor alles veel erger leek dan het was. Ze mocht de kindermeisjes niet, omdat ze vond dat ze tussen haar en haar geliefde zonen stonden. Al haar energie was op William en Harry gericht. Toen we het daar later over hadden, zei ze dat ze misschien meer aandacht aan haar man had moeten besteden.
Ze had geprobeerd haar huwelijk weer op de rails te krijgen. Als zij en Charles alleen waren, danste ze sexy om te proberen zijn interesse te wekken. Maar haar pogingen om zijn belangrijke gasten te vermaken liepen stuk op de ernst van hun gesprekken, die haar vaak boven de pet gingen. En haar echtgenoot leek haar verleidingskunsten maar gênant te vinden.
'Toen Harry geboren werd was het huwelijk al voorbij,' zei ze met een diepe zucht.
Voor Williams geboorte had de koninklijke familie, die niet bepaald openstaat voor buitenstaanders, tenminste enige notie van haar genomen. Vooral de koningin had de moeite genomen om te luisteren naar wat ze te zeggen had en haar moed ingesproken. Maar zodra Diana eenmaal een erfgenaam plus een reserve geproduceerd en daarmee de dynastie veiliggesteld had, kreeg ze voor haar problemen helemaal geen aandacht.
De aanbevolen behandeling was heel wat hardvochtiger dan destijds in Balmoral, toen Charles het advies kreeg haar naar Londen te brengen. Nu werd voorgesteld haar op te laten nemen. De Spencers, onder wie haar broer, zussen en moeder, voegden hun stemmen toe aan het koor dat riep dat ze hulp nodig had.
Diana was doodsbang bij het vooruitzicht om naar een 'gekkenhuis' gestuurd te worden. Twee familieleden van de koningin-moeder waren in een inrichting geplaatst toen ze jong waren en mochten er nooit meer uit, voor het geval dat ze de familie in verlegenheid zouden brengen. Diana was er heilig van overtuigd dat ze voor haar hetzelfde lot in gedachten hadden. Ze kon haar angsten niet aan Charles kwijt, omdat ze geloofde dat hij vond dat ze behandeld moest worden. Charles was tenslotte degene die zijn familie en de hare verteld had dat ze 'krankzinnig' was.
De enige die aan haar kant stond, was haar vader. Hij zei dat ze moest weigeren opgenomen te worden als ze dat niet wilde, en dat de therapie die ze thuis kreeg dan moest volstaan. Dus ging ze op haar strepen staan en zei 'Nee,' en nogmaals 'Nee'.
Haar weigering hield in dat de koninklijke familie haar hooguit gedwongen kon laten opnemen, volgens de Mental Health Act. Maar zover wilden ze niet gaan. De monarchie staat of valt met de goedkeuring van het publiek en er kwam al steeds meer kritiek op de achteloze manier waarop Diana behandeld was toen ze in 'de firma' introuwde. Als bekend werd dat hun onverschilligheid de prinses bijna tot krankzinnigheid gedreven had, en dat ze opgesloten moest worden in een inrichting, zou het rumoer in de pers gewoon te weerzinwekkend zijn om over na te denken.
Diana had groot gelijk dat ze zich verzette. We spraken uitgebreid over deze verschrikkelijke, traumatische periode in haar leven, en ze gaf toe dat er momenten waren dat ze van wanhoop niet meer rationeel kon denken. Maar voor iedereen die durfde kijken was het duidelijk wat de oorzaken waren. Eén daarvan was haar postnatale depressie. De acute transformatie van gewone burger naar de beroemdste vrouw van de wereld was een andere. Maar de kern van het probleem was het onvermogen van haar echtgenoot om haar te begrijpen of op haar behoeften te reageren.
Zoals bij de meeste vrouwen was seks voor Diana iets mentaals. Als ze zich bemind voelde, was ze fysiek bevredigd en gelukkig. Maar als ze zich iets ontnomen voelde, vond ze het al moeilijk om te doen alsof ze er enige vreugde aan beleefde. Wantrouwen ondermijnde de fundamenten van haar relatie.
Ze had nooit het gevoel dat ze Charles voor zichzelf alleen had. Er was altijd iets dat hij voor haar achterhield, een deel van hem dat ze niet kon bereiken. Ze voelde zich nooit helemaal veilig, helemaal geliefd, en ze moest altijd op haar hoede zijn. Het was alsof er een soort onzichtbare kloof tussen hen lag. Ze kroop tegen hem aan, maar voelde alleen de kilte van zijn lichaam. Hoe dichter ze bij elkaar waren, hoe verder ze zich verwijderd voelde, en zelfs als hij zijn armen om haar heen sloeg had ze niet het gevoel dat hij het meende. Als de emoties bij een ruzie zo hoog opliepen dat ze daarna uitgeput en dus ontspannen was, ging het eventjes beter - maar tot de volgende ruzie konden ze daarna weer lichamelijk net zo goed in verschillende kamers zijn.
