Dankwoord

Tijdens dit onderzoek had ik het voorrecht om een aantal buitengewone mensen te leren kennen. Zij hielpen mij om toegang te krijgen tot informatie, archieven en levensverhalen. Hoewel zij in de tekst worden genoemd, zou ik graag van deze gelegenheid gebruik willen maken om hen te bedanken voor hun hulp en medewerking, zonder welke dit boek niet mogelijk zou zijn geweest: Isaak Filsjtinsky, Sergej Kovaljov, Aleksandr Kroesjelnitsky, Zoja Martsjenko, Izrail Mazoes, Paoelina Mjasnikova, Pavel Naoemov, Dina Nochotovitsj, Nikita Petrov, Lev Razgon, Tamara Roezjnetsova, Andrej N. Sacharov, Zorja Serebrjakova, Roza Smoesjkevitsj, Leonard Ternovsky en Zajara Vesjolaja. Ik ben vooral dank verschuldigd aan Vladlen Loginov en Arseni Roginsky voor hun raad en aan Semjon Vilensky, die zich mijn taak eigen maakte. Het kritische oordeel van Bruno Naarden en het scherpe oog van Marc Jansen dwongen mij om mijn waarnemingen aan te scherpen. Stephen Cohen heeft advies, vriendschap en onbeperkt inzage in zijn omvangrijke archief over terugkerende ex-gevangenen geboden. Ook Irving Horowitz ben ik veel dank verschuldigd voor zijn enthousiasme en zijn input. Mijn man Rob had het geduld om een langdurig project te verdragen, dat zich voor het merendeel ver van huis afspeelde. Mijn familie heeft me ontzettend gesteund door er voor mij te zijn als ik mijn gedachten en ideeën wilde delen. Mijn prachtige tweeling, Zoë en Noah, zijn kort na de voltooiing van dit project geboren. Ik ben ze dankbaar dat ze er zijn. Ik had het geluk dat ik het Memorialarchief kon bestuderen in de serene, professionele omgeving van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. De Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (nwo) hebben onmisbare en gulle financiële steun en reisbeurzen voor dit onderzoek verstrekt. Ik wil ook Mizzi van der Pluijm, Erna Staal, Jennifer Boomkamp en Cindy Eijspaart van uitgeverij Contact bedanken voor hun inzet, en Robert Vernooy voor zijn vakkundige vertaalwerk. Ten slotte gaat mijn zeer oprechte

dankwoord 285

dank uit naar Johannes Houwink ten Cate van het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies in Amsterdam voor zijn steun en zijn gedrevenheid om dit boek een groter, Nederlands publiek te laten vinden.

Noten

1. Semen Samuïlovich Vilenskii, interview, Moskou, 22 oktober 2003. Vilenskii wees erop dat de musici onder de gevangenen niet waardig genoeg werden geacht om zelf de ‘partijhymne’ te spelen. Zie ook ‘50 Years on, Stalin Casts a Shadow over Russia,’ afp, 2 maart 2003.

2. Deze staatsinstellingen zouden nog tientallen jaren een thuis worden voor kinderen die door de sovjetterreur wezen waren geworden.
3. Zasedanie Politbureau tsk kpss, 24 november 1988, tskhsd, f. 89, o. 42, d. 23, II. 1-5.
4. Zo was de spoorlijn van Igarka naar Saleckhard een van de laatste grote dwangarbeidprojecten onder Stalin. Hij werd nooit voltooid en na de dood van Stalin werden de kampen verlaten.
5. David Remnick, Lenin’s Tomb: The Last Days of the Soviet Empire (New York: Random House, 1993), p. 7.
6. Ibid.
7. Zie: ‘Stalin’s Shadow Will Pursue Russians for Many Years More,’ International Herald Tribune, 12 maart 1996.
8. Ian Buruma, The Wages of Guilt: Memories of War in Germany and Japan (New York: Farrar Straus Giroux, 1994), pp. 21, 63, 104, 116 en 128, onder andere.
9. Zie ook de inleiding bij John Löwenhardt, The Reincarnation of Russia: Struggling with the Legacy of Communism, 1990-1994 (Essex: Longman, 1995). 10. Zie bijvoorbeeld Bruno Bettelheim, ‘Individual and Mass Behavior in Extreme Situations,’ Journal of Abnormal and Social Psychology 38, nr. 4 (oktober 1943), pp. 417-452; Leo Eitinger en Axel Strom, Mortality and Morbidity after Excessive Stress (Oslo: Universitet Fologet, 1975); Dierk Juelich, uitg., Geschichte als Trauma (Frankfurt am Main: Nexus Verlag GmBH, 1991); Paloma Aguilar, Alexandra Barahona de Brito, Carmen Gonzalez Enriquez, red., The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratizing Societies (Oxford: Oxford University Press, 2001).
11. Artikelen over dit onderwerp zijn onder andere: Nanci Adler en Semen Gluzman, ‘Soviet Special Psychiatric Hospitals: Where the System was Criminal and the Inmates Were Sane,’ the British Journal of Psychiatry the British Journal of Psychiatry 720; Stephen Kotkin, ‘Terror, Rehabilitation, and Historical Memory: An Interview with Dmitry Yurasov,’ The Russian Review 51 (1992), pp. 238-262. 12. Voor beschrijvingen van de terreur zie bijvoorbeeld: Robert Conquest, The Great Terror: A Reassessment (Londen: Pimlico, 1992); David J. Dallin en Boris I. Nikolajevich, Forced Labour in Soviet Russia (Londen: Hollis & Carter, 1948); Roy Medvedev, Let History Judge: The Origins and Consequences of Stalinism, herziene editie (New York: Columbia University Press, 1989); Ralf Stettner, ‘Archipel Gulag’: Stalins Zwangslager – Terrorinstrument und Wirt

schaftsgigant. Entstehung, Organisation, und Funktion des sowjetischen Lagersystems 1928-1956 (Paderborn: Ferdinand Schöningh, 1996).

13. Stephen F. Cohen, Rethinking the Soviet Experience: Politics and History since 1917 (New York: Oxford University Press, 1985), p. 97, en ‘The Victims Return: Gulag Survivors and the Soviet Union after Stalin.’ Ik ben professor Cohen bijzonder dankbaar dat ik dit ongepubliceerde artikel uit 1983 van hem heb gekregen. Voor zover ik weet is het de eerste analyse van de sociale aspecten van de terugkeer.

14. Mijn eigen Victims of Soviet Terror: The Story of the Memorial Movement (Westport, CT: Praeger Publishers, 1993) onderzoekt de geschiedenis van de organisatie Memorial, de geschiedenis van de misdaden van Stalin en de persoonlijke verhalen van een aantal van degenen die werden onderdrukt. De oral history (interviews met voormalige slachtoffers en Memorialleiders) werd na 1988 verzameld, tijdens de tweede destaliniseringsperiode. Het boek gaat in op een aantal van de problemen in de periode na de kampen, met name de onthullingen over het stalinistische verleden en hun effect onder glasnost, alsook de psychologische effecten van tientallen jaren stilzwijgen. Maar Victims of Soviet Terror gaat niet specifiek over het herintegratieproces.

15. Kathleen E. Smith, Remembering Stalin’s Victims: Popular Memory and the End of the ussr (Ithaca: Cornell University Press, 1996), p. 171.
16. Ibid., p. 32.
17. Voor een gedetailleerde visie op dit werk, zie mijn bespreking in Russian Review 57, nr. 1 (januari 1998), p. 157-8.
18. Adam Hochschild, The Unquiet Ghost: Russians Remember Stalin (New York: Penguin Books, 1994).
19. Jane P. Shapiro, ‘Rehabilitation Policy and Political Conflict in the Soviet Union 1953-1964,’ (Ph.d.-dissertatie, Columbia University, 1967).
20. Albert P. van Goudoever, The Limits of Destalinization in the Soviet Union: Political Rehabilitations in the Soviet Union since Stalin (New York: St. Martin’s Press, 1986), p. 47. (Ned. versie: Angst voor het verleden: politieke rehabilitaties in de Sovjet-Unie na 1953 (Utrecht: HES & De Graaf, 1983).
21. Ibid., p. 48.
22. Irina Sjerbakova, ‘The Gulag in Memory,’ in Luisa Passerini, red., Memory and Totalitarianism (Oxford: Oxford University Press, 1992), p. 103-115.
23. Adler en Gluzman, ‘Soviet Special Psychiatric Hospitals: Where the System was Criminal and the Inmates were Sane’.
24. Zvenja: Istoricheskii Almanakh, deel 1 en 2 (Moskou: Progress, Fenix, Atheneum, 1991, 1993).
25. G.M. Ivanova, gulag v sisteme totalitarnogo gosudarstva (Moskou: monf, 1997), p. 81.
26. Evgenia Ginzburg, Within the Whirlwind (New York: Harcourt Brace Jovanovich Publishers, 1981). p. xvi.
27. Ibid., p. 198.
28. Ibid.
29. Ibid., p. 199.
30. Ibid.
31. Pavel Ivanovich Negretov, Vse Dorogi Vedut Na Vorkutu (Vermont: Chalidze Publication, 1985), p. 128.
32. Dodnes Tjagoteet, Vypusk 1 (Moskou: Sovietskii Pisatel’, 1989). In 1999 publiceerde Indiana University Press de Engelse vertaling van dit boek, onder de titel Till My Tale Is Told: Women’s Memoirs of the Gulag.
33. Terence Des Pres, The Survivor. An Anatomy of Life in the Death Camps (New York: Oxford University Press, 1976), p. 79.
34. Conquest, p. 310.
35. Ibid.
36. Edwin Bacon, The Gulag at War: Stalin’s Forced Labour System in the Light of the Archives (Londen: Macmillan Press Ltd, 1994), p. 44. Voor informatie over de geschiedenis, structuur en functie van de dwangarbeidskampen van de sovjets zie ook het waardevolle Memorial-naslagwerk, N.G. Okhotin, A.B. Roginskii, red. Sistema ispravitel’no-trudovykh lagerei v sssr (Moskou: Zvenya 1998); en Stettner.
37. Adler, Victims, p. 39.
38. Ibid., p. 3.
39. Francois-X. Coquin, ‘Comments on the Current “Ferment” and Revision of History in the Soviet Union: Stakes, Limits, Outlook,’ in Takayuki Ito, red., Facing Up to the Past: Soviet Historiography under Perestroika (Sapporo: Hokkaido University Slavic Research Center, 1989), p. 23.
40. Het jaar 1934 is verkozen boven 1930, omdat de meeste informatie in deze studie verband houdt met slachtoffers van de Grote Terreur.
41. Karl Jaspers, Die Schuldfrage (Zürich: Artemis Verlag, 1947), p. 17.
42. Ibid., p. 10-11.
43. Ibid., p. 18.
44. Ibid, p. 20, 39.
45. Ibid., p. 48.
46. Ibid., pp. 94-95.
47. Zelfs de term ‘revisionistisch’ is onderwerp van discussie geweest. Stephen Cohen merkt op dat in het verleden de term verwees naar historici die data accepteerden en herinterpreteerden. Het wordt nu toegepast op ‘specifieke manier van denken die falsificaties geaccepteerd heeft, gestaafd bewijs terzijde schoof en nieuwe bevindingen verkeerd interpreteert’. Geciteerd in Robert Conquest, ‘Small Terror, few dead,’ Times Literary Supplement, 31 mei 1996, p. 3.
48. J. Arch Getty, Gabor T. Rittersporn, Viktor N. Zemskov, ‘Victims of the Soviet Penal System in the Pre-war Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence,’ American Historical Review 98, nr. 4 (oktober 1993), pp. 1023-24. Volgens Memorialonderzoekers die gegevens hebben verzameld uit de kgb- archieven werden er niet minder dan één miljoen gevangenen geëxecuteerd tussen 1921 en 1953 (Ofitsial’naia Spravka ‘Memoriala’ k dniu politzakliuchënnogo v 1997gg., 30 oktober 1997).
49. Robert Conquest, ‘Playing Down the Gulag’, een bespreking van Edwin Bacons Gulag at War, Times Literary Supplement, 24 februari 1995, pp. 8-9.
50. Edwin Bacon wijst erop dat de cijfers van Rosefielde hoger zijn dan de officië50. Edwin Bacon wijst erop dat de cijfers van Rosefielde hoger zijn dan de officië 17). Voor andere overzichten, zie: R.W. Davies, Soviet History in the Yeltsin Era (Londen: Macmillan Press Ltd, 1997); Id., ‘Forced Labor Under Stalin: The Archive Revelations,’ New Left Review nr. 214 (november-december 1995), pp. 62-80. Zie ook Steven Rosefielde, ‘Stalinism in Post-Communist Perspective: New evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s,’ Europe-Asia Studies 48, nr. 6 (1996), pp. 959-987; Stephen Wheatcroft, ‘The 48, nr. 6 (1996), pp. 959-987; Stephen Wheatcroft, ‘The 1945,’ Europe-Asia Studies 48, nr. 8 (1996), pp. 1319-1353; J. Arch Getty, R.T. Manning, red., Stalinist Terror: New Perspectives (Cambridge University Press, 1993). Zie ook Michael Ellman, ‘Sovjet Repression Statistics: Some Comments’, Europe-Asia Studies, 54, nr. 7 (2002), pp. 1151-1172.
51. Bacon, p. 18.
52. Ibid., p. 27.
53. Alec Nove, red., The Stalin Phenomenon (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1993), pp. 29-33.
54. Bacon, p. 35. Shmelev, Chroesjtsjovs schoonzoon, voert een nog hoger aantal arrestaties aan tussen 1935 en 1941 – bijna 20 miljoen – in een gesprek met Stephen Cohen. Zie hoofdstuk 4 in Stephen Cohen, Rethinking Russia (New York: Oxford University Press, op komst).
55. Nezavisimaia Gazeta, 4 maart 1993.
56. Argumenty i fakty, nr. 20, 1990.
57. Geciteerd in Vera Tolz, ‘Ministry of Security Official Gives New Figures for Stalin’s Victims,’ rfl⁄rl Research Report 1, nr. 18, mei 1992, p. 9.
58. ‘Staraia Komnata,’ Russisch televisieprogramma, mei 1996.
59. Times Literary Supplement, 24 februari 1995, p. 8.
60. Robert W. Thurston, Life and Terror in Stalin’s Russia, 1934-1941 (New Haven: Yale University Press, 1996), pp. 63, 90.
61. Times Literary Supplement, 31 mei 1996, p. 3. Zie ook: Robert Conquest, ‘Victims of Stalinism: A Comment,’ Europe-Asia Studies Europe-Asia Studies 1319.
62. Cohen, Rethinking Russia, hoofdstuk 4.
63. Het is niet mogelijk om precies te berekenen hoeveel slachtoffers de terreur hebben overleefd om in de samenleving terug te keren, maar voormalige bannelingen en gedeporteerden, die in feite in gevangenissen zonder muren leefden, zouden gerekend moeten worden tot de ‘terugkeerders’, aangezien zij over het algemeen de aan die status verbonden problemen ondervonden. Waarschijnlijk zijn er in de jaren vijftig beduidend meer dan vijf miljoen slachtoffers (inclusief bevolkingsgroepen) teruggekeerd.
64. Bacon, p. 45. De voorzichtige uitspraak van de auteur is gebaseerd op nieuw archiefmateriaal.
65. Ivanova, pp. 19-20. Zie ook p. 29.
66. Marc Jansen, A Show Trial under Lenin: The Trial of the Socialist Revolutionaries, Moscow 1922 (Den Haag: Martinus Nijhoff Publishers, 1982), p. 175. (Een showproces onder Lenin: Het voorspel van de Grote Terreur, Haarlem: De Haan, 1980.)
67. Ivanova, pp. 31, 47.
68. Bacon, pp. 46-47.
69. Roy Aleksandrovich Medvedev, antwoord op door Stephen F. Cohen ontwikkelde vragenlijst in een brief geschreven op 10 september, 1980.
70. V. Rogovin, Partiia Rasstreliannykh (Moskou, 1997), p. 457. Zie ook Argumenty i Fakty, nr. 5, 1989.
71. Ugolovnyi Kodeks rsfsr (Moskou, 1950), pp. 35-43.
72. Conquest, The Great Terror, pp. 257, 271.
73. Zie Peter H. Solomon Jr. Soviet Criminal Justice under Stalin (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), pp. 301-305.
74. In 1937-38 waren er ‘nationale operaties’ gericht tegen verschillende etnische groepen vanwege vermeende collaboratie of verdenking dat het om agenten van buitenlandse inlichtingendiensten ging. Ongeveer 250 000 van deze slachtoffers (van wie de helft Polen waren) kreeg de doodstraf. Zie: N.V. Petrov, A.B. Roginskii, ‘Pol’skaia operatsia’ nkvd 1937-1938gg.,’ in Repressii protiv poliakov i pol’skikh grazhdan (Moskou: Zvenja 1997), p. 33.
75. ‘gulag v gody voiny: Doklad nachalnika gulaga nkvd sssr V.G. Nasedkina, Avgust 1944g.,’ Istoricheskii Arkhiv 3 (1994), p. 64.
76. Ivanova, p. 110.
77. Ibid., p. 111. Zie ook: V.N. Zemskov, ‘gulag (istoriko-sotsiologicheskii aspekt),’ Sotsiologicheskiee Issledovaniia 6 (1991), pp. 23-24.
78. Gleb Iosifovich Anfilov, ‘Materialy k biografii: Vyderzhki iz pisem, dnevnikov i drugie dokumenty,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 4, l. 0001 2909 0267.
79. V.P. Naumov, ‘Sud’ba voennoplënnykh i deportirovannykh grazhdan sssr, materialy komissii po reabilitatsiii zhertv politicheskikh repressii,’ Novaia i Noveishaia Istoriia 2 (1996), p. 101; Id., ‘O Massovykh repressiiakh v otnoshenii voennoplënnykh i deportirovannykh grazhdan,’ ongepubliceerd artikel, december 1996.
80. Marta Craveri, ‘The strikes of Norilsk and Vorkuta camps and their role in the breakdown of the Stalinist forced labor system,’ ongepubliceerd artikel, p. 16; zie ook: Ulrike Goeken, ‘Von Kooperation zu Konfrontation: zur Repatriierung sovjetischer Kriegsgefangener und Zwangsarbeiter nach dem Zweiten Weltkrieg,’ Arbeitskreis Militärgeschichte e.V. newsletter 7 (september 1998), pp.16-20.
81. Medvedev, vragenlijst.
82. Andrea Graziosi, ‘The Great Strikes of 1953 in Soviet Labor Camps in the Accounts of their Participants: A Review,’ Cahiers du Monde russe et sovietique xxxiii, 4 (oktober-december 1992), pp. 421-422.
83. Cohen, Rethinking, p. 103, en ‘The Victims Return,’ p. 7.
84. garf (Staatsarchief van de Russische Federatie), f. 9401, op. 2, d. 450, l. 471. Zie ook: Marta Craveri, Oleg Khlevniuk, ‘Krisis Ekonomiki mvd (konets 1940-1950 gody)’ Cahiers du Monde russexxxvi, 1-2 (januari-juni 1995), p. 182.
85. Graziosi, p. 430.
86. Roy A. Medvedev en Zhores A. Medvedev, Khrushchev: The Years in Power (New York: Columbia University Press, 1977), p. 19.
87. Van Goudoever, p. 11.
88. Prikaz General’nogo Prokurora Soiuza ssr, Ministra Iustitsii Soiuza ssr, Ministra Vnutrennikh Del Soiuza ssr i Predsedatelia Komiteta Gosudarstvennoi Bezopasnostri pri Sovete Ministrov Soiuza ssrr za 1954, nr. 96ss/oo16/ 00397/00252, 19 mei 19954. garf, f. 8131, op. 32, d. 3284, ll. 40-41.
89. V.N. Zemskov, ‘gulag: istoriko-sotsiologicheskii aspekt,’ Sotsiologicheskie Issledovaniia 7 (1991), p. 14.
90. Id., ‘Sud’ba ’Kulatskoi ssylki’ (1930-1954),’ Otechestvennaia Istoriia 1 (1994), pp. 118-147.
91. Medvedev en Medvedev, p. 19.
92. Ibid., p. 20.
93. Alla Makarova, ‘Noril’skoe Vosstanie, Mai – avgust 1953,’ Volia, Zhurnal uznikov totalitarnyk sistem 1 (1993), pp. 70, 82; zie ook: Marta Craveri, ‘Krisis gulaga: Kengirskoe Vosstanie 1954 goda v dokumentakh mvd,’ Cahiers du Monde russexxxvi, 3 (juli-september 1995), pp. 319-344.
94. Volgens V.N. Zemskov bleven er op 1 januari 1956 113 735 mensen die beschuldigd waren van ‘contrarevolutionaire’ misdrijven in de kampen en kolonies (‘gulag,’ Sots. Is. 7, p. 14). Maar aan deze schatting moet echter een groot aantal anderen worden toegevoegd die ook het slachtoffer van de terreur zijn geworden. Veel van hun vrijheid beroofde gevangenen en bannelingen hadden een vrouw, kinderen, broers en zusters, tantes, enzovoort in ballingschap. In deze studie worden dezen ook beschouwd als terugkeerders.
95. Medvedev en Medvedev, p. 20.
96. Van Goudoever citeert respectievelijk Medvedev en Sacharov, p. 46.
97. Ibid.
98. Cohen, ‘The Victims Return,’ p. 2.
99. Adler, pp. 42-44.
100. Michel Heller en Aleksandr Nekrich, Utopia in Power (Londen: Hutchinson, 1986), p. 531. Chroesjtsjovs zoon Leonid viel in de oorlog in handen van de Duitsers en werd opnieuw gevangengenomen door de sovjets. Op basis van verzamelde documenten werd hij tot de doodstraf veroordeeld. Naar het schijnt smeekte Chroesjtsjov Stalin (onder andere) om het vonnis in te trekken, maar zijn pogingen waren tevergeefs. Voor gedachten over Chroesjtsjovs motivatie voor zijn geheime rede, zie: Vadim Udilov, ‘Za chto Khrushchev otomstil Stalinu,’ Nezavisimaia Gazeta, 17 februari 1998.
101. Cohen, Rethinking the Soviet Experience, p. 97.
102. ‘Massovye Repressii Opravdany Byt ne Mogut,’ Istochnik (Vestnik Arkhiva Presidenta RF) 1 (1995), pp. 126-127.
103. Ibid. Zie ook de inleiding door L. Golovkova in Butovskii Poligon: 1937-1938 (Moskou: Moskovskii antifashistskii tsentr, 1992), pp. 26-28.
104. Sbornik zakonodatelykh i normativnykh aktov o repressiiakh i reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii (Moskou: Izadatel’stvo Respublika, 1993), p. 14; Ugolovnii Kodeks (Moskou: ogiz, 1936): pp. 31-37.
105. garf, f. 461, op. 8s, d. 395, l. 2.
106. Negretov, p. 114.
107. Ibid.
108. Roy Medvedev, Khrushchev (Oxford: Basil Blackwell, 1982), p. 98. Veel terugkerende ex-gevangenen hebben deze uitspraak bevestigd.
109. A.V. Korotkov, S.A. Melchin. A.S. Stepanov, samenstellers, Kremlëvskii Samosud: Sekretnie Dokumenty Politbiuro o pisatele A. Solzhenitsyne (Moskou: Rodina), p. 361.
110. Cohen, ‘The Victims return’, p. 24.
111. Davies, Soviet History in the Yeltsin Era, p. 213. Op deze bijeenkomst sprak Gorbatsjov zich uit vóór de hernieuwing van het partijlidmaatschap van Malenkov en Kaganovich.
112. Ibid., pp. 1-2.
113. Pas toen de macht hem ontviel, onthulde Gorbatsjov (toen hij het veilig vond?) volledige informatie over de onderdrukking van zijn eigen familie. Hij vertelde twee Amerikaanse verslaggevers, Jonathan Sanders en David Remnick, dat zijn familieleden en die van Raisa Maksimovna waren gearresteerd als koelakken en verbannen naar Siberië. Hij wist overduidelijk dat het lot van zijn familieleden werd gedeeld door veel meer dan ‘duizenden’ anderen.
114. Adler, p. 45.
115. Van Goudoever, p. 8.
116. Ibid.
117. Ibid.
118. Jane P. Shapiro, ‘Soviet Historiography and the Moscow Trials: After Thirty Years,’ The Russian Review 27, nr. 1 (januari 1968), p. 69.
119. Leopold Labedz, ‘Resurrection – and Perdition,’ Problems of Communism Deel xii, nr. 2 (maart-april 1963), p. 52.
120. Shapiro, ‘Rehabilitation Policy,’ p. 310.
121. Labedz, p. 51.
122. Zoia Dimitrievna Marchenko, antwoord op vragenlijst, 6 april 1995. 123. Evgeni Aleksandrovich Gramp, interview met leden van Memorial (opgetekende mondelinge geschiedenis), 16 juli 1990.
124. Cohen, Rethinking the Soviet Experience, p. 99.
125. Ginzburg, pp. 412-413.
126. Boris Lvovich Brainin, ‘Vospominaniia vridola,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 27, ll. 2909 306-323.
127. Lev Gavrilovich Gavrilov, ‘Zolotoi Most,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 27, ll. 2909 1511. 128. Ibid., l. 2909 1691.
129. Isaak Moiseevich Filshtinskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 20 april 1995.
130. Voor verder onderzoek naar deze vraag zie: Ian Kershaw, Moshe Lewin, red., Stalinism and Nazism: Dictatorships in Comparison (Cambridge: Cambridge University Press, 1997).
131. Moskovskie Novosti, nr. 12, 31 maart 1996, p. 14.
132. Stephen G. Wheatcroft, ‘Glasnost and Rehabilitations,’ in Takayuki Ito, red. Facing Up to the Past, p. 201.
133. Kotkin, ‘Terror, Rehabilitation…,’ p. 252.
134. Rogovin, p. 487.
135. Moskovskie Novosti, nr. 12, 31 maart 1996, p. 14.
136. garf, f. 461, op. 8s, d. 3223, l. 18.
137. Vladimir Naumov, ‘Znamia ili mishen?,’ Moskovskie Novosti, nr. 42, 20-27 oktober 1996.
138. Zie Wheatcroft, ‘Glasnost’, p. 208; Rogovin, p. 487.
139. Rogovin, p. 487.
140. Galina Vesnovskaia, ‘Rabota po reabilitatsii,’ Volia 2-3- (1994), p. 208. 141. Vladimir Pavlovich Naumov, interview gehouden in zijn kantoor aan Staraia Ploshchad, Moskou, 21 april, 1995. Zie ook: ‘Massovye Repressii Opravdany Byt ne Mogut,’ Istochnik 1 (1995), pp. 117-132.
142. Vladlen Terentevich Loginov, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 3 maart, 1994.
143. Roy Medvedev, antwoord op vragenlijst van Cohen.
144. Naumov, 21 april, 1995.
145. Marc Jansen en Ben de Jong, ‘Stalin’s Hand in Rotterdam: The Murder of the Ukrainian Nationalist Yevhen Konovalets in May 1938,’ Intelligence and National Security 9, nr. 4 (oktober 1994), pp. 689-690. Zie ook: ‘Uznik XX S”ezda,’ Obshchaia gazeta, 29 augustus- 4 september 1996.
146. Naumov, interview. Zie ook: ‘Ob ispolnenii organami vnutrennikh del zakonodatelstva o reabilitatsii i ob arkhivnom fonde RF,’ in Otechestvennye Arkhivy 6 (1995): 27; Memorial Aspekt 15, augustus 1995.
147. Voor meer statistische gegevens over rehabilitaties in de jaren negentig, zie T.I. Anikanova, ‘O reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii,’ Otechestvennye Arkhivy 1 (1999): 110-114.
148. Zie: ‘Pokaianie i iskuplenie: Postanovlenie Pravitel’stva Rossiiskoi Federatsii,’ Rossiiskaia Gazeta, 20 mei 1994.
149. Voor een bespreking van de betekenis en de juridische consequenties van de status van postradavshii zie de Rossiiskaia Gazeta, 31 mei 1995, p. 5. 150. Anikanova, p. 113.
151. Zie onder andere: ‘Reabilitirovannie i postradavshie: prava i l’goty,’ Rossiiskaia Gazeta 76, 20 juni 1996, p. 3; ‘Kto reabilitirovan,’ Tikhookeanskaia zvezda (Khabarovsk), 6 maart 1996, p. 2; ‘Postradavshim ot repressii,’ Vladivostok, 12 april 1996, p. 12.
152. Rossiiskaia Gazeta, 31 mei 1995. Een interessante discussie over dit onderwerp is te vinden in Sudebnie vedomosti (Krasnodar) 12, december 1995, p. 5; zie ook: ‘Zhertvy repressiinuzhdautsia v zashchite,’ 58er nrs. 9-10 (oktober 1995), p. 3; Anatoli Karpychev, ‘Deti gulaga: ran’she ikh nazyvali “stalinskimi sirotami” seichas nazyvaiut “postradavshimi”,’ Trud, 19 augustus 1997. 153. ‘Federal’nii Zakon o vnesenii izmenenii i dopolnenii v Zakon Rossiiskoi Federatsii “O reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii”,’ Rossiiskaia Gazeta, 11 november 1995; Izvestiia, 25 april 1996.
154. Semen Samuïlovich Vilenskii, interview gehouden op het hoofdkwartier van Vozvrashchenie (zijn woning in Moskou), 2 mei 1996. Zek wordt dikwijls gebruikt als een term voor gevangene (zakliuchënnyi).
155. Lev Emmanoeïlovich Razgon, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 16 april 1995.
156. E. Repa, antwoord op een voor dit project ontwikkelde vragenlijst (voorjaar 1995).
157. Zoia Dmitrievna Marchenko, interviews gehouden in haar woning te Moskou op 6 en 13 april 1995.
158. Karl Menninger, The Crime of Punishment (New York: Viking Press), 1968. 159. Door een overvloed aan zaken en de grotere nadruk op de victimologie zijn deze praktijken de laatste jaren gewijzigd of afgezwakt. Zie Freda Adler, Gerhard O.W. Mueller, William S. Laufer, Criminology, tweede druk (New York: McGraw Hill, Inc., 1995), pp. 386, 402, 494.
160. Erkenning van de onschuld van een overlevende door de samenleving betekent niet noodzakelijkerwijs een hartelijk welkom. Voor inzicht in de problemen van de herintegratie die Nederlandse overlevenden van de holocaust ondervonden zie, onder andere, Connie Kristel, ‘“De moeizame terugkeer”: De repatriëring van de Nederlandse overlevenden uit de Duitse concentratiekampen,’ in Jaarboek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam: Oorlogsdocumentatie ’40-’45, 1989), pp. 77-100; Dienke Hondius, ‘A Cold Reception. Holocaust Survivors in The Netherlands and their Return,’ Patterns of Prejudice 28 (1994), pp. 47-65.
161. Erving Goffman, Stigma: Notes on the Management of a Spoiled Identity (Engelwood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1963), p. 43.
162. Des Pres, pp. 11, 13.
163. ‘Gijzelaren van de Goelag’ (Nederlandse televisiedocumentaire op rtl 5), 3 juli 1995.
164. Isak Dinesen, 2,715 One-Line Quotations for Speakers, Writers and Raconteurs

