==‘
noten bij hoofstuk 9
1 Zie Schorr, Staying tuned, 35-46. Publicatie vond uiteindelijk plaats in het weekblad Vrij Nederland van 18 december 1982. Daalder, Drees en Soestdijk, 57-63; Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 110-120. De agenda van de prins vermeldt een afspraak met Schorr op 10 maart 1952. Volgens Schorr, a.w., 37, vernam hij in die maand dat de koningin zelf haar toespraken voor haar Amerikaanse reis opstelde. Zijn eigenlijk onderzoek begon hij na haar Amerikaanse reis.
2 F.J. Goedhart publiceerde in Het Parool van 26 april 1952 een zeer kritisch hoofdartikel over Juliana’s Amerikaanse reis, ‘A queer country’, zonder overigens de naam van Hofmans te noemen. De koningin bleek ‘not amused’. Daalder, Drees en Soestdijk, 52-55 en 65 (Fabius).
3 Zie Daily Express, 18 juni 1956 en rapport-Beel (voor de data). Daalder, Drees en Soestdijk, 82-86.
4 Waterink aan prins Bernhard, 16 maart 1952, kha, a 53, 304.
5 Verslag van Schenk van 16 mei 1956, kha, g 94-7 (1); Spaan aan Beel, 22 juli 1956, kha, g 94-7 (5). Vgl. verklaring van Drees tegenover de commissie-Van Hamel, 5 januari 1957, idem Beel 7 januari 1957, na, collectie-Van Hamel, 381. In deze collectie ook kopie van eerdergenoemde stukken. Zie verder Schenk en Van Herk, Juliana, 216-217. Onjuist Daalder, Drees en Soestdijk, 238, die aannam dat Drees een van de drie ministers was.
6 Verslag van Schenk van 16 mei 1956, kha, g 94-7 (1). Van Maasdijk tegenover de commissie-Van Hamel, 3 december 1956, na, collectie-Van Hamel 381.
7 Lammers aan Drees, 3 mei 1956, kha, g 94-9. Blaisse was benaderd vanwege zijn activiteiten in de Bilderberg-groep.
8 Weenink, Beyen, 290. Beyen deelde Buitenlandse Zaken met de katholieke bewindsman J.M.A.H. Luns, formeel minister zonder portefeuille.
9 Mededelingen over zijn gesprekken met Delmer en Jacobi in Beyens verweerschrift (‘Relaas’) aan de koningin van 18 juni 1956, na, collectie-Van Hamel, 381; Daalder, Drees en Soestdijk,105-109.
10 Voor de mededelingen van Stikker, zie aantekening d.d. 11 juni 1956 op Masons brief van 23 mei 1956, na, fo 371, 124779, wn 1941/7. Shawcross was in 1945–1946 de Britse aanklager bij het Neurenberg-tribunaal geweest en had groot gezag.
11 Mason aan Geoffrey Harrison, 23 mei 1956, na, fo 371, 124779, wn 1941/7.
12 Vgl. Jacobi, Fremde, Freunde, Feinde, 70-79, over zijn vriendschap met Delmer.
13 Mogelijk werd Bernhard verward met zijn in het eerste hoofdstuk genoemde neef Ernst zur Lippe, die Sturmbannführer was. De Britse bezettingsautoriteiten in een brief aan Der Spiegel van 7 oktober 1948 verwezen naar klachten van de Nederlandse Militaire Missie en de Nederlandse ambassade in Londen.
14 Zie het verweerschrift van Beyen van 18 juni 1956, na, collectie-Van Hamel, 381. Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 152-156; Daalder, Drees en Soestdijk, 86-91.
15 Het verslag van deze bijeenkomst (en die van 11 juni) is gebaseerd op verslagen van de hand van J.B. Braaksma, wnd. chef directie Voorlichting Buitenland, van 14 juni 1956, collectie-Van Hamel, 381. Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 90, 93-95, die zich bedient van aantekeningen van Fock en een verslag van Lammers.
16 Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 88-89.
