Communicatie in soorten en maten

Veel cliënten komen naar ons centrum met vragen op gedragsniveau of omgevingsniveau. Bijvoorbeeld: ik wil mijn administratie op orde hebben, ik wil mijn afspraken beter nakomen, ik wil eindelijk eens iets afmaken, ik heb een ander huis nodig enzovoort. Dat is ook heel legitiem want dat zijn vaak zaken waaraan te zien en te merken valt dat iets misgaat. Toch is dat vaak niet waar het werkelijk om gaat. Anders gezegd: als je huis opgeruimd is, is je leven dan zoals je het wilt? Wanneer ik deze vraag stel, geven veel mensen aan dat een opgeruimd huis meer als een randvoorwaarde dan als een doel voelt. De mythe van een opgeruimd huis: ‘Wanneer mijn huishouden op orde is, wordt het ook rustiger in mijn hoofd.’ Ik heb het zelden zo zien gebeuren. Wel andersom: een opgeruimd hoofd stelt iemand in staat zijn huis beter op orde te houden. En soms ook: nu het rustig in mijn hoofd is, vind ik een opgeruimd huis helemaal niet meer zo belangrijk. De ervaring van veel cliënten is dat orde, rust en regelmaat iets is wat ze al jarenlang probeerden te bereiken. Je kunt dan blijven doorgaan met zoeken op dat pad naar een oplossing maar hoe groot is de kans dat je die nu ineens wel zult vinden?! Om Einstein maar eens te citeren: ‘Een probleem wordt altijd met een andere manier van denken op gelost dan waarmee het gecreëerd is.’ Wij zeggen gewoon: als iets na een paar keer niet blijkt te werken, doe het eens anders! Robert Dilts heeft een model ontwikkeld op basis van die gedachten. Het is een model dat inzicht geeft in de vraag waarom je verandering meestal op een ánder niveau moet creëren dan waar het probleem zich manifesteert. Het model gaat over de niveaus van communicatie, verandering en functioneren en een eerste indruk kun je ontlenen aan de volgende illustratie:

Ik noem de volgende niveaus in dit model.

Doel Ook wel missie genoemd. Dit benoemt wat richting geeft aan je leven. Dit is het niveau van zingeving: wat wil je werkelijk graag bereiken? Veel mensen hebben de neiging om doelen te formuleren in de vorm van concrete zaken zoals huis, baan enzovoort. Om het veel groter te maken vraag ik wel eens aan mensen: ‘Wat zou je op je resultatenlijst willen zien staan wanneer je doodgaat?’ Vaak kom je dan bij waar het wérkelijk om gaat.

Identiteit Dit niveau draait om de vraag wie je bent. Dat is dus niet wat je doet en veel mensen verwarren deze twee gebieden. Zij identificeren zich met hun functie of met een gebrek. Ik ben werkgever/ secretaresse/postbode. Of: ik ben ADHD’er. Maar je bent veel meer dan dat. Dit gaat over emoties en gevoel van eigenwaarde.

Waarden & overtuigingen Dit niveau gaat over alles wat niet feitelijk is maar dat voor jou wel belangrijk en waardevol is. Vaak zijn dit abstracte begrippen als: eerlijkheid, respect, veiligheid, zorgzaamheid, betrokkenheid, onafhankelijkheid enzovoort. Ongetwijfeld herken je in veel termen wel iets, en in zijn algemeenheid heeft elk mens wel een paar termen of waarden die zijn gedrag flink sturen. Waarden zijn als het ware ook je achilleshiel: wanneer iemand aan die waarde komt dan triggert dat je flink.

Ook gaat het hier om overtuigingen: stellingnamen (bewust of on bewust) die voor jou als waar gelden en bepalen hoe je naar de wereld kijkt. Voorbeelden van overtuigingen zijn: veranderen is moei lijk; AD(H)D’ers kunnen niet plannen; ik moet me niet te veel laten gaan want dan vinden mensen me niet aardig.

Je ziet: dit zijn overtuigingen die niet erg positief klinken. Wanneer er veel beperkende overtuigingen in je filters zijn, dan kom je ergens anders dan wanneer je veel verruimende overtuigingen ge bruikt.

Voorbeelden van overtuigingen die mogelijkheden creëren en die ik dus verruimend noem, zijn:

Het kan zijn dat je nu denkt: ja, maar dat is niet allemaal per se waar. Misschien heb je daarin gelijk. Maar bij overtuigingen gaat het niet zozeer om waar of niet waar. Het gaat erom dat het werkt. Is het functioneel voor je om deze overtuigingen te hanteren? Dan zou ik het doen als ik jou was. En of het functioneel is, merk je als het bijdraagt aan je doelen.

Overigens zijn overtuigingen vaak onbewust en diep ingesleten en het veranderen ervan is meestal iets wat je niet zomaar met een besluit effectueert. Er zijn prachtige methoden om overtuigingen te veranderen. Je bewust worden van beperkende overtuigingen is al een grote eerste stap.