(New York: Crown Publishers, Inc. 1981).
165. Des Pres, p. 36; en Paul Thompson, The Voice of the Past, Oral History (Ox
ford: Oxford University Press, 1988), p. 151.
166. Mark Kurlansky, A Chosen Few. The Resurrection of European Jewry (Reading,
Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company, 1995), p. 123. 167. Adler, p. 109.
168. Des Pres, p. 46.
169. Ibid., p. 38.
170. Omer Bartov zet uiteen in ‘Intellectuals on Auschwitz: Memory, History and
Truth’ hoe er een onderscheid te maken is tussen de emotionele behoefte en
de morele plicht om getuigenissen te doen. History & Memory 5, nr. 1, (lente/zomer 1993), p. 102.
171. James Fentress en Chris Wickham, Social Memory: New Perspectives on the
Past (Oxford: Blackwell, 1992), p. 25.
172. Ibid., p. 134.
173. Ibid., p. 22.
174. Op haar achtentachtigste was Miasnikova, die een kleine rol speelt in de ‘Sovremennik’-productie van Ginzburgs verhaal, al in haar negende seizoen. Zie:
‘Krutoi Marshrut Sud’by,’ Trud, 15 januari 1998.
175. Leopold H. Haimson, red., The Making of Three Russian Revolutionaries
(Cambridge: Cambridge University Press, 1987), p. viii.
176. Valerie Raleigh Yow, Recording Oral History (Thousand Oaks, Californië: Sage Publications, 1994), p. 181.
177. Haimson, p. 14.
178. Ibid., p. 17.
179. Sigmund Freud, Collected Papers Volume IV, Repression (Londen: Institute of
Psychoanalysis and Hogarth Press, 1924).
180. Ernest A. Rappaport, ‘Survivor Guilt,’ Midstream deel XVII, 7 (augustus, september, 1971), p. 41.
181. Alexander I. Solzhenitsyn, The Gulag Archipelago 1918-1956, deel 3 (New York:
HarperCollins Publishers, 1992), p. 445.
182. Ibid., p. 340.
183. Roy Medvedev, transcriptie van een interview met Stephen Cohen, begin jaren tachtig, p. 3.
184. Franz Kafka, Der Prozess (Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag,
1980), p. 153.
185. Isaak Solomonovich Shur, ‘Pod kolesom istorii (Khronika nezabyvaemykh
dnei)’, chast’ 1, Memorial, f. 2, op. 1, d. 138, l. 0008 3111 0424.
186. Andrej Bitov, Pushkinskii Dom (Moskou: Sovremennik, 1989), p. 73. 187. Memorial, f. 1, op. 1, d. 3500, l. 0026 1901 0129.
188. Memorial, f. 1, op. 1, d. 3500, l. 0132.
189. Ibid., l. 0133.
190. Marianna Lazarevna Antsis, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 5, ll.
0001 2909 511-531.
191. Professor Isaak Moiseevich Filshtinskii, interview gehouden in zijn woning te
Moskou, 20 april, 1995.
192. Slavic Review 55, nr. 1 (voorjaar 1996), p. 170.
193. Memorial, f. 1, op. 1, d. 989, ll. 0013 0612 1110-1111.
194. Ibid., l. 1144.

195. John Keep, Last of the Empires: A History of the Soviet Union 1945-1992 (Oxford: Oxford University Press, 1996), p. 12.
196. Istochnik 2 (1994): 92-92; tskhsd, f. 89, op. 18, d. 26, l. 1
197. Prikaz Ministerstva Gosudarstvennoi Bezopasnosti Soiuza SSR za 1948 god, ’Ob organizatsii raboty po ssylke, vysylke i ssylke na poselenie,’ Moskou, 23 maart 1948.
198. Grigori Grigorevich Budagov, ‘Zapiski…,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 30, l. 0001 2909 516.
199. Ibid.
200. Ibid, l. 517.
201. Aleksandr Dmitrievich Yegorov, ‘Iz nedavnego proshlogo,’ Memorial, f. 2, op. 1, g. 61, l. 1993 0710 0444.
202. Ibid., l. 0451.
203. Ibid.
204. Ibid., l. 0457.
205. Nina Georgievna Bardina, ‘O vremeni i o sebe,’ Memorial f. 2, op. 1, d. 20, l. 0001 1909 2142.
206. Ibid., l. 2160.
207. Ibid., l. 2161.
208. In haar memoires noemt ze de nkvd per vergissing de kgb.
209. Ibid., l. 2177.
210. Raymond A. Bauer, ‘Arrest in the Soviet Union,’ Research Memorandum Number 30, Human Resources Research Institute Project ‘An Analysis of the Soviet Social System,’ Maxwell Air Force Base, Alabama, januari 1954, p. 9.
211. Ibid., pp. 8, 10.
212. Ibid., p. 8.
213. Stephen Cohen, ‘Introduction: Bukharin’s Fate,’ in Nikolaj Boekharin, How It All Began: The Prison Novel (New York: Columbia University Press, 1998). p. xvii.
214. Gleb Iosifovich Anfilov, ‘Materialy k biografii: vyderzhki iz pisem, dnevnikov i drugie dokumenti,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 4, l. 0001 2909 0327.
215. Mikhail Davidovich Baitalskii, ‘Tetradi dlia vnukov,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 8, l. 0001 2909 950.
216. Varlam Shalamov, Graphite (New York en Londen: W.W. Norton, 1981), p. 281.
217. Ginzburg, p. 279.
218. Ibid., p. 293.
219. Ibid., p. 294.
220. tskhsd, f. 89, op. 18, d. 26, l. 2.
221. Tsentral’nyi Arkhiv Ministerstva bezopasnosti Rossiiskoi Federatsii, kollektsiia rassekrechennykh prikazov, prikaz ot 26 oktabrya 1948.
222. Overal in dit boek krijgen subhoofdstukken doorgaans een aparte kop in gevallen waarbij persoonlijke interviews of uitgebreide antwoorden op vragenlijsten voorkomen.
223. Zoia Dmitrievna Marchenko, antwoord op voor dit project ontwikkelde vragenlijst, p. 1.
224. Id., interview gehouden in haar woning te Moskou, 5 april 1995.
225. Ibid.
226. Ibid.
227. Id., vragenlijst, p. 1.
228. Id., interview gehouden in haar woning te Moskou, 12 april 1995.
229. Letters als soe (sociaal gevaarlijk element), krtd (contrarevolutionaire trotskistische activiteit), chsir (familie van een verrader van het moederland, ook ‘liter’ genoemd) werden vaak gebruikt voordat nummers toegepast werden voor artikelen.
230. Zie: Dodnes Tiagoteet, Vypusk 1 (Moskou: Sovetskii Pisatel, 1989), pp. 309-325.
231. Op de postume rehabilitatieverklaring uit 1956 stond 2 december 1939 als sterfdatum van Vesjoly. In 1988 onthulde het Militaire College van het Hooggerechtshof van de ussr dat hij op 8 april 1938 was geëxecuteerd. Zaiara Veselaia, 7-35 (Moskou: Moskovskii Rabochii, 1990), p. 13.
232. Veselaia, antwoord op een speciaal voor dit project ontwikkelde vragenlijst, december 1995.
233. Id., 7-35, p. 26.
234. Ibid., pp. 56-57.
235. Ibid., p. 58.
236. Zaven Efremovich Gabrelian, transcript van een interview door leden van Memorial, 1990, p. 8.
237. Ibid., p. 8.
238. Arkadi Grigorevich Grossman, ‘Pust’ ne povtoritsia nikogda (povest’ o perezhitom),’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 50, l. 1993 0511 0215.
239. Ibid., l. 0218.
240. Viacheslav Viacheslavovich Dombrovskii, ‘“Sovsem obychnaia zhizn,” avtobiograficheskaia povest,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 56, l. 1993 0511 0985.
241. V.V. Lapshin, ‘Vsë techet, vsë izmeniaetsa…,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 80, l. 1993 0810 0691.
242. V.V. Polonskii, ‘Doroga v Piatlet v Kazakhstan i obratno, zapiski ssylnogo,’ Istochnik 1 (1996), p. 75.
243. Vitkovskii, ‘Polzhizni,’ Dvatsatii Vek 1 (Londen, 1976): 197.
244. Memorial, f. 1, op. 1, d. 3481, l. 0025 1701 1871.
245. V.V. Dombrovskii, Memorial, f. 2, op. 1, d. 56, l. 1993 0511 0985.
246. Ibid., l. 0987.
247. Ibid., l. 0989.
248. Ibid., l. 0991.
249. Memorial, f. 1, op. 1, d. 948, l. 0013 0612 0720.
250. Ibid, d. 2620, ll. 0021 0401 1393, 1415, 1417, 1418, 1419, 1420.
251. Roy Medvedev, brief aan Stephen Cohen, 25 september 1983.
252. Keep, p. 36.
253. Ibid., pp. 37-38.
254. Ibid., p. 60.
255. O. Khlevniuk, ‘Beria: predely istoricheskoi “reabilitatsii”,’ Svobodnaia Mysl’ 2 (1995): 110.
256. A.I. Kokurin, A.I. Pozharov, ‘Novyi Kurs’ L.P. Berii,’ Istoricheskii Arkhiv 4 (1996): 132-133; zie ook Oost-Europa nrs. 11-12 (1998): 357-368.
257. Nikita Vasilevich Petrov, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 30 november 1996.
258. ‘Ob amnistii: Ukaz Prezidiuma Verkhovnogo Soveta sssr ot 27 Marta 1953,’ Pravda, 28 maart 1953, p. 1.
259. garf, f. 8131, op. 32, d. 4581, l. 122. Dit cijfer is ook opgetekend in de ‘Osobaia Papka Khrushcheva,’ garf, f. 9401, op. 2, d. 450, l. 464.
260. garf, f. 9401, op. 2, d. 450, l. 471.
261. Keep, Last of the Empires, p. 78.
262. garf, f. 9401, op. 2, d. 416, l. 31.
263. Ibid., d. 1329, ll. 17-26, in Kokurin en Pozharov, p. 147.
264. garf, f. 7523, op. 85, d. 41, ll. 1-5, 20. In april 1953 ontstond ook het plan voor de vroegtijdige vrijlating van 8 000 gevangenen die landbouwsepcialisten waren, zodat ze konden werken in de zgn. machine/tractorstations van het ministerie van Landbouw.
265. Pravda, 3 april 1953, p. 4.
266. tskhsd, f. 89, op. 18, d. 26, l. 3.
267. Kokurin en Pozharov, pp. 134-135.
268. Zie R.J. Service, ‘The Road to the Twentieth Party Congress: An Analysis of the Events Surrounding the Central Committee Plenum of July 1953,’ Soviet Studies xxxiii, nr. 2 (april 1981), pp. 232-245; Izvestiia tsk kpss nr. 2 (1991), pp. 171-177.
269. Keep, p. 44. Zie ook: A. Korotkov, A. Stepanov, R. Pikhoia, ‘Agent inostrannoi razvedki,’ Moskovskie Novosti, nr. 22, 1-8 juni 1997.
270. tskhsd, f. 89, op. 8, d. 23, l. 2.
271. Ibid., l. 3.
272. Kokurin en Pozharov, p. 135.
273. garf, f. 9401, op. 1, d. 1299, l. 246.
274. V.N. Zemskov, ‘gulag: istoriko-sotsiologicheskii aspekt,’ Sotsiologicheskie Issledovaniia 7 (1991), p. 14.
275. Ivan Mikhailovich Evseev, ‘Vid na zhitel’stvo, vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 60, l. 1993 0710 0397.
276. Andrea Graziosi, ‘The Strikes of 1953 in Soviet Labor Camps,’ Cahiers du Monde russe et sovietique XXXIII, 4 oktober-december, 1992), pp. 435-436.
277. garf, f. 7523, op. 107, d. 235, l. 6.
278. Ibid., ll. 7-8.
279. M.A. Goldman, opgetekend mondeling verslag, Memorial group for oral history, 20 oktober 1989.
280. garf, f. 8131, op. 32, d. 4581, ll. 120-121.
281. Ibid., l. 121.
282. Semen Samuïlovich Vilenskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 2 december 1995.
283. garf, f. 8131, op. 32, d. 4581, l. 128.
284. Ibid., f. 9492, op. 5, d. 166, ll. 28-31.
285. Ibid., f. 9401, op. 2, d. 450, l. 463.
286. Ibid., l. 30.
287. Ibid., l. 31.
288. Ibid.
289. Ibid., l. 33.
290. Ibid., ll. 410-411.
291. Ibid., l. 463.
292. Ibid., f. 8131, op. 32, d. 3284, ll. 23-24.
293. Ibid., ll. 40, ob., 41, ob.
294. Keep, p. 78.
295. garf, f. 9401, op. 2, d. 463, l. 30.
296. Solzhenitsyn, The Gulag Archipelago, deel 3, p. 329.
297. Davies, Soviet History in the Yeltsin Era, p. 181.