17 Uit het Duitse Bundesarchiv gekopieerde correspondentie over dit onderwerp bevindt zich in het Koninklijk Huisarchief. Aan Duitse diplomatieke zijde bestond de vrees dat publicatie het overleg met Nederland over de teruggave van enkele Duitse grensgebieden nadelig kon beïnvloeden.
18 Der Spiegel, 13 juni 1956, pp. 31-36.
19 Daalder, Drees en Soestdijk, 100.
20 Verslag van het onderhoud tussen Braaksma en Jacobi op 3 augustus 1956, opgemaakt 6 december 1956, collectie-Van Hamel, 381. Braaksma had toen een dubbelfunctie. Hij was waarnemend chef voorlichting in Den Haag en hoofd afdeling perszaken in Bonn.
21 Jacobi, Fremde, Freunde, Feinde, 53-64; Radio 1 (1 op de Middag) 12 en 14 juni 2006. Een redacteur van Der Spiegel, Lothar Rühl, zei dat het artikel aan zijn blad was aangeboden door ‘een Engelsman die het uit Nederlandse kringen had’, vgl. A.P. van Leeuwen aan Gerbrandy, 21 februari 1957, na, collectie-Gerbrandy, 91.
22 Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 153, plaatst ten onrechte het bezoek van de prins en Delmer aan Hamburg vóór de verschijning van het artikel in Der Spiegel. Het bezoek was echter op 18 juni, dus daarna.
23 Dat laatste valt op te maken uit aantekeningen van Van Heeckeren, kha, g 94-6, 6 (17 juni 1956). Anders Daalder, Drees en Soestdijk, 121, die afgaat op wat Beel een paar jaar later volgens Schenk verteld zou hebben.
24 Het citaat is ontleend aan de Daily Express van 19 juni 1956.
25 Tom Hopkinson was een pionier van de fotojournalistiek met uitgesproken linkse sympathieën. Hij richtte in 1938 het fotonieuwsblad Picture Post op, dat in 1956 een uitvoerige reportage over Hofmans plaatste.
26 Aantekeningen van Beel (ongedateerd), kha, g 94-6, 7.
27 Zie Het Parool van 19 november 1966, ps, p. 5.
28 Deze uitlating (en die in de volgende alinea) deed Van Maasdijk op 3 december 1956 in een zitting van de commissie-Van Hamel, na, collectie-Van Hamel, 381.
29 Memorandum van Van Maasdijk, ‘De publicaties’, kha, g 94-5.
30 Daalder, Drees en Soestdijk, 101-103.
31 Zie voor de tekst van deze brieven Daalder, Drees en Soestdijk, 96-98. Voor de rol van Beyen en van Van Maasdijk a.v., 101, 105-119.
32 De gegevens over de ministerraad van 18 juni zijn ontleend aan Veenendaal, ‘Vijftig jaar’, 154, die gebruikmaakte van het dagboek van Marga Klompé. Zijn conclusie dat sprake was van ‘een zuiver constitutionele crisis’, is echter niet overtuigend. Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 171.
33 Notitie van Van Heeckeren, 19 juni 1956, kha, g 94-6, 3 (17a).
34 De Graaff aan Bernhard, 15 juni 1956, kha, a 53.
35 kha, g 95, 2 (verslag van Van Heeckeren van gesprek met Drees en Beel). Daalder, Drees en Soestdijk, 123.
noten bij hoofdstuk 10
1 Aantekening van Van Heeckeren, kha, g 94-6, 6.
2 Lammers aan Beel, 9 juli 1956, kha, g 94-9.
3 kha, g 94-2. De (handgeschreven) nota van Beel is integraal onder de bijlagen opgenomen.
4 Zo zei hij het althans later tegen Van Hamel; zie diens dagboek van 29 december 1956.
5 Beel aan Juliana, 27 juni 1956, kha, g 94-1. H.J. van Mook was ‘slechts’ luitenant-gouverneur-generaal (van september 1944 tot november 1948). Juliana over Van Starkenborgh: Van Hamel, dagboek, 18 maart 1957. Van Starkenborghs benoeming tot minister van Staat was al in mei 1956 in de ministerraad voorbereid.