Vaardigheden Bij vaardigheden gaat het om de vraag: Waar ben je goed in? Welke vermogens, hulpbronnen en kwaliteiten heb je? Vaardigheden kunnen heel zichtbaar zijn (goed cake kunnen bakken, goed kunnen tennissen) maar ook minder zichtbaar (goed voor jezelf kunnen zorgen, goed grenzen kunnen afbakenen, goed liefdevol kunnen zijn). Vaak stellen mensen zich veranderdoelen op het niveau van vaardigheden. Bijvoorbeeld: ik wil beter kunnen plannen of ik wil ge duldiger tegenover mijn kinderen doen. Dit zijn prachtige wensen maar zolang ze niet gesteund worden door overtuigingen, kan het las tig zijn om deze gewenste vaardigheden daadwerkelijk aan te leren. Im mers, wanneer je (onbewust) de overtuiging hebt dat mensen met AD(H)D niet kúnnen plannen, dan ontstaat er een soort conflict in je systeem wanneer je jezelf als AD(H)D’er ziet en wél wilt leren plannen. Wanneer je dat met succes wilt leren, zul je dus eerst de bijbehorende overtuigingen in één lijn met de gewenste vaardigheden moeten brengen.

Gedrag Gedrag is alles wat je van de ander kunt zien en horen en wat je als het ware op video vast kunt leggen. Hiervoor geldt eigenlijk hetzelfde als bij vaardigheden: ook gedrag laat zich sturen door overtuigingen en waarden. Als je nieuw gedrag wilt aanleren, zul je moeten zorgen dat je overtuigingen, je waarden en liefst ook je doel met elkaar in overeenstemming zijn en op één lijn met dat nieuwe gedrag staan.

Omgeving Alles wat om je heen is, dus waar je bent. Ook wel de context genoemd. Tijd is ook een omgevingsfactor.

Veel van de gebruikelijke tips voor AD(H)D’ers worden op het niveau van gedrag en omgeving gegeven. Denk aan: zorg dat je bureau is opgeruimd, maak lijstjes van wat je moet doen, maak af waar je aan begint enzovoort. Een heel sterke vond ik wat dat betreft ook de loopbaanbegeleider die tegen een cliënt zei: ‘Misschien moet u om te beginnen eens wat langzamer praten.’ Als de oplossing in dit soort zaken zat en iemand bij machte was dit zomaar uit te voeren, dan waren de problemen wellicht al lang de wereld uit!

Wanneer een probleem zich voordoet, kun je met behulp van het model uitzoeken op welk niveau het probleem speelt. En meestal ligt de oplossing niet op datzelfde niveau. Vaak is het zo dat wanneer je een of meerdere niveaus hoger naar verandering zoekt de kans op succes groter is. Deze basisregel is er een die weinig hulpverleners en coaches kennen. Velen gaan op hetzelfde niveau aan de slag. Kún je niet opruimen dan gáán we opruimen, kún je niet plannen dan gáán we plannen.

De Britse bioloog, antropoloog en filosoof Gregory Bateson (1904– 1980) heeft verdere verdieping gegeven aan dit model en beschrijft de werking van de logische niveaus als volgt:

Om de spelregels van Bateson verder uit te leggen dient het volgende voorbeeld.

Als je vanuit het model van deze communicatieniveaus kijkt, dan zie je dat heel veel van je gedrag en je resultaten ook in de dagelijkse praktijk te maken hebben met het stellen van doelen die wezenlijk voor je zijn. Voor veel mensen zijn wezenlijke doelen zodanig onder het stof van de dagelijkse realiteit verstikt geraakt dat een grote schoonmaak op zijn plaats is. Immers, door alle tikken op de neus uit het verleden heb je je mogelijk neergelegd bij doelen als: de afwas op tijd doen, de administratie bijhouden en misschien ook een studie af ma ken of bijvoorbeeld meer tijd aan je kinderen besteden. Ik noem hier enkele volstrekt legitieme doelen maar ik beweer bij elk van deze doelen dat er iets veel en veel groters achter zit. Ik beweer zelfs dat niemand leeft met als ultieme levensbestemming om zijn rekeningen op tijd te betalen. En ook voor iemand die meer tijd met zijn kinderen wil doorbrengen en steeds weer merkt dat dit niet lukt geldt: er zitten grotere doelen achter. Vind die en je motivatie zal wezenlijk toenemen.

Ik beweer ook dat heel veel mensen met AD(H)D zoveel tegenslag en onbegrip hebben meegemaakt dat ze niet eens meer groot durven te denken. Als je maar vaak genoeg gehoord hebt dat je bepaalde dingen niet kunt, is het verleidelijk dat ook te gaan geloven. En of die mensen nu gelijk hadden of niet, jezelf neerleggen bij het gegeven dat je iets niet kunt, daagt weinig uit om er toch iets van te maken. Overigens is dit absoluut niet aan mensen met AD(H)D voorbehouden, ik ken heel veel mensen die ervaren dat de ‘waan van de dag’ overstemt waar het werkelijk om gaat.