298. Solzhenitsyn, p. 312.
299. Opgetekend in Davies, p 181.
300. garf, f. 9401, op. 2, d. 463, l. 125.
301. Ibid., d. 451, l. 337.
302. Kranten uit de Goelag, microfilmverzameling van het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amsterdam); de originelen bevinden zich in de Centrale Archiefbibliotheek van het Staatsarchief van de Russische Federatie (garf).
303. Keep, p. 78.
304. garf. f. 8131, op. 32, d. 3284, ll. 55, ob.
305. Ibid., f. 9401, op. 2, d. 451, l. 127.
306. Semen Lipkin, Dekada (New York: CHalidze Publications, 1983), p. 164.
307. Keep, p. 79.
308. Zemskov, p. 14.
309. Herclassificatie was niet altijd nodig in het klimaat van na mei 1954. Op een rehabilitatiecertificaat uit juli 1954, uitgegeven door de Chief Military Procuracy, stond: in antwoord op uw klacht aan K.E. Voroshilov op 20 mei 1954, gestuurd aan de Chief Military Procuracy, moeten wij u mededelen dat u als een [gevangene] veroordeeld in 1940 tot 5 jaar werkkamp, valt onder het decreet van het Presidium van de Hoogste Sovjet van de ussr op 27 maart 1953, ‘op amnestie’. Dit decreet herroept uw veroordeling en u bent vrijgesteld van verbanning. (Memorial, f. 1, op. 1, d. 2181, 1.0019 2412 0805.)
310. ‘Delo no. Politicheskie zhertvy totalitarizma v Rossii. Dva Sledstvennykh dela Evgeni Ginzburg,’ (Kazan: Taves, 1994), p. 207.
311. Ibid., p. 216.
312. Nikita Khrushchev, Vospominaniia (New York: Chalidze Publications, 1979) pp. 274-276. Met dank aan Peter Reddaway voor het opsporen van dit citaat.
313. Keep, p. 76.
314. garf, f. 461, op. 8s, d. 3223, ll. 12-20.
315. Ibid., l. 12.
316. Ibid., d. 3250a, l. 292.
317. Ibid., l. 293.
318. Ibid., d. 3223, l. 12.
319. Ibid., d. 3250a, l. 296.
320. Ibid.
321. Al in 1935 maakte het hoofd van de geheime politie, Jagoda, duidelijk dat zijn houding jegens gevangenen en binnenkort vrijgelatenen was ‘eens besmet door criminaliteit, altijd besmet door criminaliteit’.
322. garf, f. 461, op. 8s, d. 3223, l. 17.
323. Peter H. Solomon Jr. Soviet Criminal Justice Under Stalin (Cambridge: Cambridge University Press, 1996) pp. 337-338.
324. Sovetskaia Prokoeratoera: sbornik dokumentov (Moskou: Iuridicheskaia Literatura, 1981) p. 147.
325. garf, f. 461, op. 8s, d. 3223, l. 18.
326. Ibid., d. 3250a, l. 299.
327. Ibid., l. 304.
328. Ibid., l. 340.
329. Ibid.
330. garf, f. 461, op. 8s, d. 3250a, l. 353.
331. Ibid.
332. Ibid., l. 354.
333. Ibid., d. 3217, ll. 93-94.
334. Ibid., d. 3669, l. 61.
335. Solomon, p. 469.
336. garf, f. 461, op. 8s, d. 3631, ll. 65-66.
337. Ibid., l. 82.
338. Ibid. Zulke ‘ontdekkingen’ werden ook gedaan op strategische momenten tijdens de terreur, bijvoorbeeld na het ontslag van Ezhof.
339. Ibid., l. 89.
340. Ibid., d. 3521, l. 10.
341. Ibid., l. 13.
342. Ibid., ll. 67-68.
343. Ibid., ll. 95-101.
344. Solomon, pp. 371, 400-401, 453.
345. Solomon heeft hier ook op gewezen, p. 453.
346. garf, f. 461, op. 8s, d. 3251, l. 33.
347. Ibid., l. 56.
348. Ibid., l. 61.
349. Ibid., ll. 147-149.
350. Ibid., d. 3669, ll. 3-4.
351. Ibid., ll. 146-147.
352. Ibid. ll. 156, 167, 171-172.
353. Ibid., l. 149.
354. Sidney Bloch en Peter Reddaway, Soviet Psychiatric Abuse: The Shadow over World Psychiatry (Londen: Victor Gollancz Ltd., 1984), pp. 18-19. Zie ook Id., Russia’s Political Hospitals: The Abuse of Psychiatry in the Soviet Union (Londen: Victor Gollancz Ltd., 1977), pp. 51-56.
355. Richard Pipes, red., The Unknown Lenin, (New Haven en Londen: Yale University Press, 1996), pp. 155-156.
356. Bloch en Reddaway, p. 17.
357. Semen Samuïlovich Vilenskii spreekt uit persoonlijke ervaring; interview gehouden in zijn woning te Moskou, 5 december 1995.
358. garf, f. 461, op. 8s, d. 3669, l. 60.
359. Ibid., l. 61.
360. Ibid., l. 68.
361. Ibid., l. 95.
362. Ibid., ll. 108-109.
363. Lebedenko, ‘Budni bez vykhodnykh,’ 20 Vek 2 (Londen, 1976): 254-256.
364. garf, f. 385, op. 23, d. 1474, ll. 52-53.
365. Ibid., f. 7523, op. 107, d. 123, ll. 14-15.
366. Ibid., ll. 14-19.
367. Ibid., f. 385, op. 23, d. 1468, ll. 12-14, 39, 47, 96, 118, 121, 142, 175.
368. ‘Dolg platezhom krasen, a ne krov’iu,’ Zaural’e, 1 januari 1996, p. 3.
369. garf, f. 385, op. 23, d. 1469, l. 36.
370. Ibid., l. 122.
371. Ibid., f. 7523, op. 107, d. 123, l. 3.
372. Arseni Borisovich Roginskii, interview gehouden in het kantoor van Memorial in Moskou, 5 april 1996.
373. garf, f. 8131, op. 32, d. 4290, ll. 8-9.
374. Ibid., f. 9401, op. 2, d. 500, l. 319.
375. Izvestiia, 18 september 1955, p. 3. De leden van deze groep hadden zo hun eigen problemen met herintegratie en stigmatisering. De historicus en het lid van de rehabilitatiecommissie V.P. Naumov vertelt: ‘Het politieke wantrouwen van voormalige krijgsgevangenen en hun families hield vele jaren aan. Laten wij volstaan met te zeggen dat de algemeen verspreide vragenlijst met de vraag “Was u of was een van uw familieleden gevangen genomen, geïnterneerd of gevestigd in bezet gebied?” pas in 1992 werd afgeschaft.’ V.P. Naumov, L.E. Reshin, ‘Nezakonchennoe srazhenie Marshala Zhukova: O reabilitatsii sovetskikh voennoplennykh, 19545-1956gg.,’ Istoricheskii Arkhiv 2 (1995), p. 110.
376. Keep, p. 78.
377. garf, f. 461, op. 8s, d. 395, l. 2.
, f. 461, op. 8s, d. 395, l. 2.
1960gg),’ Sotsiologicheskie Issledovaniiia 1 (1991), p.12.
379. Varlam Shalamov, ‘Inzhener Kiselev,’ Grani 76 (1970), p. 25.
380. Edwin M. Yoder Jr., ‘Looking Back in Anger: 5 Marines After Vietnam,’ International Herald Tribune, 28 februari 1996, p. 9.
381. Mikhail Baitalskii, (vert. Marilyn Vogt-Downey) ‘Notebooks for the Grandchildren: Notebook II’, Bulletin in Defense of Marxism (New York, 1987), p. 43. Zie ook: Mikhail Baitalskii, Notebooks for the grandchildren: recollections of a Trotskyist who survived the Stalin terror (New Jersey: Humanities Press, 1995).
382. Isaak Moiseevich Filshtinskii, My shagaem pod konvoem (Moskou: Vozvrashchenie, 1994), p. 189.
383. Khava Vladimirovna Volovich, ‘Povest’ bez nazvaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 36, l. 0001 2909 1325.
384. Herbert M. Adler, ‘The History of the Present Illness as Treatment: Who’s Listening, and Why Does it Matter?’ Journal of the American Board of Family Practice 10, nr. 1 (januari-februari 1997).
385. Stevan M. Weine, Alma Dzubur Kulenovic, Ivan Paukovic, Robert Gibbons, ‘Testimony Psychotherapy in Bosnian Refugees: A Pilot Study,’ American Journal of Psychiatry 155, nr. 12 (december 1998), pp. 1720-1726.
386. Guillermo O’Donnell, ‘On the Fruitful Convergences of Hirschman’s Exit, Voice, and Loyalty and Shifting Involvements: Reflections from the recent Argentine Experience,’ in Development, Democracy, and the Art of Trespassing (Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 1986), p. 251.
387. Sommige slachtoffers van de Culturele Revolutie in China beginnen nu pas hun verhalen over de terreur te vertellen, na dertig jaar te hebben gezwegen. Zie: ‘Recalling 10 Years of Madness: Cultural Revolutionaries Do Lunch,’ International Herald Tribune, 17 mei 1996, p. 2.
388. Dierk Juelich, uitg., Geschichte als Trauma (Frankfurt am Main: Nexus Verlag, 1991), p. 24.
389. Louis Fischer, Russia Revisited: A New Look at Russia and her Satellites (Garden City, New Jersey: Doubleday and Company, Inc., 1957) p. 48-49.
390. Roy Medevedev, transcript van een interview met Stephen Cohen, begin jaren tachtig, p. 45.
391. N.N. Krasov Jr., The Hidden Russia: My Ten Years as a Slave Laborer (New York, 1960) pp. 93-94.
392. V.V. Lapshin, ‘Vsë techët, vsë izmeniaetsia…’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 80, l. 1993 0810 0697.
393. Iosif Ilich Peiros, ‘Chast’ 3: “Poluvolia”,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 93, l. 1993 1510 0894.
394. Dodnes Tiagoteet, Vypusk (Moskou: Sovetskii pisatel’, 1989), p. 134.
395. Eugenia Ginzburg, Within the Whirlwind, pp. 97-98.
396. Larisa Nikolaevna Suprun, waarnemend hoofdarts voor endocrinologische therapie, interview gehouden in Ziekenhuis nr. 60 te Moskou, 6 oktober 1997.
397. Suprun, interview, en Irina Aleksandrovna Berdisheva, afdelingshoofd, interview.
398. Voor meer over de verschillende herinneringen van mannen en vrouwen aan hun kampervaring, zie Irina Sherbakova, ‘The Gulag in Memory,’ in Luisa Passerini, red. Memory and Totalitarianism (Oxford: Oxford University Press, 1992), met name pp. 113-114.
399. Julia Wishnevsky, ‘The Last Days of Varlam Shalamov,’ rfe-rl onderzoeksrapport 38/84, 24 januari 1984, p. 2.
400. Sinds 1992 is Sostradanie (Medeleven) onafhankelijk van Memorial, hoewel ze wel nog steeds samenwerken.
401. Eduard Karyukhin, rapportage tijdens het twaalfde trainingsseminar over de rehabilitatie van overlevenden van martelingen en hun familie, Kopenhagen, Denemarken, 1993.
402. A.S. Korotaev, M.I. Berkovskaia, E.V. Kariukhin, ‘Opyt organizatsii medikosotsial’noi pomoshchi pozhilym i starym liudiam-byvshim uznikam gulaga,’ Klinicheskaia Gerontogologiia 3 (1996), pp. 67-68.
403. Kariukhin, rapportage in Kopenhagen.
404. Alexander N. Michailov, Nikolai V. Vostroknutov, Marina I. Berkovskaia, ‘The Correlation Between the Kinds of Repression and the Current Psychosomatic Status of Torture Victims,’ artikel, Humanitarian and Charitable Center Sostradanie, Rusland, 1993, pp. 4-5.
405. Marina Iosifovna Berkovskaia, interview gehouden in het kantoor van Sostradanie (Medeleven) te Moskou, 7 oktober 1997.
406. Lia Grinshpun, interview gehouden in haar huis te Moskou en in Ziekenhuis Nummer 60 in oktober 1997.
407. Kariukhin, interview gehouden in zijn kantoor te Moskou, 21 april 1998.
408. Ibid.
409. Anatoli Karelin, ‘gulag – ne tol’ko proshloe,’ Trud, 16 mei 1995.
410. Evgeni Tsvetkov, ‘Khranitel’ Drevnostei, pamiati Iuriia Iosifovicha Dombrovskogo,’ Vremia i My nr. 30 (1978), p. 119.
411. Het hoofdkwartier van Memorial aan Malyi Karetnyi Pereulok 12 in Moskou herbergt een museum met een aantal werken van onderdrukte kunstenaars die door hun familie aan het museum zijn geschonken. Zie: Tvorchestvo i byt gulaga. Katalog muzeinogo sobraniia obshchestva ‘Memorial’ (Moskou: Zvenia 1998).
412. New Times 27, 1990.
413. Vilenskii, discussie gehouden in het huis van Chapkovsky in Moskou, 22 april 1998.
414. Efrosinia Antonovna Kersnovskaia, Naskal’naia Zhivopis’ (Moskou: Kvadrat, 1991) pp. 293-307.
415. Zie Ogonëk nrs. 3 en 4, 1990; tevens Znamia nrs. 3, 4 en 5, 1990.
416. Igor Moiseevich Tsjapkovskii, Daria Igorevna Chapkovskaia, interview gehouden in hun woning te Moskou, 22 april 1998.
417. Valentina Aleksandrovna Tikhanova, ‘Introduction,’, p. 14.
418. Viktor E. Frankl, Man’s Search for Meaning: An Introduction to Logotherapy (Londen: Hodder en Stoughton, 1964).
419. Vadim Shavrov, ‘Vesennie mysli i vospominaniia,’ Grani 63 (1967), p. 103.
420. Veel van de cliënten van Eduard Karyukhin spraken hierover, interview.
421. Zoia Dmitrievna Marchenko, antwoord op voor dit project ontwikkelde vragenlijst, 6 april 1995.
422. Anoniem antwoord op vragenlijst voor dit project, 12 december 1995.
423. Pavel Albertovich Ivensen, antwoord op vragenlijst voor dit project.
424. Een schrijnende illustratie is te vinden in de geruchten die in de kampen rondgingen over bewakers van ‘konvooien’ die zelfmoord pleegden nadat ze hun vader of moeder onder de gevangenen hadden herkend (Maia Ulanovskaia, vragenlijst van Cohen, Jeruzalem, 1980).
425. Zie: Iuri Druzhnikov, Informer 001: The Myth of Pavlik Morozov (New Brunswick: Transaction Publishers, 1997; Nadezhda Mandelstam in Hope Against Hope (New York: Atheneum, 1970), pp. 48-49. Over de dunne scheidslijn tussen loyaliteit aan individuen en loyaliteit aan het systeem, en over de strijd om te overleven in een totalitair systeem, zie Tina Rosenberg, The Haunted Land: Facing Europe’s Ghosts After Communism (New York: Random House, 1995).
426. Polina Furman, antwoord op vragenlijst van Cohen, mei 1982.
427. Roy Medvedev, brief aan Stephen Cohen, 25 september 1983.
428. Nikita Petrov, interview, 7 maart 1997.
429. Solomon Shulman, ‘Tupikovaia Situatsiia,’ Vremia i My 27 (1978), pp. 23-39.
430. Leonid Ivanov, ‘Chelovek iz gulaga,’ Trud 24 januari 1996.
431. Elena Egereva, ‘Pavel Soedoplatov: “Iz menia sdelali kozla otpushcheniia”,’ Novoe Vremia nr. 39, 1996, pp. 40-42.
432. De informatie in dit gedeelte is vergaard uit persoonlijke interviews die de auteur in de loop van meerdere jaren heeft gevoerd. De meeste van deze interviews werden gehouden in de woning van Semen Samuïlovich Vilenskii, die tevens diende als het hoofdkwartier van Vozvrashchenie, Moskou, 2 en 5 december 1995, mei en november 1996, september-oktober 1997, april 1998.
433. Zie ‘Goriachii kartser diktatury,’ Vechernaia Moskva 28 oktober 1995, p. 2.
434. Vilenskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 4 apil 1995.
435. Id., 2 december 1995.
436. De ‘liters’ zoals krd (contrarevolutionaire activiteiten), krtd (contrarevolutionaire trotskistische activiteiten), soe (sociaal gevaarlijk element) werden uiteindelijk vervangen door artikelen.
437. ‘Goriachii kartser diktatury’.
438. Zie Lidia Golovkova, ‘Tikhaia Obitel’ (Sukhanovka),’ Biblioteka Zhurnala Volia 1 (Moskou, Vozvrashchenie, 1996).
439. Zie Conquest, The Great Terror: A Reassessment, pp. 123-124.
440. Vilenskii, interview, 2 december 1995.
441. Varvara Mikhailovna Azarova, ‘Chernoe kryolo,’ Memorial, f. 2, opp. 1, d. 3, l. 0001 2909 0121.
442. Boris Lvovich Brainin, ‘Vospominaniia Vridola,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 27, l. 0001 2909 1258.
443. ‘Reabilitatsiia Vracha R.,’ aan Stephen Cohen toegezonden materiaal van Anton Antonov-Ovseenko, 14 mei 1980.
444. Vilenskii, interview, 2 december 1995.
445. Bijzonderheden van Vilenskii’s verhaal werden ook toegevoegd in interviews gehouden in zijn woning in Moskou in mei en november 1996 en bij latere gelegenheden.
446. ‘Listki iz bloknota: Trudnye voprosy vremeni,’ Novoe Russkoe Slovo, 17 maart 1977.
447. Medvedev, interview, pp. 6-7.
448. Vasili Grossman, Forever Flowing (New York: Harper & Row, 1972), p. 45.
449. Isaak Moiseevich Filshtinskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 20 april 1995.
450. Ginzburg, Within the Whirlwind, p. 157.
451. Nina Ivanovna Gagen-Torn, Memorial, f. 1, op. 1, d. 967, l. 0013 0612 0907.
452. Lev Razgon, ‘Pamiati Ne Vernuvshikhsia…,’ transcript van een interview met orale historici van Memorial, 1990, p. 45.
453. Evsei Moiseevich Lvov, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 84, l. 1993 0810 1574 en Gleb Iosifovich Anfilov, ‘Materialy k biografii: vyderzhki iz pisem, dnevnikov i drugie dokumenty,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 4, l. 0001 2909 0269.
454. Tamara Davidovna Ruzhnetsova, interview gehouden in haar woning te Moskou, 21 april 1996.
455. Ruzhnetsova, transcript van een interview met leden van Memorial, 1990, pp. 7-8.
456. Galina Ivanovna Levinson, Vsia nasha zhizn’ (Moskou: NIPTs Memorial, 1996), pp. 78-79.
457. Ruzhnetsova, transcript, pp. 23-24, en Levinson, p. 78.
458. Levinson, p. 76.
459. Ibid., p. 79.
460. Ruzhnetsova, interview, 21 april 1996.
461. Mikhail Iakobson, ‘Karzubyi,’ (Parijs-New York: Tret’ia Volna, 1983). Iakobson zat negen jaar gevangen in de kampen in het noordelijke Oeralgebergte in de post-Stalinperiode.
462. Dit wordt door velen hun eerste doel bij hun terugkeer genoemd in Cohens vragenlijsten, hoewel er een aantal ondervraagden was wiens voornaamste wens was om zich opnieuw te laten inschrijven aan universiteiten of opnieuw op hun werk te worden aangenomen. Het kan zijn dat zij samen met hun gezin waren teruggekeerd (bijvoorbeeld uit ballingschap), of dat hun gezin het niet had overleefd.
463. Grigori V. Kratschik, Dornenwege: Ein Leben unter Stalin (Bremen: Edition Temmen, 1989), pp. 129-130.
464. Elinor Lipper, ‘Nuns, Thieves, Speculators and Lovers,’ in Eleven Years in Soviet Prison Camps (Chicago: Henry Regnery Co., 1951), pp. 159-161.
465. Ekaterina Safonova, ‘Nosmotria ni na chto, sud’ba otnositsia ko mne po-meterinski,’ Ogonëk 10, maart 1996, pp. 48-51.
466. Boelat Okudzhava, Devushka moei mechty: avtobiograficheskoe povestvovanie (Moskou: Moskovskii Rabochii, 1988), p. 111.
467. Ibid., p. 113.
468. Ibid., p. 114.
469. Viktor Nekrasov, Kira Georgievna (Cambridge: Cambridge University Press, 1967), p. 6.
470. D. Burg, ‘Moral’noe bankrotstvo sovetskikh konformistov,’ Grani 53 (1963): 122.
471. Nekrasov, p. 79.
472. Burg, p. 125. Zie ook: Manya Harari, ‘From the Other Shore,’ Encounter deel xix, 1 (juli 1962), p. 89.
473. Roy Medvedev, brief aan Cohen, 10 februari 1984, pp. 2-3.
474. Anonieme oral history, opgenomen en uitgeschreven door Memorial, 1990, pp. 16, 18.
475. Vera Dmitrievna Uspenskaia, ‘Povest’ moei zhizni,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 119, ll. 0007 3111 1178-79.
476. rtskhidni, f. 560, op. 1, d. 37, l. 308.
477. Evgeni Aleksandrovich Eminov, ‘Smert’ – ne samoe strashnoe,’ chast’ 2, Memorial, f. 2, op. 1, d. 45, l. 1993 3111 1041.
478. Ibid, ll. 0008 3111 1213-1215.
479. Evgeni Edvardovich Gagen, ‘Vospominaniia,’ tom 4 (1955-1956), Memorial, f. 2, op. 1, d. 45, l. 1993 0510 1253.
480. Lipper, Eleven Years in Soviet Prison Camps, p. 162.
481. Keep, Last of the Empires, pp. 79-80.
482. Solzhenitsyn, The Gulag Archipelago, deel 3, p. 451.
483. Max Hayward en Edward L. Crowley, red. Soviet Literature in the Sixties: An International Symposium (New York en Londen: Methuen 1965), p. 51.
484. Leonid Furman, antwoord op vragenlijst van Cohen, 30 mei 1982.
485. Ibid.
486. Iosif Ilich Peiros, ‘Poluvolia, Vospominaniia, chast’ 3,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 93, l. 1993 1510 0887.
487. garf, f. 7523, op. 107, d. 123, ll. 59, 56-58.
488. Ibid., ll. 60-61.
489. Aino Kuusinen, Gospod nizvergaet svoikh angelov: vospominaniia 1919-1965.
490. Roza Iakovlevna Smushkevich, interview gehouden in haar woning te Moskou, 30 november 1996.
491. garf, f. 7523, op. 107, d. 255, l. 54.
492. Smushkevich, interview, 16 mei, 1997.
493. garf, f. 7523, op. 107 d. 255, l. 56.
494. Smushkevich, interview.
495. garf, f. 7523, op. 107 d. 255, ll. 1-4.
496. Ibid., l. 5.
497. Ibid., l. 11.
498. Ibid., ll. 7-8.
499. Ibid., l. 9.
500. Evgeni Edvardovich Gagen, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 45, ll. 1193 0510 1018-1019.
501. Ibid., ll. 1050-1051.
502. Zie ook garf, f. 8131, op. 32, d. 4754, l. 2.
503. Gagen, ll. 1034-1035.
504. ‘O trudovom stazhe, trudoustroistve i pensionnom obespechenii grazhdan, neobosnovanno privlechennykh k ugolovnoi otvestvennosti i vposledstvii reabilitirovannykh,’ Sbornik zakonodatel’nykh i normativnykh aktov o repressiiakh i reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii (Moskou: Izdatel’stvo ‘Respublika’, 1993,) pp. 168-170.
505. Aleksandr Dmitrievich Levshin, ongedateerde open brief aan Memorial.
506. Zie, bijvoorbeeld, Aleksandr Krons fictieve ‘Bessonitsa,’ in Novyi Mir 4 (april, 1997): 41.
507. M. Narymov, ‘Nespetaia Pesnia,’ Grani 48 (1960), p. 107.
508. Kirill Kostsinskii, ‘Naborski k budushchei knige,’ Kontinent Kontinent 161.
509. Polina Furman, vragenlijst van Cohen, pp. 2-3.
510. garf, f. 7523, op. 107, d. 123, ll. 84-85.
511. Aleksandra Zakharovna Moglina, (uitgeschreven) interview met Laura Starink en Marc Jansen, 27 november 1988, p. 10.
512. David Moiseevich Rakhlin, ‘Griaznaia istoriia: vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 101, l. 1993 1510 1242.
513. Gagen, ll. 1071-1073.
514. Ibid., l. 1105.
515. Ibid., l. 1106.
516. Iadviga Iosifovna Verzhenskaia, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 33, ll. 2909 1068-1073.
517. Ibid., l. 1095.
518. 518. 2016.
519. A. Erokhin, ‘Podvig uchënogo,’ Baikal 3, mei-juni, 1964, pp. 19-36.
520. Filshtinskii, My shagaem pod konvoem, p. 186.
521. Ibid., interview gehouden in zijn woning te Moskou, 20 april 1995.
522. Ibid., p. 187.
523. Lev Razgon, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 16 april, 1995.
524. Razgon, ‘Pered Raskrytymi Delami,’ (Moskou: Biblioteka Ogonëk nr. 39), p. 10.
525. I. Shenfeld, ‘Krugi zhizni i tvorchestva Iuriia Dombrovskogo,’ Grani Grani 112 (1979), pp. 351-378.
526. garf, f. 385, op. 25, d. 151, l. 2 en ll. 1, 4, 5, 36.
527. Sergej Bondarevskii, Tak bylo…, Memuary (Moskou: Invar, 1995), p. 119.
528. garf, f. 9401, op. 2, d. 479, ll. 379-380.
529. garf, f. 8131, op. 32, d. 49057, l. 123, ook ll. 78-80, 82-87, 97, 121-129.
530. garf, f. 9474, op. 16, d. 604, l. 81, ook ll. 104, 105, 217, 218.
531. garf, f. 385, op. 25, d. 154, l, 7, zie ook d. 150, ll. 39, 40; d. 152, ll. 1, 2, 16; d. 153, ll. 18-26; d. 154, ll. 1, 2, 15, 16, 18.
532. Ibid., d. 155, l. 8, en ook ll. 1-3.
533. garf, f. 9401, op. 2, d. 507, l. 87, en ll. 85, 86, 88.
534. garf, f. 9474, op. 16, d. 723, l. 16.
535. Ibid., l. 2.
536. Materiaal dat Roy Medvedev aan Stephen Cohen heeft gestuurd, begin jaren tachtig.
537. Negretov, Vse Dorogi Vedut na Vorkutu, p. 18.
538. garf, f. 8131, op. 32, d. 4847, ll. 90, 91, 116, 181.
539. Ibid., l. 182.
540. garf, f. 8131, op. 32, d. 4754, ll. 4, 2.
541. garf, f. 411, op. 4, d. 80, l. 6.
542. Memorial, f. 1, op. 1, d. 1693, ll. 0016 1612 1878-1880, 1893-1912.
543. Zie N.A. Barsukov, ‘XX S”ezd v retrospektive Khrushcheva,’ Otechestvennaia Istoriia 6 (1996).
544. Nikita Khrushchev, Khrushchev Remembers (Londen: Little, Brown and Company Inc., 1971), p. 349.
545. Ibid., p. 348.
546. V.P. Naumov, ‘K istorii Sekretnogo N.S. Khrushcheva na xx S”ezde kpss,’ Novaia i Noveishaia Istoriia 4 (1996): 162.
547. Barsukov, p. 171.
548. garf, f. 8131, op. 32, d. 4581, l. 3.
549. Ibid., l. 31.
550. Ibid., l. 7.
551. Z.L. Serebriakova, ‘Ottepel’, zamorzki, ottepel’…,’ in XX S”ezd: Materialy konferentsii k 40-letiiu XX S”ezda KPSS Gorbatsjovstichting, 22 februari 1996 (Moskou: izdatel’stvo april 1985, 1996), p. 93.
552. Medvedev, transcript van interview door Cohen, pp. 13-14.
553. Naumov, ‘K istorii…’ p. 153.
554. V.P. Naumov, ‘N.S. Khrushchev i reabilitatsiia zhertv massovykh politicheskikh represii,’ Voprosy Istorii 4 (1997), p. 31.
555. M.S. Gorbachev, ‘V stupitel’noe slovo,’ xx s”ezd: Materialy Konferentsii…’, p. 6.
556. garf, f. 9401, op. 2, d. 482, l. 69.
557. Barsukov, p. 175.
558. A.I. Kaufman, Lagernyi Vrach: 16 let v Sovetskom Soiuze, vospominaniia zionista (Tel Aviv: Izadatel’stvo AM OVED, 1973), p. 328.
559. Solzhenitsyn, pp. 489-490.
560. Ibid., p. 490.
561. Keep, Last of the Empires, p. 79, citeert E. Nosov, ‘Kostriuma ne Aiova,’ in Nikita Sergeevich Khrushchev: Materialy k biografii (Moskou: Izdatel’stvo politicheskoi literatury, 1989), p. 98. Nosov beweert vervolgens dat veel terugkerende ex-gevangenen spoedig na hun vrijlating overleden omdat ze niet in staat waren om zich aan te passen, aangezien ze vervreemd waren van hun gezin, waarvan ze de beste jaren van hun leven waren gescheiden door prikkeldraad.
562. Sommige zeer schrijnende taferelen uit deze eerste reis zijn beschreven in memoires. Voormalige gevangenen werden niet alleen geconfronteerd met de samenleving, en omgekeerd, maar ook met zichzelf. Zo beschrijft in Kino: Politika i Liudi (30-e gody) (Moskou: Materik, 1995) een ex-zek een roerend tafereel uit de treinreis naar huis: ‘Eenmaal vrij hadden we het geluk met passagierstreinen mee te rijden. Ik ging naar het toilet om me een beetje op te frissen. Ik was mijn gezicht en vanuit de spiegel word ik aangestaard door een onbekende oude vrouw met kort haar… en een smal gezicht. Ik werd bang en rende de gang in, waar een beambte me vroeg: “Wat is er met u?” Ik wees naar het toilet. Er is daar een of andere oude vrouw. Hij deed de deur open – er was niemand. En toen begreep ik het: die vrouw was ik…’ (p. 179).
563. garf, f. 8131, op. 32, d. 4847, ll. 185-187.
564. Ibid., f. 9401, op. 2, d. 500, l. 319.
565. Ibid., f. 8131, op. 32, d. 4847, ll. 142-143.
566. Ibid., l. 144.
567. Ibid., l. 145.
568. ‘Vedomosti Verkhovnogo Soveta Soiuza Sovetskikh sotsialisticheskikh respublik,’ 20 september 1956, pp. 410-411.
569. garf, f. 8131, op. 32, d. 4847, ll. 90, 198, 199.
570. Ibid., l. 201.
571. Memorial, f. 1, op. 1, d. 47, ll. 0008 3111 2027-2028.
572. Ekaterina Ivanovna Muravieva, garf, f. 7523, op. 107, d. 184, l. 28.
573. Izvestiia, 13 september 1956, p. 3.
574. ‘My otstali navsegda,’ Prizyv (Vladimir), 7 juni 1996, pp. 1-2.
575. Naumov, ‘N.S. Khrushchev i…,’ p. 33.
576. Aleksandr Georgievich Papovian, ‘Tematicheskii Obzor Dokumentov po istorii politicheskikh repressii v sssr v 1956-1958 gg.,’ ongepubliceerd manuscript (diplomnaia rabota rggu), Moskou, 1995, pp. 63-64.
577. Ibid., p. 64.
578. Ibid., p. 65.
579. Ibid., p. 66.
580. Nikita Petrov, lezing, Oost-Europa Instituut, Universiteit van Amsterdam, 23 juni 1997. Zie N. Petrov, ‘Pervyi predsedatel’ kgb General Ivan Serov,’ Otechestvannaia Istoriia 5 (1997), p. 37.
581. Papovian, p. 67. Volgens onderzoekers van Memorial is dit cijfer 2498 (A. Daniel’, A. Roginskii, ‘Spravka o rezul’tatakh obobshcheniia sudebnoi praktiki po delam o kontrrevoliutsionnykh prestupleniiakh,’ Memorial-Aspekt, nrs. 10-11, september 1994).
582. Ibid. p. 111.
583. Brief aan Stephen Cohen van Anton Antonov-Ovseenko, Iuri Larin, Anna Larina, 5 oktober 1984.
584. Naumov, ‘N.S. Khrushchev i…,’ p. 34.
585. Semen Vilenskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 16 oktober 1996.
586. Arseni Roginskii, interview op het hoofdkwartier van Memorial te Moskou, 26 april 1996.
587. Ibid.
588. Zie Vladimir Voinovich, ‘De vragenlijst,’ Radio Liberty Research, 5 oktober 1984.
589. Memorial, f. 1, op. 1, d. 4088, l. 0028 2201 1896.
590. Maja Ulanovskaia, ‘Konets sroka – 1976 god,’ Vremia i My 10 (augustus 1976): 170.
591. ‘Reabilitatsiia Vracha R.,’ materiaal dat Antonov-Ovsejenko aan Stephen Cohen heeft gestuurd, 3 april 1980.
592. Nadezhda Mikhailovna Dabudek, ‘Donoschik: materialy semeinogo arkhiva,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 51, l. 1993 0511 0634.
593. M. Frenkin, antwoord op vragenlijst van Cohen (Jerusalem), 29 oktober 1983.
594. Roginskii, interview.
595. Nina Baitalskii, antwoord op vragenlijst van Cohen, juli, 1980.
596. Voprosy Literatury 12 (1964), pp. 223-227.
597. De informatie over het werk van Lazoetin werd beschikbaar gesteld door Stephen Cohen, archief van Princeton.
598. Ivan Lazutin, ‘Chernie Lebedi,’ Baikal 1 (1966), p. 88.
599. Ibid., pp. 95-105.
600. John Emerich Edward Dalberg-Acton, brief aan Bishop Mandell Creighton, 5 april 1887.
601. Memorial, f. 1, op. 1, d. 610, ll. 0011 0113 1396-1407.
602. Iuri Alekseevich Anokhin, antwoord op de voor dit project ontwikkelde vragenlijst, 12 december 1995.
603. Ulanovskaia, p. 176.
604. Nina Dmitrievna Zlenko, ‘Vospominaniia o bylom: avtobiograficheskaia povest,’ chast’ 3, 1960, 1989, Memorial, f. 2, op. 1, d. 66, l. 1993 0710 1058.
605. Iuri Aichenvald, Po Grani Ostroi (München: Echo Press, 1972), p. 54.
606. Sigmund Freud, ‘Wit and its Relation tot the Unconscious,’ The Basic Writings of Sigmund Freud (New York: Random House, 1938).
607. Zie, bijvoorbeeld, Vladimir Rybakov, ‘Vrag,’ Vremia i My 35 (1978), p. 66.
608. Lidia Shatunovskaia, ‘Zagadka odnogo aresta,’ Vremia i My 5 (1976), p. 210.
609. Cohen, ‘The Victims Return,’ p. 12.
610. Memorial, f. 1, op. 1, d. 498, ll. 0011 0113 0422-0424. Zie ‘Ekhali po nebu oblaka…’ Ogonëk nr. 12 (maart 1991) voor een portret van de moeder van Larisa (Olga Grigorevna) en haar artistieke activiteiten in het kamp.
611. Het gezin van Bogoraz had duidelijk altijd actief stelling genomen tegen de sovjetonderdrukking. Op de 20e verjaardag van de Moskouse Helsinkigroep vertelde Larisa Bogoraz over het volgende dialoogje tussen haar en Gorbatsjov. Bij een forum waarin zij sprak over schendingen van de mensenrechten door de sovjets, schimpte Gorbatsjov trots: ‘Wie heeft de politieke gevangenen bevrijd?’ Bogoraz repliceerde: ‘Ik.’ Moskou, 13 mei 1996.
612. Iosif Bogoraz, Otshchepenets (Jerusalem: Stav, 1976), p. 5.
613. Ibid., p. 8.
614. Ibid., p. 14. De schrijver Mikhail Aleksandrovich Naritsa-Narymov was uiterlijk een ‘geïntegreerde’, gerehabiliteerde teruggekeerde ex-gevangene, compleet met een baan en sociale zekerheid, maar innerlijk heeft hij een dergelijke koehandel nooit geaccepteerd. Zie ‘Delo Mikhaila Aleksandrovicha NaritsaNarymova,’ Grani 51 (1962), pp. 3-13.
615. Zie Harrison E. Salisbury, ‘Stalinist Purges Over 20 Years Left Wide Mark in All Sections of Soviet Society,’ The New York Times, 3 oktober 1967, pp. 1, 18.
616. Cohen, ‘The Victims Return,’ p. 11.
617. Zie ‘Ostalsia Bolshevikom: Leonidu Petrovichu Serebriakovu 11 iiunia 1988 goda ispolnilos’ by sto let. On ne prozhil i poloviny etogo sroka,’ Sotsialisticheskaia Industriia, 10 juni 1988, p. 3.
618. Zorja Leonidovna Serebrjakova, interview gehouden in haar datsja buiten Moskou, 29 november 1996.
619. Id., interview.
620. Id., ‘Ottepel’, zamorzki, ottepel’…,’ p. 91.
621. Id., interview.
622. Chroesjtsjov bemiddelde persoonlijk voor individuen als Olga Shatunovskaia. Zij hielp op haar beurt anderen (aan Stephen Cohen toegezonden materiaal over rehabilitatie van Anton Antonov-Ovseenko, compleet met de instructie dit niet te publiceren zolang ‘O.G.Sh.’ nog leefde).
623. Edvard Frantsevich Kondratev, Memorial, f. 1, op. 1, d. 2333, ll. 0020 2712 0430-443.
624. Vladlen Terentevich Loginov, interview gehouden in de datsja van Serebriakova buiten Moskou, 26 november 1996.
625. Zie M. Dereeva, ‘Za polbykhanki rzhanogo: prodali razvaliukhu moego rasstreliannogo ottsa, poka ia sobirala spravki na vozvrat konfiskovannogo nasledstva,’ Rossiiskaia Gazeta, 11 november 1995.
626. garf, f. 8131, op. 32, d. 4847, l. 139.
627. Elena Petrovna Smaglenko, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 111, l. 0007 3111 0137.
628. Opmerkingen van een gerehabiliteerde, materiaal dat Stephen Cohen heeft gekregen van Roy Medvedev, begin jaren tachtig. Zie ook Bondarevskii, p. 118.
629. garf, f. 7523, op. 107, d. 123, l. 49 (ob).
630. Zinaida Davidovna Usova, ‘ChSIR: Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 118, l. 0007 3111 1087.
631. garf, f. 7733, op. 45, d. 520, ll. 1-123. Uit het feit dat de correspondentie uit 1956 van het ministerie van Financiën van de ussr omtrent dergelijke kwesties meer dan 32 boekdelen beslaat, blijkt de enorme omvang van het probleem.
632. Ibid., d. 184, ll. 26-31.
633. garf, f. 8131, op. 32, d. 4847, ll. 195-197.
634. garf, f. 7523, op. 107, d. 74, ll. 4, 99-14, 19-22, 24, 25.
635. Memorial, f. 1, op. 1, d. 1136, ll. 0014 0712 0607, 608, 619-622, 624, 625, 634-637, 646, 647, 653, 654, 677-679.
636. garf, f. 7523, op. 107, d. 136, l. 100.
637. Ibid., ll. 95, 99.
638. Pravda, 12 en 15 juli 1956.
639. R.D. Rakhunov, ‘Dokazatel’stvennoe znachenie priznaniia obviniaemogo po sovetskomu ugolovnomu protsessu,’ Sovetskoe Gosudarstvo i Pravo 88 (1956), p. 34.
p. 34.
1960),’ Sotsiologicheskie Issledovaniia 1 (1991): 16. Zie ook pp. 14, 15, en 18.
641. Michel Heller en Aleksandr Nekrich, Utopia in Power (Londen: Hutchinson, 1986), pp. 534-535. Zie ook “Punished Peoples” of the Soviet Union: The Continuing Legacy of Stalin’s Deportations,’ A Helsinki Watch Report, New York, september 1991.
642. Istochnik 4 (1997), p. 49.
643. ‘Decree Removes Stigma from Volga Germans,’ The Current Digest of the Soviet Press, 27 januari 1965, p. 13.
644. Zie Alan Fisher, ‘The Crimean Tatars: A Struggle for Survival,’ Inquiry, januari 7-21, 1980, pp. 20-23.
645. Als een blijk van volledige officiële erkenning werd de negentigste verjaardag van Pjotr Grigorenko op 16 oktober 1997 herdacht in het ‘Huis van het Russische Leger’. Tot de sprekers behoorden de mensenrechtenactiviste Liudmila Aleksejeva en Grigorenko’s zoon, Andrej Petrovich, die bij deze gelegenheid uit New York naar Moskou was gekomen voor de presentatie van Grigorenko’s memoires. Andrej Petrovich sprak niet alleen over het leven van zijn vader en diens strijd voor de mensenrechten (die in New York eindigde), maar pleitte ook voor meer humane omstandigheden bij de verpauperde Russische strijdkrachten.
646. garf, f. 9401, op. 2, d. 500, l. 316.
647. Vedomosti Verkhovnogo Soveta sssr 24 (891), 6 november 1957, pp. 694-695.
648. garf, f. 9401, op. 2, d. 500, l. 318.