En uiteindelijk waren ze dat ook. Charles had haar verwachtingen eigenlijk op geen enkele manier waargemaakt. Ze was in het huwelijk getreden met een man van wie ze dacht dat hij haar zou koesteren en steunen. In plaats daarvan zat ze opgescheept met een onbevredigende minnaar en een echtgenoot die zich tegen haar keerde als het moeilijk werd, die het niet eens leek op te merken als ze zich mooi voor hem maakte, die het niets kon schelen als zij uit wanhoop met andere mannen ging flirten. Ze begon zichzelf af te vragen of de man met wie ze getrouwd was wel degene was die ze wilde, en dat deed haar nog meer verdriet.
Maar ondanks de ruzies en de tranen en het inmiddels volledige ontbreken van fysiek contact, bleef ze van hem houden. Hij was de eerste man op wie ze verliefd werd en dat woog zwaar. En ze geloofde dat hij van haar hield op zijn manier, wat die ook was.
Wat ze onmogelijk kon vergeven was zijn bedrog.
De aanwezigheid van Camilla had tijdens haar hele huwelijk al op de achtergrond doorgeschemerd. De ontdekking dat hij zijn verhouding met haar weer had opgepakt, deed haar pijn als 'een stomp in mijn maag'. Haar benen waren slap en ze was half in shock. Toen kwamen de tranen en de woede.
Ze probeerde Camilla uit haar hoofd te zetten, maar die dook steeds weer op. Vroeg in hun huwelijk had Charles het verbijsterende idee opgeworpen dat Diana, die met niemand kon praten, misschien vriendschap kon aanknopen met Camilla. En omdat ze toen nog bereid was naar alles te luisteren wat hij zei, stemde ze in. De vriendschap was van korte duur, omdat Diana snel door had dat alles wat ze zei terugkwam bij Charles. Toen Charles haar vroeg waarom ze Camilla niet meer belde, legde Diana boos uit dat ze niet van plan was vriendinnetjes te worden met zijn minnares - en als hij van zijn vrouw hield moest hij haar ook niet meer bellen. Dat zou elke vrouw hebben gezegd.
Hij trok zich er niets van aan, wat ze ontdekte toen ze een van de telefoons in Highgrove opnam en hem met Camilla hoorde kletsen. Het was kort na Harry's geboorte, en de ontdekking dreef haar tot complete razernij. Het maakte een farce van alle moeite die zij had gedaan om hun huwelijk te redden. Was dit de reden dat hij haar de rug toekeerde als zij verleidelijk voor hem danste? Ze voelde zich compleet vernederd.
Ze begon Camilla 'de Rottweiler' te noemen. Ze legde uit waarom: 'Omdat ze op een hond lijkt - en omdat ze nooit meer loslaat als ze eenmaal haar tanden in iemand heeft gezet.'
Ze confronteerde Charles met de relatie, maar kreeg nooit antwoord. Hij ontkende niet dat hij iets met Camilla had, hij loog niet; hij zei gewoon niets terug en weigerde antwoord te geven. Het was een kinderachtige manier om met de situatie om te gaan, maar noch Charles noch Diana was erg volwassen in dit soort zaken. Hij zocht zijn toevlucht tot zwijgen. Zij begon die anonieme telefoontjes te plegen waarmee ze later zoveel problemen zou krijgen: ze belde Camilla midden in de nacht en hing op zodra ze opnam. Ze sprak met minachting over Charles en 'zijn dame', deed net alsof het haar niets kon schelen, zocht troost bij andere mannen en probeerde haar gevoelens diep weg te stoppen, zodat ze nooit meer zoveel pijn hoefde door te maken. Hij had haar tot in het diepst van haar hart gekwetst. Ze bleef zichzelf maar afvragen: 'Hoe heb ik zo'n dwaas kunnen zijn? Hoe kan ik me zo lang hebben laten misleiden?'
Ze raakte erg in de war. Ze slikte medicijnen (waaronder antidepressiva zoals Prozac, dat sinds 1988 beschikbaar was), maakte ruzie met haar man over de opvoeding van hun zoons, moest glimlachend verschijnen bij officiële gelegenheden. De hele tijd vroeg ze zich af: 'Gaat mijn echtgenoot vreemd?' Uiteindelijk moest ze van overspannenheid een aantal afspraken afzeggen, maar het is al een wonder dat ze er nog een paar kon doen. Veel andere vrouwen waren snikkend thuisgebleven. Wat haar erdoorheen hielp waren de bezoekjes die ze bracht aan hulpgroepen voor mishandelde vrouwen.