Stel dat je vanavond gaat slapen en doordat alle leerervaringen uit het verleden, alle tegenslagen en alle talenten die je in je hebt ineens ‘op hun plaats vallen’, wat zou er dan anders zijn? Anders gezegd: wanneer je precies het leven zou leiden zoals je dat zou wensen, hoe zou je je dan voelen? Weer anders: als je over een x-aantal jaren er niet meer zult zijn, wat hoop je dan nagelaten te hebben?

Wanneer je de veelheid aan gedachten in je hoofd zou kunnen ordenen op een manier die natuurlijk is, in plaats van de Totale Chaos die er nu misschien heerst, zou je dat dan willen? En wat zou er dan in de plaats van deze chaos zijn? Voel je dan rust of overzicht, daadkracht of zachtheid, blijdschap of jezelf zijn? Geen antwoord is te gek want op een diepere laag is het niet langer de taal die bepaalt wat het tegenovergestelde van onrust is, of het tegenovergestelde van chaos, of het tegenovergestelde van… Vul maar in.

THE WHEEL OF LIFE

Natuurlijk zijn doelen contextafhankelijk. In je werk zul je andere doelen nastreven dan bijvoorbeeld in je gezin. We hebben acht verschillende contexten gekozen. Hiermee kun je voor jezelf een ijkpunt neerzetten en kijken waar je naartoe wilt:

Voorgaande vragen maken dat mensen vaak dichter komen bij wat werkelijk belangrijk voor hen is. En dan komen er heel andere antwoorden dan je in het dagelijks leven zomaar zou geven. Bijvoorbeeld iets over liefde, jezelf kunnen zijn, vertrouwen durven hebben, aan iets concreets bouwen, iets voor een ander betekenen, een warm gezin vormen, iets briljants uitvinden, enzovoort. Interessant is in dit opzicht dat we in een eerste coachgesprek altijd aan iemand vragen wat zijn doel is. En heel vaak is dan het eerste antwoord iets in de zin van structuur aanbrengen, dingen af kunnen maken, rust. En wanneer we dan doorvragen en de vraag te stellen: ‘Wat zou het je opleveren wanneer je dingen kunt afmaken, structuur kunt aanbrengen en rust zult hebben?’ Het antwoord dat hierop komt, is waar het meestal wérkelijk om gaat. De rest vormt slechts de randvoorwaarden: noodzakelijk maar niet de kern waar het om draait.

Veel mensen kunnen niet direct aangeven wat hun doelen zijn. Vaak heeft dat ermee te maken dat we ze als het ware een beetje zijn vergeten. Hoe vroeg in ons leven hebben we in dat opzicht geleerd om te stoppen met dromen, zeker diegenen die al vroeg de indruk wekten een spreekwoordelijk steekje los te hebben zitten? Ook voor mij persoonlijk geldt dat ik als kleuter al bij het MOB zat om na te laten kijken of ik niet bijvoorbeeld PDD-NOS had. Met een zeer hoge dosis eigenwijsheid heb ik elk mogelijk etiketje van me af weten te houden, een eigenschap waar ik nog steeds erg op gesteld ben. En het had zeker ook anders kunnen verlopen…

Mocht je het niet zo makkelijk vinden om bij grote doelen te komen, dan kun je ook eens vanuit de problemen geredeneerd bedenken hoe je het dan wel wilt.

Voor de zekerheid nog een toelichting op hoe je doelen benaderend of vermijdend formuleert. Dus vanuit de vraag of je je bezighoudt met wat je wilt of met wat je niet wilt. In vorige hoofdstukken heb je al kunnen lezen hoe je hersenen en vooral de stofjes in je hersenen reageren op vermijdende instructies. Een vermijdende instructie aan je hersenen is bijvoorbeeld: ‘AD(H)D betekent voor mij dingen niet afmaken en daarvoor in de plaats wil ik “niet meer zo laks zijn”.’ Positief/benaderend geformuleerd zou het kunnen zijn: ‘AD(H)D is voor mij dingen niet afmaken. Daarvoor in de plaats wil ik tevreden kunnen zijn over mijn resultaten.’

Formuleer je doelen zo groot mogelijk zodat er zoveel mogelijk onder valt. Een voorbeeld hiervan: wanneer je als doel hebt ‘daarvoor in de plaats wil ik graag mijn woonkamer opgeruimd hebben en houden’ dan zal dat als doel minder impact hebben dan een doel als ‘daarvoor in de plaats wil ik ruimte en rust in mijn hoofd en in mijn omgeving ervaren’.

Ik wil je uitnodigen de komende tijd zo af en toe stil te staan bij wat je grotere doelen zijn en die dan weer naar concrete actie te vertalen. Soms kan het heel werkzaam zijn om je doelen te vertellen aan iemand die je na aan het hart ligt. Voor anderen werkt het juist om het voor jezelf te houden. Wanneer je grote en abstracte doelen hebt gevonden, is het natuurlijk ook weer zaak daar handen en voeten aan te geven. Dat vraagt je aandacht en onze ervaring is dat het gemakkelijker is om handen en voeten te geven aan een doel dan een doel aan handen en voeten!