649. Davies, Soviet History in the Yeltsin Era, p. 184.
650. garf, f. .9401, op. 2, d. 497, ll. 335, 337.
651. Arseni Roginskii, Nikita Okhotin, ‘About Various Sources on the History of the Dissident Movement,’ speech, Moskou, 26 augustus, 1992.
652. Nikolaj Aleksandrovich Zhikharev, Ocherki istorii severo-vostoka rsfsrrsfsr 1953) (Magadan: Magandanskoe knizhnoe izdatel’stvo, 1961), p. 212.
653. Istoricheskaia Chronika Magadanskoi oblasti: sobytiia i fakty, 1917-1972 (Magadan: Magandanskoe knizhnoe izdatel’stvo, 1975), p. 198. Zie ook Vremia, sobytiia, liudi 5 delen (Magadan: Magandanskoe knizhnoe izdatel’stvo, 1967, 1968, 1973, 1983) voor incidentele verwijzingen naar kamparbeid.
654. Industrial’noe Razvitie Sibiri vgody poslevoennykh piatiletok (1946-1960) (Novosibirsk: Izdatel’stvo Nauka, Sibirskoe otdelenie, 1982), pp. 213-222.
655. V.V. Shmidt, Novoe prikhodit v lesoseky (Perm: Perm’skoe knizhnoe izdatel’stvo, 1963).
656. V.S. Pustovoit (red.), Handbook of Selection and Seed Growing of Oil Plants (Moskou: Izdatel’stvo ‘Kolos’, 1967).
657. ‘Sud Narodov,’ Novyi Mir 6 (juni, 1961), p. 274.
658. Heller en Nekrich, p. 597.
659. Current Digest of the Soviet Press, Current Soviet Policies IV. The Documentary Record of the 22nd Congress of the Communist Party of the Soviet Union (New York: Columbia University Press, 1962), p. 215.
660. Medvedev, geïnterviewd door Cohen, p. 30. Zie ook Van Goudoever.
661. In 1963 mochten gevangenen in de kampen Ivan Denisovich lezen. Zie voor hun reacties Leonid Sitko, ‘Dubrovlag pri Khrushcheve,’ Novyi Mir 10 (197), p. 160.
662. Cohen, Rethinking the Soviet Experience, p. 115.
663. Deze termen werden gebruikt in de titel van een artikel door V. Lakshin in Novyi Mir 1 (januari 19644), pp. 223-245.
664. ‘My ostalis’ liud’mi,’ Kazakhstanskaia Pravda, 6 oktober 1963, p. 4.
665. Barry Lewis en Michael Ulman, ‘The Soviet Concise Literary Encyclopedia: Its Evolution and Achievement,’ Slavic Review Slavic Review 110.
666. Ibid., p. 108.
667. Aleksandr Chachulin, antwoord op vragenlijst van Cohen.
668. Cohen, Rethinking, p. 121.
669. Davies, p. 213.
670. Bijvoorbeeld Izrail Mazus, die van 1948 tot 1954 gevangenzat omdat hij lid was van een antisovjetorganisatie. Interview gehouden op het hoofdkwartier van Vozvrashchenie in Moskou, 26 november 1996. Zie ook Mazoes, Gde Ty Byl? (Moskou: Vozvrashchenie, 1992).
671. Semen Vilenskii (zek uit de stalinistische periode), Arseni Roginskii (dissident) en veel anderen uit beide groepen zijn deze mening toegedaan.
672. S.P. de Boer, E.J. Driessen, H.L. Verhaar, red. Biographical Dictionary of Dissidents in the Soviet Union 1956-1975dents in the Soviet Union 1956-1975 57.
673. Discussie bij Arseni Borisovich Roginskii thuis in Moskou, 14 oktober 1997.
674. Voor meer over Kopelevs politieke en beroepsmatige ontwikkeling zie Bruno Naarden, ‘Literatuur en geschiedenis bij Lev Kopelev: een Russische germanist aan het woord,’ Theoretische Geschiedenis 22, nr. 4 (1995), pp. 498-509.
675. Raisa Orlova, Lev Kopelev, My zhili v Moskve (Ann Arbor: Ardis, 1988), p. 33.
676. Lev Kopelev, Khranit’ Vechno (Ann Arbor: Ardis, 1975), p. 578.
677. Orlova en Kopelev, p. 58.
678. Ibid., p. 77.
679. Ibid., p. 104.
680. Ibid., p. 133.
681. Viktor Nekrasov, ‘Twenty Years since the publication of Ivan Denisovich,’ RFE-RL (onderzoek van Radio Liberty), v. .27, nr. 1, 5 januari 19883, p. 2.
682. Orlova en Kopelev, p. 159.
683. ‘Lev Kopelev, a Soviet Dissident Who Does Not Want to Emigrate, Speaks Out,’ The New York Times, 29 juli 1979.
684. Zie ook International Herald Tribune, 19 jui 1997.
685. Peter Benno, ‘The Political Aspect,’ in Hayward en Crowly, red. Soviet Literature in the Sixties: An International Symposium, pp. 196-197.
686. Galina Serebriakova, ‘Voidi Khoziainom,’ Molodaia Gvardiia 1 (1964): 6.
687. Izvestiia, 16 december 1962, p. 5.
688. Liudmila Aleksejeva, Radio Liberty rapport over achtergrondonderzoek, 8 december 1982.
689. Zie Petr Ionovich Yakir, A Childhood in Prison (Londen: Macmillan, 1972).
690. Bijzonderheden van zijn levensverhaal afkomstig uit diverse rapporten, waaronder ‘Petr Yakir: the Making and Breaking of a Soviet Dissident,’ Radio Liberty onderzoek, 18 november 1982.
691. Volgens zijn dochter Irina (eveneens een voormalige dissidente) kreeg Pjotr Jakir zelfs een grotere woning aangeboden. Bescheiden sloeg hij het aanbod af, omdat een driekamerwoning voldoende was voor hemzelf en zijn gezin (gesprek met Irina Petrovna Jakir, 8 oktober, 1997). In de tijd dat wij elkaar troffen woonde Irina nog steeds in datzelfde appartement met haar man, Iuli Kim, haar dochter en haar kleindochter.
692. Aleksejeva, p. 3.
693. Ibid., p. 4.
694. L.P. Petrovskii, ‘Desiatiz 1001 “Prestupleniia” Petra Iakira,’ Kengir 1 (1995), pp. 74-75.
695. Zie Elena Bonner, Mothers and Daughters (Londen: Hutchinson, 1992).
696. James Ring Adams, ‘Sakharov’s Mother-in-Law Remembers,’ The Wall Street Journal, 26 juli 1984.
697. Zo was Mikhail Baitalskii nog steeds een aanhanger van de Oktoberrevolutie en het bolsjewisme onder Lenin en Trotski – zelfs nadat hij twee keer gevangen had gezeten. Toen hij in 1976 overleed, geloofde hij nog steeds dat het socialisme uiteindelijk zou zegevieren. Zie Mikhail Baitalskii, (geredigeerd en vertaald door Marilyn Vogt-Downey), Notebooks for the Grandchildren. Recollections of a Trotskyist Who Survived the Stalin Terror (New Jersey: Humanities Press, 1995). Zie ook Europe-Asia Studies deel. 49, nr. 7 (1997), pp. 1362-1365.
698. Anatoli Brat, ‘Zhutkie Gody,’ (1989) Memorial, f. 2, op. 1, d. 29., l. 0001 0113 0913.
699. Evgenia Martinovna Borian, Memorial, f. 1, op. 1, d. 556, l. 0011 0113 0913.
700. Vasili Aksonov, een schrijver en de zoon van Evgenia Ginzburg, gaf ook in minstens een van zijn verhalen een waarheidsgetrouwe beschrijving van een voormalige politieke gevangene die niet gedeprimeerd, gebroken of verbitterd terugkeerde. Integendeel, na het kamp had deze terugkeerder nog steeds het patriottisme en vertrouwen in het systeem dat hij vroeger had. Vasili Aksjonov, ‘Pravo na ostrov,’ (St. Petersburg: Ermitzh, 1983), p. 157.
701. Petr Osipovich Sagoian, ‘God 1937 v moei zhizni – vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 104, l. 1993 1510 1639.
702. Deze uitdrukking kan in veel memoires worden aangetroffen, maar is hier afkomstig uit een brief van D. Glikhstein aan Stephen Cohen, 23 mei 1983.
703. Nadezhna Markovna Ulanovskaia, antwoorden op vragenlijst van Cohen, Jerusalem, juli 1980.
704. Viktor E. Frankl, Man’s Search for Meaning: An Introduction to Logotherapy (Londen: Hodder and Stoughton, 1964).
705. Herbert M. Adler, ‘Crisis, Conversion, and Cult Formation,’ The American Journal of Psychiatry (1973).
706. Frankl, Man’s Search…
707. Terugkijkend op zijn geloof in het communisme bekende een Spaanse communist later dat hij veel van de Russische wanpraktijken had gerationaliseerd en bijgevolg zijn waarnemingen had vervalst. (Zie Angela van Son en Mireille Sennef, ‘Vrouwenoorlog om Ravensbruck,’ Historisch Nieuwsblad (mei 1998), p. 25.)
708. Deze periodieken werden geleid door de tijdgeest. Zij dienden tevens als een medium voor politieke communicatie bij ontstentenis van concurrerende politieke partijen, burgerlijke organisaties en een vrije pers. Daarom waren kampverhalen (Ivan Denisovich) of ‘fictieve’ vertellingen over terugkerende ex-gevangenen in de jaren zestig ook voer voor de lezers van ‘dikke’ periodieken.
709. Iuri Zubkov, ‘Nravstvennost’ geroichesko epokhy,’ Znamia 3 (maart 1963), p. 206.
710. garf, f. 9401, op. 2, d. 506, l. 236.
711. Andrei Nikolajevich Sakharov, interview gehouden op het Instituut voor Russische Geschiedenis, de Russische Academie van Wetenschappen, Moskou, 30 september 1997.
712. Ibid.
713. We moeten daaraan toevoegen dat bijna iedereen, van hoog tot laag, een familielid in de kampen had. Zo had Gorbatsjov een grootvader die slachtoffer was van de landbouwonteigeningen.
714. Sakharov, interview.
715. Dit onderzoek was niet grootschalig en geeft voornamelijk aan wat er leefde binnen de respectievelijke organisaties, en is geen beschrijving van wat er bij het volk leefde.
716. Anonieme antwoorden op speciaal voor dit project ontwikkelde vragenlijsten.
717. Arseni Roginskii, interview gehouden op het hoofdkwartier van Memorial in Moskou, 26 april 1996.
718. Zie Anna Larina, This I cannot Forget: the Memoirs of Nikolaj Bukharin’s Widow (Londen: Hutchinson, 1993).
719. Sagoian, Memorial, f. 2, op. 1, d. 104, l. 1993 1510 1633.
720. The Current Digest of the Soviet Press, deel XI, nr. 27 (5 augustus, 1959), p. 22.
721. rtskhidni, f. 560, op. 1, d. 37, (tom II), l. 487.
722. Ibid.
723. Roginskii, 26 april, 1996.
724. Ibid., 7 mei 1996.
725. Ian Rachinskii, co-voorzitter van de Moskouse afdeling van Memorial en voorzitter van het bestuur van het Mensenrechtencentrum van Memorial, interview gehouden bij Memorial, 4 mei 1996.
726. Een aantal ex-zeks meldde problemen met de hernieuwing van hun partijlidmaatschap omdat zij dat enkele jaren na hun terugkeer aanvroegen. De ironie was dat ze dat niet eerder konden doen vanwege het moeizame rehabilitatieproces dat eerst succesvol moest worden doorlopen. Zie bijvoorbeeld Memorial, f. 1, op. 1, d. 5224, l. 0034 1002 1593.
727. Dit was de reactie die een ex-gevangene ontving in maart 1956. Zijn lidmaatschap werd uiteindelijk hernieuwd. Gagen, ‘Vospominaniia,’ tom 3 en 4, Memorial, f. 2, op. 1, d. 44 en 45, ll. 1993 0510 1123-1124, 0001, 2909 1866.
728. tskhsd, f. 6, op. 6, d. 1077, ll. 4-5.
729. Ibid., d. 1165, l. 10.
730. Ibid., d. 1099, ll. 3-4.
731. Ibid., d. 1165, l. 2.
732. Ibid., l. 9. De heimelijke verstandhouding van de nkvd en de partij werd in dit document niet nader onderzocht. Ook had de partij de gegevens van de nkvd niet echt nodig, aangezien zij er haar eigen archieven op nahield.
733. Roginskii, interview gehouden op het hoofdkwartier van Memorial, 26 april 1996.
734. Ibid., 7 mei 1997.
735. Ibid.
736. Hij gaf de status van zijn vader echter niet aan op zijn aanmelding bij de universiteit.
737. Toen Roginskii in de jaren negentig inzage kreeg in zijn kgb-dossier, vond hij het besluit om hem te laten arresteren – de datum was december 1980.
738. Zie Boris Gasparov, ‘Poteriannoe pokolenie uchënnykh,’ Russkaia Mysl’, 15 oktober 1981, p. 7. Zie ook ‘The “Crime” of Arsenii Borisovich Roginskii,’ The New York Times, 28 augustus 1981.
739. Roginskii, interview, 7 mei 1996.
740. Aichenvald, Po Grani Ostroi.
741. Zie Chronika Tekushchikh Sobytii nr. 9, p. 232.
742. Veel van deze arrestanten waren ‘nationalistische oppositievoerders’ die de hele sovjetperiode bleven vechten voor erkenning. Zie bijvoorbeeld Antanas Terliatskas, ‘Eshchë raz o Ereiakh i Litovtsakh,’ Kontinent Kontinent 227.
743. Leonard Borisovich Ternovskii, brief aan deze auteur, juni 1997.
744. Id., interview gehouden op het hoofdkwartier van Vozvrashchenie in Moskou, 15 mei 1996.
745. Id., ‘Poslednee slovo Leonarda Ternovskogo, proiznesënnoe v sude 30.XII./1980g.,’ in ‘Mne bez vas odinoko…,’ Volia 3 (Moskou: Izdatel’stvo Vozvrashchenie, 1997): 5.
746. Id., brief.
747. Bartlett’s Familiar Quotations (Boston: Little, Brown and Company, 1980), p. 558.
748. Ternovskii, interview.
749. Zie Tamara Deutscher, ‘Intellectual Opposition in the ussr,’ New Left Review, nr. 96 (maart-april 1976): 101-113.
750. Boris Suchkov, ‘Kafka, ego sud’ba i ego tvorchestvo,’ Znamia 11 (1964): 240.
751. Ibid., p. 238.
752. ‘Grigori Svirsky and His “Arctic Tragedy”,’ een speciaal bulletin van Radio Liberty, 24 januari, 1975, p. iii.
753. Ibid., p. ii.
754. Grigori Svirski, Poliarnaia Tragediia (Duitsland: Posev, 1976). Het is interessant dat de stad Norilsk in 1998 verzocht om haar status als ‘gesloten stad’ terug te krijgen. Zie Frank Westerman, ‘Russische stad wil communistisch blijven,’ NRC Handelsblad (Rotterdam), 28 januari 1998.
755. ‘Grigori Svirsky and His “Arctic Tragedy”,’ p. iii.
756. Voor een glimp van het leven in Norilsk in de postsovjetperiode, zie Michael R. Gordon, ‘Siberia Tests Russia’s Ability to Profit from Privatization,’ The New York Times, 9 december 1997.
757. Svirski, Poliarnaia Tragediia, p. 145.
758. Voor meer over deze kampsystemen, zie N.G. Okhotin, A.B. Roginskii, red. Sistema ispravitel’no-trudovyk lagerei v sssr, 1923-1960. Spravochnik (Moskou: Zvenya 1998), pp. 217-219, 285-286.
759. ‘Ot sumy i ot tiur’my ne zarekaisia: Pochemu Mordovii ne prozhit’ bez lagerei i zon,’ NG-Regiony nr. 2, 1997, p. 7.
760. Hella Rottenberg, ‘Onverwerkt verleden in Karlag,’ de Volkskrant, 25 september 1993.
761. Ibid. Voor meer over het gemeenschappelijke lot van zowel ex-gevangenen en ex-bewakers als gijzelaars van het noorden, zie Sjifra Herschberg, ‘De gijzelaars van het Russische hoge noorden,’ Vrij Nederland, 5 juni 1999, pp. 34-38. Na de instorting van de Sovjet-Unie werden de speciale premies die veel mensen motiveerden om in het gebied te blijven afgeschaft. Bovendien werden grondstoffen zoals brandolie schaars. In de barre winter in Magadan moesten veel inwoners binnenshuis temperaturen van niet meer dan 4 graden Celsius verduren.
762. Zie Chrystia Freeland, ‘The Gulag Grand Tour,’ Financial Times, 23-24 augustus 1997.
763. Adam Tanner, ‘Some Stalin Prisoners Still Stuck in Gulag Region,’ Johnson’s Russia List, 11 augustus 1997.
764. Semen Vilenskii, Instituut voor Russische Geschiedenis, Russische Academie van Wetenschappen, 7 oktober 1997.
765. Sasza Malko, ‘Sergej Kovaljov: Een Geuzenpenning voor “de tweede Sacharov”,’ Vrij Nederland, 14 maart 1998.
766. Sergei Adamovich Kovalev, interview gehouden op het hoofdkwartier van Memorial, 14 april, 1998.
767. Sergei Kowaljow, Der Flug des weissen Raben: Von Sibirien nach Tschetschenien: Eine Lebensreise (Berlin: Rowohlt, 1997), p. 222.
768. Sergei Kovaljev, ‘Kakie my demokraty – takaia u nas i demokratiia,’ Izvestiia, 14 april 1998.
769. Kovalev, interview.
770. Kowaljow, p. 34.
771. Ibid., pp. 36-37.
772. Ibid., p. 108.
773. Ibid., pp. 55-56.
774. Voor een opsomming van bijzonderheden, zie De Boer, Driessen, Verhaar, red. A Biographical Dictionary of Dissidents, pp. 282-283, en tevens Kovaljovs autobiografie.
775. Kowaljow, pp. 89-91.
776. Ibid., pp. 96-99.
Terwijl Kovaljov zijn tijd in Perm uitzat, werd zijn zoon Ivan actief in de mensenrechtenbeweging om uiteindelijk in hetzelfde kamp te belanden.
777. Ibid., p. 114.
778. Zie Timothy Garton Ash, ‘The Truth About Dictatorship,’ The New York Review, 19 februari 1998, pp. 37-38.
779. Daan Bronkhorst, Truth and reconciliation: Obstacles and opportunities for human rights (Amsterdam: Amnesty International Nederlandse afdeling, 1995), p. 78.
780. Kowaljow, pp. 160-161.
781. Kovaljev, interview.
782. Kowaljow, p. 90.
783. Zie Serge Schmemann, ‘A Hometown Shrine to Stalin Pulls in the Tourists,’ The New York Times, 8 juli 1982.
Het Stalinmuseum in Gori sloot zijn deuren in 1988. In 1993 werd het in zijn eerdere staat heropend.
784. ‘Legal Official Praises Soviet Penal System,’ Political and Social Affairs, 17 december 1985.
785. Davies, Soviet History in the Yeltsin Era, pp. 212-213.
786. Kowaljow, p. 107.
787. Ik ben in veel interviews op deze neiging gestuit. Terwijl ik het gesprek in de richting van de ervaringen na de kamptijd probeerde te sturen, bleven de meeste ex-gevangenen in de verhalen die ze vertelden bij de gevangenschap zelf stilstaan. Als we het uiteindelijk wel over de tijd na de kampen kregen, kwamen er veel verhalen los over hun terugkeer en de nasleep daarvan.
788. Arseni Roginskii, interview gehouden op het hoofdkwartier van Memorial, Moskou, 26 april 1996.
789. Cohen, Rethinking the Soviet Experience, pp. 99-100.
790. Zie, bijvoorbeeld, Sergej Kiselev, ‘Kto zhe predal “Moloduiu Gvardiiu”: o dramaticheskoi sud’be odnogo iz deistvuiushchikh lits fadeevskogo romana,’ Literaturnaia Gazeta, 27 juni 1990.
791. Elena Petrovna Smaglenko, ‘Vospominaniia,’ Memorial, f. 2, op. 1, d. 111, ll. 0007 3111 0144, 0148.
792. Adler, Victims, pp. 76, 79, 127.
793. ‘V ocheredi za opravdaniem,’ Moskovskie Novosti, nr. 12, 24-31 maart 1996.
794. Herschberg, ‘De gijzelaars van het Russische hoge noorden,’ p. 34.
795. ‘Eshchë tysiachi del zhdut svoei ocheredi,’ Buriatiia, 12 december 1996.
796. In veel krantenartikelen en brieven aan Memorial komt dit onderwerp aan de orde. Zie, bijvoorbeeld, Memorial, f. 1, op. 1, d. 475, ll. 0011 0112 0159-0176.
797. Vladimir Lvovich Timoshin, ‘Obrashcheniia i zaiavleniia grazhdan po voprosam reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii kak istoricheskii istochnik po izucheniiu mentaliteta rossiiskogo obshchestva,’ (Po materialam Upravleniia fsb RF po g. Moskve i Moskovskoi oblasti), diplomnaia rabota RGGU (Moskou, 1997), pp. 63-64.
798. Dit wordt goed beschreven in een aantal van de interviews die in 1990 zijn gevoerd door leden van de groep voor oral history van Memorial. Zie, bijvoorbeeld, Aleksandr Danilovich Viaskov, ‘1937,’ uitgeschreven door Memorial.
799. Adler, pp. 26, 62, 65, 71, 87-88, 92-95.
800. David Hoffman, ‘9-Year Search Uncovers Traces of “Great Terror”,’ International Herald Tribune, 14 juli 1997, p. 5; zie ook John Varoli, ‘Russia Prefers to Forget,’ Transitions (juli, 1997), pp. 35-41.
801. ‘“Punished Peoples” of the Soviet Union: The Continuing Legacy of Stalin’s Deportations,’ A Helsinki Watch Report (New York, 1991), p. 6.
802. Izvestiia, 14 maart 1991, p. 2.
803. Moscow News nr. 28, 1991, p. 6.
804. Rossiiskaia Gazeta, 19 september 1995, p. 4.
805. Zie, bijvoorbeeld, Frank Westerman, ‘Krim-Tataren: een moeizame terugkeer,’ NRC Handelsblad (Rotterdam), 17 juni 1997; James Rupert, ‘Reversing the Trek of Stalinist Exile: Tatars Return to an Inhospitable Home in Crimea,’ International Herald Tribune, 11 januari 1996.
806. Zie, onder andere, Serge Schmemann, ‘German? Yes, and a Touch Russian,’ The New York Times, 3 juli 1987; Isabelle Kreindler, ‘The Soviet Deported Nationalites: A Summary and an Update,’ Soviet Studies XXXVIII, 3 (juli 1986), pp. 387-405.
807. Informatsionnyi Biulleten’, vypusk 1 (Moskou: Rabochaia Kollegiia Mezhdunarodnogo istoriko-prosvetitel’skogo pravozashchitnogo i blagotvoritel’nogo obshchestva ‘Memorial’, februari 1998).
808. Ibid.
809. Zie, onder andere, ‘Zhertvy politicheskikh represii protestuiut,’ Nezavisimaia Gazeta, 3 maart 1998; ‘Pis’ma,’ Moskovskie Novosti, nr. 8 1-8 maart 1998.
810. Moskovskie Novosti, 1-8 maart 1998.
811. Moskvichi v gulage (Moskou: Memorial, 1996), pp. 51. 128.
812. Zie Lidia Golovkova’s inleiding bij Butovskii Poligon: Kniga pamiati zhertv politicheskikh represiiliticheskikh represii 30; zie ook ‘Poliana nad kotlovanom smerti,’ Russkaia Mysl’, 25-31 december 1997; Wera de Lange en Wendelmoet Boersema, ‘Terreurmachine na decennialang zwijgen in kaart gebracht,’ Trouw, 9 februari 1998.
813. Voor een inzichtelijk onderzoek van Berzins rol in de ontwikkeling van de Goelag, zie David J. Nordlander, ‘Origins of a Gulag Capital: Magadan and Stalinist Control in the Early 1930s,’ Slavic Review Slavic Review 808.
814. Semen Vilenskii, ‘Maska Skorbi,’ in Volia: Zhurnal uznikov totalitarnykh sistem nr. 6-7 (Moskou: Vozvrashchenie, 1997), pp. 9-14.
815. Voor het onthullen van portretten en profielen van een aantal van Stalins beulen (die niet voor rehabilitatie in aanmerking kwamen) zie Boris Sopelniak, ‘Palachi: ikh litsa – poslednee, chto videli prigovorennie,’ Novye Izvestiia, 18 april 1998; Peter d’Hamecourt, ‘Een portret van Stalins beulen,’ Algemeen Dagblad, 9 mei 1998.
816. Bert Lanting, ‘Stalins beulen worden wellicht gerehabiliteerd,’ de Volkskrant, 6 mei 1998.
817. Boris Piliatskin, ‘Reabilitatsiia gulaga: Peresmotreno delo stalinskogo ministra Abakumova. Na ocheredi – delo narkoma Ezhova,’ Izvestiia, 28 april 1998.
818. Lanting, ‘Geen postuum eerherstel voor beul van Stalin,’ de Volkskrant, 5 juni 1998.
819. Izvestiia, 8 september 1998.
820. Zie Peter D’Hamecourt, ‘Geen rehabilitatie voor Stalin-beul,’ Algemeen Dagblad, 5 juni 1998; Boris Piliatskin, ‘Vrag naroda’ Ezhov ostaëtsia vragom naroda,’ Izvestiia, 4 en 5 juni 1998; ‘Ministra gosbezopasnosti sssr Abakumova rasstreliali nezakonno: Ego nuzhno bylo posadit’ na 25 let,’ Kommersant-DAILY, 28 feburari 1998.
821. Pavel Sudoplatov, Razvedka i kreml’: Zapiski nezhelatel’nogo svidetelia (Moskou: TOO ‘Geia’, 1996), pp. 457, 469.
822. Zie Jansen en De Jong; Nikita Petrov en Tatyana Kasatkina, ‘Attempts are Being Made to Get It from kgb Archives: The Truth About Beria’s Secret Laboratories,’ Moscow News, nr. 39, 1990.
823. Piliatskin, ‘Reabilitatsiia gulaga’.
824. Ibid.
825. Evgeni Zhirnov, ‘Pisan li zakon tovarishch Berii?’ Trud, 6 juni 2000; zie ook Sergej Leskov, ‘On ne byl shpion, On byl palachom,’ Izvestiia, 30 mei 2000.
826. Neem, bijvoorbeeld, de zaken van afvallige Oost-Europeanen of Russen, die de Russische overheid hadden bespioneerd voor de Amerikanen. Velen van hen worden rehabilitatie en schadeloosstelling nog altijd onthouden, hoewel achteraf bezien, hun antisovjetstellingname meestal legitiem is gebleken. Zie, bijvoorbereld, Jane Perlez, ‘Eastern Europeans Keep Ex-U.S. Spies in the Cold,’ The New York Times, 22 januari 1998.
827. Bert Lanting, ‘Vrijspraak voor Stalin,’ de Volkskrant, 26 juli 1997.
828. Sobranie Zakonodatel’stva Rossiiskoi Federatsii 52, 25 december 1995.
829. Zie Bruno Naarden, ‘Het geloof en geweld van Oktober,’ Internationale Spectator (november, 1997): 587-592.
830. ‘O Dne soglasiia i primireniia,’ Rossiiskaia Gazeta, 10 november 1996.
831. Peter d’Hamecourt, ‘Stille getuigen van onbekende slachtoffers,’ Algemeen Dagblad, 1 november 1997. Zie ook, Aleksandr Iakovlev, ‘Bez pamiati i kul’tury nam otvetov ne naiti,’ Rossiiskaia Gazeta, 29 mei 1997.
832. d’Hamecourt, ‘Stille…’.
833. Kovalev, interview.
834. Kowaljow, pp. 141-142.
835. Andrew Nagorski, ‘Repressed Nightmare,’ Newsweek, 19 februari, p. 18.
836. ‘Stalin – kandidat s togo sveta,’ Argumenty i Fakty nr. 10, 1998.
837. Otto Latsis, ‘Lev Razgon: “Ia napivaius’ kazhdyi god piatogo marta”,’ Novye Izvestiia, 1 april 1998.
838. Zie Garton Ash, pp. 35-40; Assen Ignatow, ‘Vergangenheitsaufarbeitung in der Russischen Föderation,’ Berichte des Bundesinstituts für ostwissenschaftliche und internationale Studien, 42 (1997); Varoli, pp. 35-41.
839. Latsis.
840. Stéphane Courtois, e.a., Le Livre Noir de Communisme (Parijs: Robert Laffont, 1997).
841. Tony Judt, ‘Communism Was Mass Murder From the Outset,’ International Herald Tribune, 23 december 1997; zie ook Jonathan Mahler, ‘The Black Book,’ Forward, 5 december 1997.
842. Garton Ash, p. 38.
843. Zie Suzanne Daley, ‘South Africa Gambles on Truth, Not Justice,’ Internationale Herald Tribune, 28 oktober 1996; zie ook Bronkhorst.
844. Anthony Lewis, ‘In South Africa, the Truth Sets Free the Torturers,’ International Herald Tribune, 8-9 februari 1998.
845. Suzanne Daley, ‘In Apartheid Inquiry, Many Only Relived the Pain,’ International Herald Tribune, 18 juli 1997.