Charles gebruikte nooit fysiek geweld, maar mishandeling kan ook psychologisch zijn. Door te praten met andere vrouwen kreeg Diana inzicht in wat er met haar gebeurde. Ze begon te begrijpen dat ze niet de enige was in die situatie, en dankzij hun problemen kon ze ook die van haarzelf beter begrijpen.
De meeste vrouwen die ze ontmoette, waren weg bij hun man. Diana zat vast in de koninklijke val waar ze aarzelend zelf ingelopen was. Ze bleef in het echtelijk huis en leed verder. Haar oplossing voor haar ellende was een minnaar nemen, en in 1986, twee jaar na de geboorte van Harry, begon ze een affaire met James Hewitt, een roodharige legerofficier. Vanaf dat moment hielden Charles en Diana hun privé-levens eigenlijk gescheiden. Hij bracht zoveel mogelijk tijd door met Camilla, terwijl Diana zich aan haar zoons wijdde en af en toe wegsloop voor een clandestiene afspraak met Hewitt. Het was een regeling die Charles eindeloos kon volhouden, omwille van de koninklijke schijn.
Maar dit dubbele bestaan was niet wat Diana van het leven wilde. Ze wilde nog steeds bemind worden door een man, 'en één man alleen'. Ze wilde de rest van haar leven met die man doorbrengen. Ze wilde die man niet met iemand anders delen.
Hun reis naar India begin 1992 was de druppel die de emmer deed overlopen. Haar stemming was op zijn allerslechtst en ze voelde zich erg alleen. Ze herinnerde zich: 'Ik had het gevoel dat mijn leven ten einde liep.' Het was een melodramatische manier om het zo te verwoorden, maar zo voelde het. Toen Charles haar tijdens een polowedstrijd een kus wilde geven, draaide ze expres haar hoofd weg omdat ze het gebaar onoprecht vond.
'Hij deed het alleen voor de camera's,' zei ze. Het maakte haar hels.
Ze besloot dat als Charles in staat was komedie te spelen om de pers iets duidelijk te maken, zij dat ook kon. Dus dat deed ze. De foto van haar voor de Taj Mahal was haar antwoord. Ze wilde de wereld laten zien hoe verschrikkelijk eenzaam ze zich voelde. Ze gebruikte het monument voor de toewijding van een man aan zijn vrouw om te laten zien dat zij een vrouw was die geen liefde kende.
Daar bleef het niet bij. Diana had stiekem al een ander, nog sterker wapen in stelling gebracht. Dat kwam tot ontploffing in juni, op de dag dat Andrew Mortons boek Diana: haar eigen verhaal uitkwam. Het boek gaf een vernietigend beeld van haar problemen en de harteloze manier waarop haar echtgenoot haar behandelde. Het was gebaseerd op interviews die Diana via een tussenpersoon gegeven had, en beschreef uit eerste hand hoe het was in de frontlinies van 'the War of the Waleses', zoals de pers hun gevecht noemde. Ze had eigenhandig de laatste wijzigingen aangebracht en stond erop dat er daarna niets meer aan veranderd werd.
Ze was erg opgewonden toen het boek uitkwam. Ze legde me uit dat ze haar versie van het verhaal naar buiten wilde brengen, als tegenwicht voor de slechte dingen die over haar gezegd werden door Charles' vrienden. Maar ze was ook doodsbenauwd voor de reactie van de koninklijke familie. Ze had gelijk dat ze bang was. Charles was versteend van de schok, maar ze wist dat de koningin, die uit steviger hout gesneden was dan haar oudste zoon, razend zou worden.
Daarom probeerde ze te ontkennen dat ze er iets mee te maken had. Om zichzelf te distantiëren van het project sneed ze de banden door met alle vrienden die ze gevraagd had om haar verhaal te bevestigen. Maar dat haalde niets uit. De beschrijvingen waren te precies, te gedetailleerd om Diana vrij te pleiten van verantwoordelijkheid. Het dreef een wig tussen haar en haar schoonmoeder, het enige lid van de koninklijke familie die haar altijd vriendelijk en met consideratie behandeld had.
Opnieuw liet Diana zich meesleuren door haar emoties. Ze had zonder eerst goed na te denken impulsief uitgehaald naar de echtgenoot die haar zoveel leed had berokkend.