846. Alan Cowell, ‘German Law Corrects Some Wrongs of Nazis: Moral Rehabilitation for Victims of Injustice,’ International Herald Tribune, 30-31 mei 1998.
847. T.R. Reid, ‘Emperor Gets Mixed Reception: British War Veterans Protest as Queen Welcomes Akihito,’ International Herald Tribune, 27 mei 1998.
848. Voor vroege discussies over de vrijgave van archieven, zie V.P. Kozlov, ‘Publichnost’ rossiiskikh arkhivov i problema rassekrechivaniiia arkhivnykh dokumentov,’ Vestnik arkhivista 1( 1994), pp. 43-50.
849. Vladimir Sirotinin, ‘Gasnet svecha pamiati: Pochemu snova stanovitsia nelegkim dostup k gebeshnym arkhivam?’ Nezavisimaia Gazeta, 24 maart 1998.
850. Aleksei Tarasov, ‘Vechnyi Rab: pravda of 37-m gode vnov’ zasekrechivaetsia,’ Izvestiia, 6 september 1997.
851. ‘Yeltsin Releasing Papers From Stalin Era,’ The New York Times, 1 april 1998.
852. Nikita Petrov, discussie op het hoofdkwartier van Memorial, Moskou, 14 april 1998.
853. G.M Ivanova, gulag v sisteme totalitarnogo gosudarstva (Moskou: monf, 1997), p. 213.
854. Reeds in de jaren twintig raakte het westelijke Oeralgebergte in gebruik als een ‘tweede Kolyma’. Het was daar, in de noordelijke provincie, dat de nkvd het eerste modelarbeidskamp van de ussr creëerde, dat 10 000 gevangenen telde. Zie Evgeni Kliuev, ‘Tam, gde zona byla, segodnia – muzei,’ NG-Regiony nr. 10, 1998.
855. Alessandra Stanley, ‘The Ghosts of Russia’s Past,’ International Herald Tribune, 30 oktober 1997.
856. Ibid.
Voor een inzichtelijk onderzoek naar hervormingen in het huidige strafsysteem, zie het rapport van Frank Westerman over zijn bezoek aan Gevangenis Nummer 1 in Krasnoyarsk. Hij beschrijft, onder andere, een Centrum voor Sociale Aanpassing – een organisatie voor de herintrede van ex-gevangenen in de samenleving. De mannen die hij daar ontmoette, keerden als ‘zombies’ terug van hun abnormaal lange gevangenisstraffen. Dit centrum in Siberië zorgt voor voedsel, onderdak, begeleiding, arbeidsbemiddeling en hulp bij de zoektocht naar familieleden. ‘Gekooid in Gevangenis Nummer 1: De moeizame hervorming van de Goelag-gevangenissen in Siberië,’ NRC Handelsblad, 20 september 1997.
857. Ibid.
858. Carey Scott, ‘In memoriam: 14 million ghosts of the gulag,’ Sunday Times, 20 augustus 1995.
859. Voor de geschiedenis van de kampen in Perm en een overzicht van welke gevangenen in welke kampen waren ondergebracht, zie ‘Informatsionnyi biulleten’ Perm’skogo oblastnogo otdeleniia Vserossiiskogo dobrovol’nogo pravozashchitnogo, istoriko-prosvetitel’skogo i blagotvoritel’nogo obshchestva “Memorial”,’ nr. 4, 28 februari 1998.
860. Alan Philps, ‘Gulag is now a memorial to liberty,’ The Daily Telegraph, 15 november 1997.
861. Vilenskii, interview gehouden in zijn woning te Moskou, 15 april 1998.
862. Sinds het begin van de jaren negentig is er op Solovki een klein museum ingericht (Marc Jansen, ‘Het eerste eiland van de Goelag Archipel,’ NRC Handelsblad, 18 augustus 1990). In het museum in Magadan is ook een zaal aan de Goelag gewijd. Er worden onder andere foto’s van kampcommandanten tentoongesteld, kopieën van executiebevelen, en de primitieve werktuigen die gebruikt werden door de slaven/arbeiders (Bart Rijs, ‘In Magadan zijn beulen en slachtoffers buren,’ de Volkskrant, 3 december 1998).
863. Andrew Nagorski, ‘Back to the Gulag,’ Newsweek Newsweek 48.
864. Informatsionnyi Biulleten’, p. 14.
865. Scott.
866. Evgeni Evtoeshenko, gesprek in ‘Pravda’, New York, oktober 1999.
867. Zie Michael Ellman enn Vladimir Kontorovich, ‘Memoirs and the Soviet Collapse,’ Europe-Asia Studies 46, 8 (1994), pp. 270-271.
868. Met dank aan professor G.O.W. Mueller voor het uitlokken van deze discussie.
869. Mikhail Mindlin, Anfas i Profil’ (Moskou: Vozvrashchenie, 1999), pp. 10-11.
870. ‘The West Must Reexamine Its Policy Toward the Kremlin, Johnson’s Russia List, 22 februari 2000.
871. Ibid.
872. Een soortgelijke opeenvolging wordt beschreven door Thomas Kuhn in zijn The Structure of Scientific Revolutions (Chicago: University of Chicago Press, 1962). Hij betoogde dat nieuwe theorieën niet zozeer in zwang raken vanwege hun wetenschappelijke invloed, alswel omdat de oude mannen die de vorige theorieën aanhingen zijn uitgestorven.
873. Mikhail Gokhman, ‘Iubilei L’vu Razgonu – pisateliu, obshchestvennoio deiateliu, avtoru i drugu “MN” – ispolniaetsia 90 let,’ Moskovskie Novosti, nr. 12, 29 maart – 5 april 1998; Lev Razgon, True Stories (Londen: Souvenir Press Ltd., 1997).
De jongere generatie Russen lijkt zich, met haar gerichtheid op de toekomst, steeds verder te verwijderen van (zelfs het besef van) het sovjetverleden. In 1995 gaf ik een gastlezing over de ervaringen van terugkerende ex-gevangenen voor eerstejaars politicologiestudenten aan de Russische Humanitaire Staatsuniversiteit. Tot mijn verbazing wist deze groep vrijwel niets over het onderwerp en had zij geen familieleden die slachtoffers van de terreur waren geweest, hoewel een van hen zei dat zijn grootvader bij de nkvd had gezeten.

Bibliografie

Archieven
garf (Staatsarchief van de Russische Federatie)

Memorial (verzameling op microfilm op het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam en het hoofdkwartier van Memorial in Moskou)

rtskhidni (Russisch Centrum voor het Behoud en de Studie van Documenten uit de Recente Geschiedenis, het voormalige Centrale Partij-archief van het Instituut voor Marxisme-Leninisme)

tskhsd (Centrum voor het Behoud van Hedendaagse Documentatie, voormalig Archief van het Centraal Comité van de cpsu)
Tijdschriften en kranten

Algemeen Dagblad
American Historical Review
Argumenty i Fakty
Baikal
Cahiers du Monde russe
Cahiers du Monde russe et sovietique
Europe-Asia Studies
Grani
History and Memory
International Herald Tribune
Istochnik
Istoricheskii Arkhiv
Izvestiia
Memorial kranten: Memorial-Aspekt, Gazeta Press Tsentra Moskovskogo Memoriala, Informatsionnyi Biulleten’, Korlovan, Svoboda, Vedomosti Memoriala, Vestnik Leningradskogo Obshchestva ‘Memorial’

Moskovskie Novosti
New York Review of Books
New York Times
Nezavisimaia Gazeta
Novaia i Noveishaia Istoriia
Novyi Mir

bibliografie

NRC Handelsblad
Ogonëk
Otechestvennaia Istoriia
Pravda
Rossiiskaia Gazeta
Russian Review
Slavic Review
Sobranie Zakonodatel’stva Rossiiskoi Federatsii Sotsiologicheskie Issledovaniia
Svobodnaia Mysl’
Times Literary Supplement
Trud
Vecherniaia Moskva
Volia
de Volkskrant
Voprosy Istorii
Voprosy Literatury
Vremia i My
Znamia

Boeken

Adler, Nanci. Victims of Soviet Terror: The Story of the Memorial Movement. Westport, CT: Praeger Publishers, 1993.
Aguilar, Paloma; Barahona de Brito, Alexandra; en Gonzalez Enriquez, Carmen, eds. The Politics of Memory: Transitional Justice in Democratizing Societies. Oxford: Oxford University Press. 2001.
Aichenvald, Iuri. Po Grani Ostroi. München: Echo Press, 1972.
Bacon, Edwin. The Gulag at War: Stalin’s Forced Labour System in the Light of the Archives. Houndsmills: Macmillan Press Ltd., 1994.
Becker, Howard S. Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance. New York: Macmillan, 1963.
Bitov, Andrej. Pushkinskii Dom. Moskou: Sovremennik, 1989.
Boer, S.P. de; Driessen, E.J.; Verhaar, H.L. eds. Biographical Dictionary of Dissidents in the Soviet Union, 1956-1975. Den Haag: Martinus Nijhoff, 1982.
Bogoraz, Iosif. Otschepenets. Jerusalem: Stav, 1976.
Bondarevskii Sergej. Tak bylo… Memuary. Moskou: Invar, 1995.
Bronkhorst, Daan. Truth and reconciliation: Obstacles and opportunities for human rights. Amsterdam: Amnesty International Nederlandse afdeling, 1995.
Buruma, Ian. The Wages of Guilt: Memories of War in Germany and Japan. New York: Farrar, Straus & Giroux, 1994.
Butovskii Poligon: Kniga Pamiati zhertv politicheskikh repressii. Moskou: Moskovskii Antifashistskii Tsentr, 1992.
Cohen, Stephen F. Rethinking the Soviet Experience: Politics and History Since 1917. New York: Oxford University Press, 1985.
Conquest, Robert. The Great Terror: A Reassessment. Londen: Pimlico, 1992.

Cordon, Diana R.; Edelman, Lucila I.; Lagos, D.M.; Nicoletti, E.; en Bozzolo, R.C. Psychological Effects of Political Repression. Buenos Aires: Sud-Americana Planeta, 1988.