Terugkijkend bleef ze dubbel over wat ze gedaan had. Ze bleef erbij dat ze het volste recht had om haar verhaal te vertellen. Aan de andere kant betreurde ze vreselijk dat ze onbewust de mensen gekwetst had die tot dan toe haar sterkste bondgenoten waren geweest. Ze was een aantal goede vrienden voor altijd kwijt, en dat vond ze erg. En ze verloor de welwillendheid van de koningin, de enige die voor haar in de bres had kunnen springen toen het hof uiteindelijk de zaak afhandelde. Alles bij elkaar gaf ze toe dat het waarschijnlijk een domme actie was geweest. Ze bleef alleen en geïsoleerd achter, een gevoel dat nog verergerd werd door het overlijden van haar vader, drie maanden eerder.
Graaf Spencer is altijd neergezet als bars en ongevoelig, en na zijn beroerte als een man met aangetaste geestelijke vermogens. Dat was zeker niet hoe Diana hem zag. Hij was de enige op wie ze altijd kon rekenen, en alleen hij wist van de problemen die haar koninklijke status met zich meebracht. Hij had er veel begrip voor. Vroeger had hij zelf als opperstalmeester bij de koningin gediend, dus hij wist uit eigen ervaring hoe moeilijk en ontoeschietelijk haar schoonfamilie kon zijn. Als ze problemen met hen had, herinnerde hij haar eraan dat de Spencers hun afstamming konden traceren tot het bewind van Henry VIII in de zestiende eeuw, en dat ze veel Engelser waren dan de koninklijke familie. In zekere zin beviel het haar wel dat ze Charles een slag voor was en vond ze het verschrikkelijk grappig. Ze dacht dat dit het enige was wat ze op hem voor had.
Dat was haar vaders subtiele manier om haar te steunen, en ze hield meer van hem dan welke man ook. De genegenheid was wederzijds. Het was een ruwe liefde en hij was niet de hele tijd aardig voor haar. Maar zij was zijn lieveling, en het was zijn grootste wens dat zij gelukkig zou worden. En als het moeilijk werd, wat vaak gebeurde, wist ze dat ze op zijn raad kon vertrouwen. Hij was de enige man die haar nooit teleurgesteld had; de enige man, zoals zij het verwoordde, 'die me nooit bedroog'. Ze zei dat hij haar 'veiligheidsnet' was bij het emotionele leed van haar leven aan het hof.
Toen haar huwelijk spaak liep, adviseerde iedereen haar om door te zetten, om het overspel van haar man te negeren, de schijn op te houden en haar eigen gevoel aan de kant te schuiven omwille van de familie. Deze pragmatische, ouderwetse en harteloze benadering was precies dezelfde als graaf Spencer gekozen had toen hij Diana's moeder probeerde over te halen bij hem te blijven. Maar toen zijn eigen dochter met hetzelfde dilemma geconfronteerd werd, liet hij de oude aristocratische lijn varen. Hij zei niet letterlijk tegen haar dat ze moest inpakken en wegwezen. Maar hij zei wel dat ze moest doen wat zij vond dat het beste was op lange termijn, voor haar zonen, maar ook voor haarzelf.
Diana bracht een ongelukkige wintersportvakantie door in het Oostenrijkse Lech toen ze bericht kreeg van zijn dood. Ze was in alle staten. Haar eerste ingeving was om in haar eentje terug naar Engeland te vliegen, maar de paleiswacht haalde haar over om dat niet te doen, omdat Charles haar voor de goede vorm moest vergezellen. Maar ze maakte heel duidelijk dat ze niet zou toestaan dat het hof een soort opgeprikte show van saamhorigheid zou opvoeren tijdens de begrafenis van haar vader. Ze stond erop om alleen aan te komen en te vertrekken. Ze wilde in haar eentje rouwen. Niemand, en zeker niet de echtgenoot die haar altijd dwong de zin van de koninklijke familie te doen, kon haar daarvan afbrengen.
Later zou er geen dag voorbijgaan dat ze niet aan haar vader dacht. Ze praatte voortdurend over hem en ging naar mediums om te proberen contact te maken met zijn geest. Zonder hem voelde ze zich beroofd. Ze noemde hem 'mijn rots in de branding'. Die benaming gebruikten de media later voor Paul Burrell, maar wat Diana betrof kon er maar één rots zijn. Dat was haar vader, en zonder hem was ze haar veilige haven kwijt.
Haar huwelijk was de laatste fase ingegaan. Ze zou nog een wanhopige poging doen om het in stand te houden, maar de problemen - in levensvisie en overtuiging en bovenal in de slaapkamer - zaten te diep voor een verzoening. Diana's emotionele behoeften waren onbegrijpelijk voor haarzelf en Charles had geen flauw idee wat hij ermee aan moest. Het huwelijk stortte in, en Diana moest het allemaal dragen zonder haar vader om op te steunen.