Chroetsjov, Nikita. Khrushchev Remembers. Londen: Little, Brown and Company, Inc., 1971.
Davies, R.W. Soviet History in the Yelstin Era. Londen: Macmillan Press Ltd., 1997.
Des Pres, Terrence. The Survivor: An Anatomy of Life in the Death Camps. New York: Oxford University Press, 1976.
Dodnes Tjagoteet, Vypusk 1. Moskou: ‘Sovetskii Pisatel’, 1989.
xx S”ezd: Materialy konferentskii k 40-letiiu xx S”ezda kpss. Moskou: izdatel’stvo april 1985, 1996.
Eitinger, Leo, en Strom, Axel. Mortality and Morbidity after Excessive Stress. OsloNew York: Universitet Fologet, 1973.
Ellman, Michael. ‘Sovjet Repression Statistics: Some Comments’, Europe-Asia
Studies, 54, nr. 7 (2002), pp. 1151-1172.
Fentress, James, en Wickham, Chris. Social Memory: New Perspectives on the Past. Oxford: Blackwell, 1992.
Filshtinskii, Isaak Moiseevich. My shagaem pod konvoem. Moskou: Vozvrashchenie, 1994.
Frankl, Vikor E. Man’s Search for Meaning: An Introduction to Logotherapy. Londen: Hodder and Stoughton, 1964.
Freud, Sigmund. The Basic Writings of Sigmund Freud. New York: Random House, 1938.
Ginzburg, Evgenia. Krutoi Marshrut. Moskou: Sovertskii Pisatel, 1990.
Ginzburg, Eugenia. Within the Wirlwind. CA: Harcourt Brace Jovanovich, Publishers, 1981.
Goffman, Erving. Stigma: Notes on the Management of a Spoiled Identity. Engelwood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1963.
Grossman, Vasily. Forever Flowing. New York: Haper & Row, Publishers, 1972.
Haimson, Leopold H. The Making of Three Russian Revolutionaries: Voices of the Menshevik Past. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
Hayward, Max en Crowley, Edward L. eds. Soviet Literature in the Sixties: An International Symposium. New York en Londen: Methuen, 1965.
Heller, Michel, en Nekrich, Aleksandr. Utopia in Power. Londen: Hutchinson, 1986.
Hilberg, Raul. Perpetrators, Victims, Bystanders. The Jewish Catastrophe: 1933-1945. New York: Harper Collins Publishers, 1992.
Hochschild, Adam. The Unquiet Ghost: Russians Remember Stalin. New York: Penguin Books, 1994.
Ito, Takayuki, ed. Facing up to the Past: Soviet Historiography under Perestroika. Sapporo, Japan: Hokkaido University Slavic Research Center, 1989.
Ivanova, G.M.gulag v sisteme totalitarnogo gosudarstva, Moskou: monf, 1997.
Jansen, Marc. A Show Trial Under Lenin: The Trial of the Socialist Revolutionaries, Moskow 1922. Den Haag: Martinus Nijhoff Publishers, 1982.
Jaspers, Karl. Die Schuldfrage. Zürich: Artemis-Verlag, 1947.
Juelich, Dierk, Hrsg. Geschichte als Trauma. Frankfurt am Main: Nexus Verlag GmBH, 1991.
Kafka, Franz. Der Prozess. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag, 1980.
Keep, John. Last of the Empires: A History of the Soviet Union 1945-1991. Oxford: Ox

bibliografie 323

ford University Press, 1995.
Kersnovskaia, Efrosinia. Naskal’naia zhivopis’. Moskou: Kvadrat, 1991. Kopolev, Lev. Khranit’ vechno. Ann Arbor: Ardis, 1975.
Korotkov, A.V.; Melchin, S.A.; en Stepanov, A.S. Kremlëvskii Samosud: Sekretnie

Dokumenty Politbiuro o Pisatele A. Solzhenitsyne . Moskou: Rodina, 1994. Kowaljow, Sergej. Der Flug des weissen raben: eine Lebensreise. Berlijn: Rowohlt, 1997. Kurlansky, Mark. A Chosen Few: The Resurrection of European Jewry. Reading, MA:

Addison-Wesley Publishing Company, 1995.
Kuusinen, Aino. Gosped nizvergaet svoikh angelov: vospominaniia 1919-1965. Petro
zavodsk: Izdatel’stvo Kareliia, 1991.
Laqueur, Walter. Stalin: The Glasnost Revelations. New York: Charles Scribner’s
Sons, 1990.
Larina, Anna Mikhailovna. This I Cannot Forget: the Memoirs of Nikolai Bukharin’s
Widow. Londen: Hutchinson, 1993.
Levinson, Galina Ivanova. Vsia nasha zhizn’. Moskou: nipts Memorial, 1996. Lewin, Moshe. The Making of the Soviet System. New York: Pantheon Books, 1985. Lipkin, Semen. Dekada. New York: Chalidze Publications, 1983.
Lipper, Elinor. Eleven Years in Soviet Prison Camps. Chicago: Henry Regnery Co.,
1951.
Loftus, Elizabeth F. Eyewitness Testimony. Cambridge, MA: Harvard University
Press, 1996.
Löwenhardt, John. The Reincarnation of Russia: Struggling with the Legacy of Communism, 1990-1994. Essex: Longman Group Ltd., 1995.
Mazoes, Israil. Gde ty byl? Moskou: Vozvrashchenie, 1992.
Mandelstam, Nadezda. Hope Agianst Hope. New York: Atheneum, 1970. Medvedev, Roy. Let History Judge: The Origins and Consequences of Stalinism, revised edition. New York: Columbia University Press, 1989.
Medvedev, Roy. Khrushchev. Oxford: Basil Blackwell, 1982.
Medvedev, Roy A., en Medvedev, Zhores A. Khrushchev: The Years in Power. Londen: Oxford University Press, 1977.
Menninger, Karl. The Crime of Punishment. New York: Viking Press, 1968. Millar, James R., ed. Politics, Work, and Daily Life in the ussr: a Survey of Former
Soviet Citizens. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
Moskvichi v gulage. Moskou: Memorial, 1996.
Negretov, Pavel. Vse dorogi vedut na Vorkutu. Vermont: Chalidze Publication, 1985. Nekrasov, Viktor. Kira Georgievna. Cambridge: Cambridge University Press, 1967. Nove, Alec, ed. The Stalin Phenomenon. Londen: Weidenfield and Nicolson, 1993. Nyeformaly: Civil Society in the ussr. A Helsinki Watch Report. New York: februari
1990.
Okhotin, N., en Roginskii, A., eds. Sistema ispravitel’no trudovykh lagerei v sssr.
Moskou: Zvenia 1998.
Okoedzhava, Boelat. Devushka moei mechty: avtobiograficheskoe povestvovanie.
Moskou: Moskovskii Rabochii, 1988.
Orlova, Raisa, en Kopolev, Lev. My zhili v Moskve. Ann Arbor: Ardis, 1988. Orlova, Raisa, en Kopolew, Lev. Wir lebten in Moskau. München: Albrecht Knaus
Verlag GmbH, 1987.
Passerini, Luisa, ed. Memory and Totalitarianism. Oxford: Oxford University Press,
1992.

Rappoport, I.L. Na rubezhe dvuch epoch: Delo vrachei 1953 goda. Moskou: Kniga, 1988. Razgon, Lev. Nepridumannoe. Moskou: Kniga, 1989.
Razgon, Lev. True Stories. Londen: Souvenir Press, Ltd., 1997.
Reabilitatsiia: Politicheskie Protsessy 30-50kh godov. Moskou: Izdatel’stvo Politicheskoi Literatury, 1991.

Reabilitirovan Posmertnyi: Vozvrashchenie k pravde , Vypusk 1-4. Moskou: Iuridicheskaia Literatura, 1988.
Remnick, David. Lenin’s Tomb: The Last Days of the Soviet Empire. New York: Random House, 1993.
Rosenberg, Tina. The Haunted Land: Facing Europe’s Ghosts after Communism. New York: Random House, 1995.
Sbornik zakonodatel’nykh i normativnykh aktov o repressiiakh i reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii. Moskou: Izdatel’stvo ’Respublika’, 1993.
Shalamov, Varlam. Graphite. New York en Londen: W.W. Norton, 1981.
Smith, Kathleen E. Popular Memory and the End of the ussr. Ithaca NY: Cornell University Press, 1996.
Solomon, Peter H., Jr., ed. Reforming Justice in Russia, 1864-1996: Power, Culture, and the Limits of Legal order. New York: M.E. Sharpe, Inc., 1997.
Solomon, Peter H., Jr. Soviet Criminal Justice Under Stalin. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Solzhenitsyn, Alexander. The Gulag Archipelago, boek drie. New York: Harper Collins Publishers, Inc., 1992.
Soprotivlenie v gulage. Moskou: Vozvrashchenie, 1992.
Stettner, Ralf. Archipel Gulag: Stalins Zwangslager-Terrorinstrument und Wirtschaftsgigant, Entstehung, Organisation und Funktion des sowjetischen Lagersystems 1928-1956. Paderborn: Ferdinand Schöningh, 1996.
Sudoplatov, Pavel. Razvedka i kreml’: zapiski nezhelatel’nogo svidetelia. Moskou: TOO ‘Geia’, 1996.
Svirski, Grigori. Poliarnaia Tragediia. Duitsland: Posev, 1976.
Thompson, Paul. The Voice of the Past: Oral History. Oxford: Oxford University Press, 1978.
Thurston, Robert. Life and Terror in Stalin’s Russia: 1934-1941. New Haven, CT: Yale University Press, 1996.
Tvorchestvo i byt. Moskou: Izdatel’stvo Zvenya 1998.
Ugolovnii Kodeks rsfsr. Moskou, 1950.
Van Goudoever, Albert P. The Limits of Destalinization in the Soviet Union: Political Rehabilitations in the Soviet Union since Stalin. New York: St. Martin’s Press, 1986.
Veselaia, Zaiara Artemevna. 7-35. Moskou: Moskovskii Rabochii, 1990.
Volkov, Oleg. Pogruzhenie vo t’me. Moskou: Molodaia gvardiia, 1989.
Whitehead, Tony Larry en Conaway, Mary Ellen, ed. Self, Sex and Gender in CrossCultural Fieldwork. Chicago: University of Illinois Press, 1986.
Yow, Valerie Raleigh. Recording Oral History: A Practical Guide for Social Scientists. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, Inc., 1994.
Zelizer, Barbie. Remembering to Forget: Holocaust Memory through the Camera’s Eye. Chicago: University of Chicago Press, 1998.
Zhigulin, Anatoli. Chernie Kamni. Moskou: Moskovskii Rabochii, 1989.
Zvenia: Istoricheskii Al’manakh, boek 1 en 2. Moskou: Progress, Feniks, Atheneum, 1991, 1993.

Register

Aansprakelijkheid
van Communistische Partij 16, 19v,

271, 272vv
van Chroesjtsjov, Nikita 19, 24v van Gorbatsjov, Michail 19vv, 31 Memorial, organisatie 19v, 24, 27, 29 monumenten 9v, 16, 19, 29, 83

compensatie 265v
concentratie op kampervaringen

260v
criminaliteit van communisme
272v
deportatie 264
documentatie 264, 273vv
effect op nakomelingen 262v herdenking 270
massagraven 263
monumenten 266v
onderdrukking beulen 267vv Perm, museum 276vv
politiek beleid 251vv, 260v proces tegen Communistische Partij (1992) 271v
rehabilitatie 262v, 279vv
reinigingsritueel 258
terugkeer van (1980-90) en concentratie op
kampervaringen 260v
soorten beschuldigden
criminelen 30v
metafysisische 31
morele 30v
Aantallen gevangenen
1929-56 32vv
1935 35
1938 36
1949-52 37
1953 38
1953-54 91, 99, 100, 103v
1953-56 183v
1953-59 210
1958 211
na de oorlog 37v
Siberië 35
Solovetsky 35
Vyserski 35
Abakoemov, V.S. 267vv
Achmatova, Anna 10, 46, 83, 261, 267 Aichenvald, Joeri
en beweging dissidenten 243 rehabilitatie 198
Aksjonov, Pavel Vasilevitsj 103v amnestie, 1953-54: 90, 91, 92, 95, 100 1957: 209v
Andropov, Joeri 50
arrestaties, zie: aantallen gevangenen Artjomovna, Gajara 83
Artjomovna, Zajara 83v
Artsencomplot 37, 88
Astrachan 111
Galner, Maria Maksimovna 71v Jegorov, Aleksandr Dmitrievitsj
73v
patriottisme en 71
Vesjolava, Zajara Artjomeva 83v vestigingsgebieden 72, 73v
werk en 71v, 74, 76v
werk in gevangenschap 70 Grossman, Arkadi Grigorevitsj 86 herassimilatie (1948-53)
arbeid en 81v, 84v
ballingschap 81v, 84v
beperking bewegingsvrijheid 80v effect van gevangenschap 82v familieleden 84
Martsjenko, Zoja Dmitrievna
80vv
onderkomen 81
patriottisme en 84
sociale heraanpassing 82v, 84v Vesjolava, Gajara Artjomovna 83v Vesjolava, Zajara Artjomovna 83v patriottisme en 87v
politiek beleid (1953-53)
amnestie 92v, 95, 100
legaliteit van 92, 94
nationalistische operaties 99v,
102v
Bardina, Nina Georgievna 75vv
Barkhanov, Vasili Petrovitsj 117 Behuizing
door overheid bezet 165v
Kuusinen, Aino 167
politiek beleid (XXste Partijcongres) 165v
rehabilitatie en 166
Smoesjkevitsj, Roza Yakolevna 167v vernieuwde toewijzing van
1947-48: 68v, 73v, 76
1948-53: 81v
voorkeursbehandeling 166v
Beperking van bewegingsvrijheid politiek beleid (1953-54) 97v, 100, 101 reassimilatie (1947-48) 67v, 76v, 97v reassimilatie (1948-53) 85v
Beria, Lavrenti 36, 89, 149, 228, 254 amnestie (1953) 91
benoeming van (1938) 36
destalinisatiecampagne 90v executie van 92
verantwoordelijkheid 267vv Berkovskaja, Marina 130
Berzin, Edvard 266v
Bezittingen, confiscatie van 50v, 203 Bitov, Andrej 67
Boedagov, Grigori Grigorevits 72v Boekovsky, Vladimir 43, 255, 277 Boetov, G.I. 114
Bogoraz, Iosif Aronovitsj
en dissidentenbeweging 199v trouw aan Communistische Partij 218v
Bogoraz, Larisa 199, 219
Bonner, Ruf
en dissidentenbeweging 225 trouw aan Communistische Partij 224v
Brezjnev, Leonid 215, 231, 250
Brodsky, Iosif 220
Buruma, Ian 21v
dissidentenbeweging 218vv, 226v, 232v, 244
Aichenvald, Joeri 243
Bogoraz, Iosif Aronovitsj 199v,
219
Bonner, Ruf 224v
effect op nakomelingen 218, 219 gevoelens van trouw 218vv, 226v,
229v, 243
Grigorenko, Andrej 219
Jakir, Pjotr 222v
Kopelev, Lev 219vv
Memorial-organisatie 222, 233 overzicht 217
redenen voor 220v, 223, 225, 232v,
234v, 238v, 240vv, 243vv
Roginsky, Arseni 233, 238vv Sacharov, Andrej Nikolaievitsj
220, 232
samenvatting 249v
Ternovsky, Leonard Borisovitsj
244v
Vozvrasjtsjenie (organisatie) 232v effect op nakomelingen 218v
godsdienst en 227v, 135
Gorbatsjov, Andrej Nikolaievitsj 19v Jakir, Pjotr 222vv
kampgebieden 247v
Kopelev, Lev 219v
Lazoerkina, Dora 222
lidmaatschap, herstel van 217, 218v, 229, 231, 233v, 236vv
medewerking aan opbouw van 225vv overzicht 217v
redenen voor 217, 219, 225vv, 233v, 236vv
Sacharov, Andrej Nikolaievitsj 230vv samenvatting 249v
Serebrjakova, Galina 221
sociale status 229vv
Ternovsky, Leonard Borisovitsj 244vv
terugkeer (1980-1990) en
criminaliteit van Communisme 272v
documentatie 275v
processen (1992) 271v
dagboeken (jaren ’60) 228v
trouw aan 70, 96
geloofssystemen 227v
verantwoordelijkheid 16, 19v, 272vv Vozvrasjtsjenie, organisatie 232 vrijlating van gevangenen (1954-55) 38v
Compensatie 265v
Concise Literary Encyclopedia 214

Babina, Berta Aleksandrovna 126v Bajtalsky, Michail 124
Ballingschap 81vv

Artjomovna, Gajara 83v
Artjomovna, Zajara
en beperkte bewegingsvrijheid 85v herassimilatie (1947-48)

nationalistische operaties 99v,

102v
herassimilatie (1946-48)
Bardina, Nina Georgievna 75vv behuizing en 69, 73v, 76
Boedagov, Grigori Grigorevitsj

72v
effect van aanpassing aan
gevangenis 70
familierelaties
Cambodja, contrast 22
Choebova, Darja 24
Chroesjtsjov, Nikita 39v
Artikel 59 (Wetboek van Strafrecht) 40
campagne tegen parasieten (1957) 39
destalinisatiecampagne 39vv
Geheime Rede (1956) 19, 38v
Moskou (1936-37) 40
Oekraïne (1936-37) 40v
Pasternak, affaire 39
politiek beleid (1953-4) 97v
politiek beleid (XXe Partijcongres) ambivalentie en 208, 212, 215v rehabilitatie en 183vv, 200v
restalinisatiecampagne 39v, 43
verantwoordelijkheid 19
vrijlating van gevangenen (1954-55) 38
Cohen, Stephen 22
Collectivisatiecampagne 29, 35, 36, 38 Communistische Partij van de SovjetUnie (CPSU)
Bogoraz, Iosif Aronovitsj 218v
Bonner, Ruf 224v

Dag uit het leven van Ivan Denisovitsj, Een (Solzjenitsyn) 175, 213v, 220
Dalstroj 211
Daniel, Aleksandr 218, 218, 240, 241, 252, 278
Daniel, Juli 199, 215, 220, 240
dekoelakiseringscampagne 35
Des Pres, Terence 21, 28, 54, 58
Destalinisatiecampagne
Beria, Lavrenti 90v
Chroesjtsjov, Nikita 39vv
Gorbatsjov, Michail 43
politiek beleid (1953-54) 90, 93, 96, 98, 99vv
politiek beleid (1954-55) 104v
administratieve reorganisatie 105v gebruik van gevangenschap 107 heronderzoek arrestatie 106v, 110vv, 114v, 116vv
klachten van gevangenen 107v mislukking van 109v
omstandigheden in kampen 107v, 109
opleiding procurator 106
socialistische wettigheid 104 verschillen op regeringsniveau 107v, 115v
hervorming veiligheidsdienst 48vv politiek beleid (XXste Partijcongres) 164v, 189vv, 208vv
politiek beleid (jaren 80 en 90) 257vv rehabilitatie en 48vv
Vorosjilov, amnestie (1953) 37
Die Schuldfrage (Jaspers) 21, 30v
Dissidentenbeweging, zie:
Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU)
Dodnes Tjagoteet 27
Doedajev, Dzjokar 103, 209

Dolinka 248v
Dombrovsky, Joeri 132, 178
Duitsland, contrasten met 20, 22v, 30,

31, 47v
Dzjerzjinski, Feliks 9v

Echtscheiding, zie: gezinsrelaties Eerste Cirkel, De (Solzjenitsyn) 220 Effect op familieleden, zie:

gezinsrelaties
Ehrenburg, Ilya 145
Eminov, Evgeny Aleksandrovitsj 161v campagne voor destalinisatie 43v Communistische Partij en 19v organisatie Memorial 19v, 29 rehabilitatie 49, 203, 215
verantwoordelijkheid 19vv, 260

Goudoever, Albert van 23, 44 Grigorenko, Andrej Petrovitsj 219 Grigorenko, Pjotr 209
Grossman, Arkadi Grigorevitsj 86 Grossman, Vasili 150
Grote Processen (1936) 35

Filsjtinsky, Isaak Moiseevitsj 47, 124, 176v
Freud, Sigmund 63
Furman, Polina 136v

Gagen, Evgeny Edvardovitsj 162v, 170 correspondentie 143v
echtscheiding 160

Galner, Maria Maksimovna 71v Geslachtsverschillen 128
Gevangenen, arrestaties van, zie:

Gevangenen, vrijlating van,
vrijlating
Gezinsrelaties

betekenis van 156
effect op familieleden
herassimilatie en (1948-90) 84
Okoedzjava, Boelat 157
overlevingservaring 156v
rehabilitatie 52, 187, 262v
terugkeer (jaren 80 en 90) 262v
werk voor ex-gevangenen 248v
Eminov, Jevgeni Aleksandrovitsj 161v
ervaringen met familie 158vv rehabilitatie 51v, 187, 263
terugkerende (jaren 80-90) 261 Ginzburg, Jevgenia 25, 59, 79, 150 Goelag-Archipel, De (Solzjenitsyn) 65, 165
Goelag v sisteme totalitarnogo
gosoedartsva (Ivanova) 25
Goffman, Erving 53
Golovin, Dmitri Danilovitsj 206v Gorbatsjov, Michail

Haimson, Leopold 60
Herassimilatie (1947-48)
ballingschap en 71v

Bardina, Nina Georgievna 75v Boedagov, Grigori Grigorevits 72v Galner, Maria Maksimovna 71v gevangenis, werk in 70
Jegorov, Aleksandr Dmitrievitj

73v
patriottisme 71
vestigingsgebieden 72, 73v
werkgelegenheid, 71v, 74v, 76v

behuizing 69, 72v, 76
bewegingsbeperking 68v, 72v, 76v familieleden 67v, 69, 76, 77v
effect van aanpassing aan gevangenis

68v
heraanpassing aan maatschappij
68v, 72v, 76
onderdrukking van herinneringen en
censuur door overheid 64vv, 69 fictie 67v
intolerantie overheid 68v
Panitsj, Moisej Aronovitsj 68v zelfcensuur 63vv, 68vv
patriottisme en 71
trouw aan Communistische Partij 70 werk en ballingschap 71v, 74v, 76v Heraanpassing (1948-63)
ballingschap 81v, 84v
werkgelegenheid en 85vv
Historiografie, zie ook specifieke
literatuur
Die Schuldfrage (Jaspers) 21, 30v documentatie 272, 276

Dodnes Tjagoteet 27
Goelag v sisteme totalitarnogo
gosoedarstva (Ivanova) 25

Limits of destalinization in the Soviet Union: Political Rehabilitation since Stalin, The (van Goudoever) 23

literaire kritiek 247
memoires 25vv, 123v
Memory and Totalitarianism

(Choebova/Sjerbakova) 10
onderdrukking van herinneringen
en fictie 67v
censuur door overheid 64vv
eigendunk bij overheid 68v
Panitsj, Moisej Aronovitsj 68
rapporten over kampsteden 211
zelfcensuur 63vv, 68vv
zelfingenomenheid van regering en 67v
onderzoek, beperking van 61
onderzoek, juistheid van
altruïstische getuigenissen 59
collectief geheugen 59v
Het loon van de schuld.
herinneringen aan de oorlog in Duitsland en Japan (Buruma) 21
mensjevieken 60v
mondelinge geschiedenis 56
overheidscensuur 27v
schaarste van bronnen 56v
Survivor, The (Des Pres) 28
uitweidingen 60
Unquiet Ghost: Russians
Remember Stalin, The
(Hochschild) 23
Vse Dorogi vedoet na Vorkoetoe (Negretov) 26v
Within the Whirlwind (Ginzburg) 25
zelfcensuur 58v
Zvenya 24
politiek beleid (XXste Partijcongres)
211vv
Rehabilitation Policy and Political
Rehabilitation Policy and Political

1964 (Shapiro) 23

Remembering Stalin’s Victims: Popular Memory and the End of the USSR (Smith) 22v

Rethinking the Soviet Experience (Cohen) 22
schaarste van 21vv
Hochschild, Adam 23
Huwelijken, zie: Gezinsrelaties

Informanten
patriottisme en 88, 122vv
psychologisch geïnspireerd 136vv

Internationaal contrast
Cambodja 22
criminaliteit onder communisme

272v
Duitsland 20, 21v, 30v, 47
Japan 20, 30

Ivanova, G.M. 25
Ivanovo 112

Jagoda, G.G. 50, 267vv
Jakir, Pjotr
dissidentenbeweging 222v
trouw aan Communistische Partij 222v
Jakovlev, Aleksandr 49, 270, 280
Japan, contrast 20, 30
Jaspers, Karl 7, 30v
Jegorov, Aleksandr Dmitrievitsj 73vv
Jeltsin, Boris 49, 51, 258, 259
Jevtoesjenko, Jevgeni 213, 279
Jezjov, Nikolaj 228, 267vv
Jezjovsjtsjina, zuiveringen (1937-38) 35 subcultuur in kamp 151vv
symbolisch taalgebruik 151
Dolinka 248
gevangenen, aantal
1929-56: 32v
1935: 35
1938: 36v
1949-54: 37v
1953-54: 91, 99, 100, 103
na de oorlog 37
Siberië 35
Solovetsky 35
Vysherski 35
kamprapportages 211
Kengir, rebellie in (1954) 38, 89, 101
legalisatie (1930) 35
Mordovië 248
Norilsk, opstand (1953) 38, 89
ontstaan van (1926) 35
Perm 276v
politiek beleid (1953) 91, 103
politiek beleid (1954-55)
gebruik van gevangenen 107 heronderzoek 105v, 110v, 115 kampomstandigheden 106v, 109 klachten van gevangenen 107v vrijlatingen 120
politiek beleid (XXste Partijcongres) 184vv
recrutering tijdens oorlog 36v
samenstelling 36
1930-32: 35
1935-36: 35
Siberië 35, 211, 247
Solovetski 35
Solovki 35
statistieken over gevangenen
geschat aantal revisionisten 32, 33, 34
overlevenden 34
terechtstellingen 32vv
Vorkoeta, opstand (1953) 37, 38, 89, 94
vrijlatingen
kenmerken van 44vv
1947-48: 37
1953: 37
1953-58: 209v
1954-55: 38
1956-57: 38
1957: 209v
politiek beleid (1953-54) 91, 103v politiek beleid (1954-55) 120
politiek beleid (XXste
Partijcongres) 183vv
Vysherski 35
werk voor ex-gevangenen 70, 248v Karyukhin, Eduard 128, 130v, 132 Keep, John 164
Kengir, opstand in (1954) 38, 89, 101 Kersnovskaja, Jefrosinia Antonovna 132v
Kinderen, zie: gezinsrelaties
Kira Georgievna (Nekrasov) 158vv Kirov, Sergej 29, 34
Kuibysjev 112
Kolyma 211
Kopelev, Lev 50
dissidentenbeweging 220v
trouw aan Communistische Partij
219vv
Kostroma 112
Kotlov, Vasili 205v
Koude Zomer van 1953, De (Prosjkin) 96
Kovaljov, Sergej 240, 252vv
Commissie Mensenrechten 257 dissidentenbeweging 253v, 256 gevangenschap 254vv
hervorming geheime dienst 247vv Memorial, organisatie 252, 253, 257,
278
proces Communistische Partij
(1992) 271v
reinigingsritueel 258vv
zuivering 258
Kozlov, Nikolaj Vladimirovitsj 147v Kunst 132vv
Kuusinen, Aino 167
Rode Terreur 29
Leningrad 112, 113
Leningrad-affaire 37
Lenin’s Tomb (Remnick) 21
Levin, Genri Grigorevits 169v
Life and Terror in Stalin’s Russia (Thurston) 33
Limits of Destalinization in the Soviet Union: Political Rehabilitations since Stalin (van Goudoever) 23, 44
Loginov, Vladlen Terentevitsj 49, 203
Loon van de schuld

Kaganovitsj, Lazar 215
Kampensysteem
aanpassingsproblemen 154v
concentratiekampsyndroom 125v,

128
herassimilatie (1947-48) 70v herassimilatie (1948-53) 83 perspectief van studie 28
Roezjnetsova, Tamara Davidovna

152vv
slechte sociale heraanpassing 154v sociale heraanpassing 122v, 150v,

152v
Larina, Anna 233
Latijns-Amerika, contrast met 22v Lazoerkina, Dora 222
Lazoetin, Ivan 195v
Lenin, Vladimir Iljitsj 141, 232

goedkeuring kampen 29

Magadan
monumenten
Berzin, Edoeard 266v
Masker van het Verdriet 267

Malenkov, Georgi 89, 168, 215
Martsjenko, Anatoli 199, 219
Martsjenko, Zoja Dmitrievna 52, 80vv,

135
rapporten kampstad 211v

Medeleven (Sostradanie), organisatie 128vv
Medvedev, Roy 10, 37, 41, 65, 66, 88, 126, 137, 212
Medvedev, Zhores 10
Memoires 24vv, 123vv
getuigenis als psychotherapie 123vv
Memorial (organisatie)
dissidentenbeweging 221, 232v geschiedschrijving 24v, 26
monumenten 19v, 29, 83
psychologische verwerking 128, 129v stalinistische onderdrukking gedefinieerd 29
statistieken over slachtoffers 32v terugkeer (’80-’90) en 252
compensatie 265v
documentatie 272, 276
museum in Perm 277vv
Zvenya 24
verantwoording 19vv, 25, 27
Memory and Totalitarianism
(Choebova/Sjerbakova) 24
mensjevieken (partij) 60v
Ministerraad, decreet van (1953) 91
Mjasnikova, Paoelina Stepanovna 59 Moeravjeva, Jekaterina Ivanovna 204
Monumenten
aansprakelijkheid en 9, 16, 19, 39 Berzin, Edvard 266v
Dzjerzjinski, Feliks 9
Magadan 266v
Masker van het Verdrie 267 Memorial organisatie en 19v, 29, 83
Mordovië 248
Morozov, Pavlik 136

Nachtmerries 125v
Naoemov, Vladimir Pavlovitsj 50, 51,

185, 192
Nationalistische operaties
1937-38 36
1939 36v
1943-45 36v
1953-54 93v, 99v, 102v
Negretov, Pavel 26v, 41, 183
Nekrasov, Viktor 158
Norilsk, gevangenenopstand (1953) 38,
89

Okoedzjava, Boelat 157 oorlogsrekrutering 36v Orlova, Raisa 220
Osjtsjepkov, Pavel 176 destalinisatiecampagne;
re-stalinisatiecampagne;
re-stalinisatiecampagne
burgers, onderdak voor 28, 29v onderdrukking burgers 28vv
onderdrukking burgers 28vv

Panitsj, Moisej Aronovitsj 68
parasieten, campagne tegen (1957) 40 Pasternak, Boris 39, 211
patriottisme (zie ook: Communistische

Partij van de
Sovjetunie (CPSU)
heraanpassing (1947-48) 71
heraanpassing (1948-53) 87v

ballingschap en 84
informanten en 88
politiek beleid (1953-54) 95v
Perm 276vv
Perm, Museum in 261vv
Petrov, Nikita 192
Pisarjev, Sergej 114
Poesjkinski Dom (Bitov) 67
Politiek beleid. Zie ook:
Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU);

55 108v
XXste Partijcongres 164v

Politiek beleid (1953-54)
afschaffing Speciale Conferentie 92v amnestie 91, 92, 94, 100, 103
Artikel 109 (Wetboek van Strafrecht)

104
ballingschap en
amnestie 92, 95, 100
legaliteit van 92v
nationalistische operaties 99v, 102v
beperking bewegingsvrijheid 97v,
100, 101
Beria, Lavrenti en
amnestie (1953) 91
destalinisatiecampagne 90v, 93
executie van 92, 93v
Chroesjtsjov, Nikita 98v
criminele gevangenen 96vv
Decreet van Ministerraad (1953) 91 hernieuwde onderdrukking en 120v
heronderzoek provinciale
kwesties 108v, 116
psychiatrie, opsluiting in 113vv
Jakoet 113
Rostov 112
Stalingrad 111
Tomsk 110
hervormingen 90, 93v, 97
maatschappelijke heraanpassing 95,
96v
nationalistische operaties 93, 99v,
102v
patriottisme en 94v
trouw aan Communistische Partij 95 politieke gevangenen 96vv
vonnissen, aantallen 91, 98v, 100, 103 vrijlatingen van gevangenen 91 werkgelegenheid 91, 101
Politiek beleid (1954-55)
Astrachan 111v
Dombrovsky, Joeri 178
Filsjtinsky, Isaak Moiseevitsj 176 Gagen, Evgeny Edvardovitsj 170vv joden, discriminatie van 173 Levin, Genri Grigorevitsj 169v Negretov, Pavel 181
officiële regelingen 178vv
Osjtsjepkov, Pavel 176
Razgon, Lev Emmanoeïlovitsj
177v
registratiebeperkingen 178vv rehabilitatie en 170v, 172vv, 175,
176vv
sociale status en 174, 175, 176v,
180vv
Verzjenskaya, Yadviga Iosifovna
175v
voorkeursbehandeling 176v Politiek beleid (jaren 80) 259vv
concentratie op kampervaringen 160v Gorbatsjov, Michail 260
verantwoordelijkheid 260v
Politiek beleid (2000) 282vv
Pooltragedie (Svirski) 247
Prokoeratoera van de USSR (1954) 38 Prosjkin, Aleksandr 96
Psychiatrische behandeling 114vv Psychiatrische opsluiting 127v
Psychologische behandeling
concentratiekampsyndroom 125v, 128v
geslachtsverschillen 128
getuigenispsychotherapie 123vv godsdienst 134v
informanten 127
kunst 132vv
Memorial, organisatie 128, 130v nachtmerries 125v
psychiatrische behandeling 127vv Sostradanie 128v

Balasjov 112
Ivanovo 112
Jakoet 113
Kuibysjev 112
Kostroma 112
Leningrad 112, 113
Rostov 111v
Stalingrad 111
Tomsk 110
Tsjelabinsk 116
Tsjita 111
Tsjkalov 116
gebruik van gevangenschap 107 geschillen op regeringsniveau 108v,

115v
heronderzoek veroordeling 105vv,
110vv, 115, 116vv
hervorming onderdrukking en 104v administratieve reorganisatie 104vv
omstandigheden in kampen 106v, 109
klachten van gevangenen 107v mislukking van 109v
opleiding procurator 106v
rehabilitatie en 119v
certificaten 119
socialistische wettigheid 104
vrijlating van gevangenen 119v Politiek beleid (XXste Partijcongres) ambivalentie en
Chroesjtsjov, Nikita 208, 210, 212, 215v
nationalistische operaties 208v verzet tegen hervorming 164v, 189v, 208vv
behuizing
inbeslagname door overheid 166vv
Kuusinen, Aino 167
rehabilitatie en 166
Smoesjkevitsj, Roza Yakolevna 154v
voorkeursbehandeling 166v geschiedschrijving en 211vv
verschillen op overheidsniveau
164vv, 189
werkgelegenheid

Razgon, Lev Emmanoeïlovitsj 177v, 271, 272, 282
Rechten, herstel van
kenmerk van bevrijding 44, 45 politiek beleid (XXste Partijcongres administratieve vrijlatingen 183v confiscatie van bezittingen 203vv zwijgen, belofte te 197vv
tegenstelling overheid/gevangene 50v, 52v
terugkeer (jaren 80 en 90) 262v, 278 Remnick, David 21
Restalinisatiecampagne
Chroesjtsjov 39, 43
medewerking psychiaters 114v
politiek beleid (1953-54) 90
politiek beleid (1954-55) 120v
politiek beleid (XXste Partijcongres) 164v, 189vv, 208v
provinciaal heronderzoek 108vv, 116

rehabilitatie 172v, 182v, 186vv sociale status 182vv

Rehabilitatie
aantallen personen
1953-55, 38
1953-57, 48
1954-61, 48
1954-62, 48
1962, 48
1963, 48
1964, 48
1964-87, 48
1964-87, 49
1991-94, 49
1992-97, 51v
1995, 50

certificaten 45v
fysieke 44v
juridische 44v

effect op nakomelingen 51, 187, 262vv
kenmerken van
certificaten 45v
individueel formeel 44
politiek beleid (1954-55) 119 politiek beleid (XXste
Partijcongres) 189
postume 44, 197, 198
publieke 44
sociale 44
terugkeer in Partij 44v
politiek beleid (1954-55) 118v
certificaten 119
politiek beleid (XXste Partijcongres) Aichenvald, Joeri 198
behuizing 166
certificaten 189
Chroesjtsjov, Nikita 183vv, 200vv confiscatie bezittingen 203vv rechten 172vv, 182, 186vv
Serebrjakova, Zorja Leonidovna 200vv
sociaal contract 192
sociale heraanpassing 195v, 203vv sociale status 174v, 177v, 180v, 186v vervolging beulen en 267vv werkgelegenheid 170v, 172v, 175, 176, 177, 178

Rethinking the Soviet Experience (Cohen) 22
Roedenko, Roman 118v, 166, 168, 184, 212
Roedomino, Margarita Ivanovna 177
Roezjnetsova, Tamara Davidovna 152v
Roginsky, Arseni 45
dissidentenbeweging 233, 238vv Memorial, organisatie 252
rehabilitatie 193v
Rostov 112

Sacharov, Andrej Nikolaievitsj
dissidentenbeweging 220
Memorial 252
trouw aan Communistische Partij

230vv
Serebrjakova, Galina 221
Serebrjakova, Zorja Leonidovna 200vv Shapiro, Jane 23
Siberië 35, 212, 247
Sinyavsky Andrej 215
Sjalamov, Varlam 25, 122, 128, 158, 160 Sjatoenovskaja, Olga 167v
Sjerbakova, Irina 24
Sjmoesjkevitsj, Roza 167v
Sjmyrov, Viktor 277
Skopjoek, Galina 57
Smith, Kathleen E. 22v
Smoesjkevitsj, Roza Yakolevna 167vv sociale heraanpassing

doel bestudering 27v
effect van aanpassing in gevangenis

122v, 149vv, 152vv
herassimilatie (1947-48) 68v, 72vv, 76 herassimilatie (1948-53) 86, 87 politiek beleid (1953-54) 94v, 96v

sociale status
politiek beleid (XXste Partijcongres) werkgelegenheid en 174, 175, 176v,

180vv
rechten en 182vv
rehabilitatie en 174, 175, 176v, 180vv,

186vv
Soedoplatov, Pavel 50, 139, 268
Solovetsky 35
Solovki 35
Solzjenitsyn, Aleksandr 25, 42, 66v,

101v, 165, 175, 213, 215, 220
Speciale Conferentie (1954) 92v, 172 Stalin, Iosif 14, 19, 20, 23, 27, 39, 37, 53,

88, 89, 90, 92, 93, 96, 115, 141, 150, 164,
183, 199, 202, 212, 213, 217, 222, 228,
231, 235, 244, 246, 251, 260, 261, 265,
272, 276
Stalingrad 111
stalinisme, zie ook:
destalinisatiecampagne;
restalinisatiecampagne
chronologie van repressie 34vv definitie 29
Stigma. Notes on the Management of a Spoiled Identity (Goffman) 53 Survivor, The (Des Pres) 21, 28
Svirsky, Grigori 247
kampervaringen 257v
Kovaljov, Sergej
Commissie voor de
Mensenrechten 257
dissidentenbeweging 253, 255 gevangenschap van 255vv proces Communistische Partij (1992) 272
massagraven 263
Memorial, organisatie 253v, 256v compensatie 265v
documentatie 273, 275v
museum in Perm 276v
monumenten 266v
museum in Perm 276vv
politiek beleid (jaren 80) 259 politiek beleid (2000) 251v
proces tegen Communistische Partij (1992) 270vv
rehabilitatie 262v, 279vv
reinigingsrite 258
wraak op beulen 267vv
Vozvrasjtsjenie, organisatie en 252, 266v
Tewerkstelling
van ex-gevangenen 70, 247v
Gagen, Evgeny Edvardovitsj 179vv Levin, Genri Grigorevitsj 169v Negretov, Pavel 41, 181
Osjtsjepkov, Pavel 176
overheidsregelingen 178v
herassimilatie (1947-48)
ballingschap en 71v, 74v, 175, onderdrukking van herinneringen 68v
werk in gevangenis 70
herassimilatie (1948-53),
ballingschap en 71v
overzicht 164v
politiek beleid (1953-54) 91, 101 politiek beleid (Tsjapkovski, Igor) 134
politiek beleid (XXste Partijcongres) Chroesjtsjov, Nikita
ambivalentie overheid en 208, 209v, 212,215v
rehabilitatie en 183
confiscatie bezittingen 203vv discriminatie joden 173
Dombrovsky, Joeri 178
Filsjtinsky, Isaak Moiseevitsj 176v Gagen, Evgeny Edvardovitsj 179vv overheidsregulatie 178vv
Razgon, Ljev Emmanoeilovitsj 177 rechten 172vv, 182vv, 186vv
en administratieve vrijlatingen 184vv
inbeslagname van
eigendommen 203vv
rehabilitatie 172, 173, 186vv sociale status en
rechten 182vv
rehabilitatie 174v, 177vv, 185vv
werkgelegenheid 174v, 176, 177v,180vv
registratiebeperkingen 178vv rehabilitatie en 171v, 173, 175, 177, 178, 179
aanpassing aan maatschappij 195v
afspraak van zwijgen 197vv Aichenvald, Joeri 198
arbeid 170v, 173v, 175, 176, 177, 178
behuizing 166
certificaten 189
Chroesjtsjov, Nikita 183vv, 201vv
Serebrjakova, Zorja
Leonidovna 201vv
sociaal contract 193vv
sociale status en 173, 174v, 177v, 180vv
Vjerzjenskaja, Jadwiga Iosifovna 175
voorkeursbehandeling 175v, 177v arbeid 175v, 177v
behuizing 166v

Ternovsky, Leonard Borisovitsj 244

Terugkeer (1980-90)
verantwoordelijkheid en
compensatie 265v
Communistische Partij en

criminaliteit van communisme 283v
documentatie 275v
proces tegen (1992) 272

criminaliteit communisme 273v deportatie 264v
documentatie 273, 276
effect op nakomelingen 262v herdenking 270v
hervorming veiligheidsdienst

257vv
Thurston, Robert 33 Tomsk 110
Tsjelabinsk 116
Tsjita 111
Tsjkalov 116

Unquiet Ghost. Russians Remember Stalin, The (Hochschild) 23

Vse Dorogi Vedoet na Vorkoetoe (Negretov) 26
Vysjinsky, Andrej 202, 208 Verzjenskaya, Yadviga Iosifovna 175 Vesjolava, Zajara Artjomovna 83vv Vilensky, Semjon Samoeïlovitsj 97, 139vv, 193v
aspecten van externe terugkeer 140v aspecten van interne terugkeer 139v bevrijding uit gevangenschap 144v correspondentie met familie 143v ervaring van gevangenschap 140vv persoonlijke waarneming 140v publicaties 146v
rehabilitatie 145vv
Vozvrasjtsjenie, organisatie 139v, 267 Vorkoeta, opstand (1953) 37, 89, 94 Vorosjilov, Klement 37, 116, 168, 183 Vozvrasjtsjenie, organisatie 83
dissidente beweging 232
vrijlating, kenmerken van 44vv
Wetboek van Strafrecht
aansprakelijkheid en 268v Artikel 7-35: 83
Artikel 11: 103
Artikel 58: 37, 118, 187
Artikel 58-7: 103
Artikel 58-8: 141
Artikel 58-10: 113, 114
Artikel 59: 40
Artikel 109: 104
Within the Whirlwind (Jevgenia Ginzburg) 25, 59

Zinoviev, Grigori 170
Zjirinovsky, Vladimir 265v Zjoeganov, Gennadi 154, 272 Zvenya 24