6 Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 122.
7 Ministerraad 2 juli 1956, maz.
8 kha, g 94-1.
9 Daalder, Drees en Soestdijk, 120-133. Voor de tekst van het communiqué: 126.
10 Mason aan Foreign Office, 4 juli 1956, fo 371, 124779, wn 1941/18.
11 Van Heeckeren aan Juliana, 26 juni 1956, ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 45 (41).
12 Van Heeckeren aan Juliana, 29 juni 1956, na, kha, g 94-6, 3 (16). Zijn laatste woorden (‘de marionet’) keerden terug in de gedachtewisseling van de commissie met Juliana van 2 juli 1956.
13 Overzicht van gehoorde personen in g 94-6, 1. Mededeling aantal bijeenkomsten in ‘zuurkast’-notulen van de ministerraad van 27 augustus 1956, maz. Oordeel over Armgard in aantekeningen Gerbrandy, na, collectie-Gerbrandy, 91.
14 Aantekeningen Beel, 16 juli 1956, kha, g 94-6, 7.
15 Aantekening van Van Heeckeren, 18 juli 1956, kha, g 94-6, 3 (9).
16 Ongedateerde nota van Bernhard, kha, g 94-3. Op dezelfde grond stelde hij ook het horen van freule Wttewaall van Stoetwegen voor. In deze nota ook de suggestie Beyen en Van Kleffens te horen.
17 kha, g 94-4, 7. Van Heeckeren wilde aanvankelijk niet komen, omdat hij de commissie ongrondwettig vond. Voor zijn antwoord aan Van Starkenborgh, zie ongedateerde notitie in collectie-Van Maasdijk.
18 Collectie-Van Maasdijk. Het stuk is ongedateerd.
19 kha, g 94-6, 4.
20 Van Heeckeren aan Van ’t Sant, 24 juli 1956, kha, g 94-6, 7.
21 Spaan aan Beel, 28 juli 1956, kha, g 94-7. Wel was het Tellegen geweest en niet Spaan, zoals hijzelf dacht, die Beyen als eerste over Delmer had geïnformeerd.
22 Vgl. Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 204.
23 Voor de opmerkingen van Wttewaall van Stoetwegen, kha, g 85 (22 en 24 juli 1956). De buiten-staat-verklaring is geregeld in de artikelen 35 en 37, eerste lid, van de thans geldende Grondwet.
24 Deze stukken werden, voor zover zij ter zake deden, al in voorgaande hoofdstukken verwerkt. Zij zijn met het overige materiaal uit de op het Koninklijk Huisarchief bewaarde dossiers van de commissie herkenbaar aan het prefix g 94 in de voetnoten.
25 Zie kha, a 52, viiia, 2.
26 kha, g 94-3. De gespreksverslagen zijn niet ondertekend, maar dat met Juliana verwijst onder andere naar het gesprek tussen Drees, Beel en Van Heeckeren op 22 juni 1956 en moet dus wel van Beel afkomstig zijn.
27 kha, a 52, 390.
28 Gesprek 2 juli 1956, kha, g 94-3 en memorandum Juliana, 2 juli 1956, kha g 94-2.
29 kha, g 94-2.
30 Een afschrift van de brief ging naar de commissie, kha, g 94-3.
31 Brief en memorandum van de prins aan de commissie d.d. 25 juli 1956, kha, g 94-2.
32 kha, g 94-3; a 53, 266.
33 kha, a 50, viiig-1. De verklaring is ongedateerd maar moet uit 1956 stammen.
34 kha, g 94-4.
35 kha, g 94-2. Vgl. Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 215-217.
36 Aantekeningen van Gerbrandy waaruit hier wordt geciteerd bevinden zich in na, collectie-Gerbrandy, 91. Vgl. Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 203-204. Giebels leest op p. 203 ‘ontzetting’ [uit de ouderlijke macht] waar staat ‘intrekking’ [van het verblijf van Pantchulidzev op Soestdijk).
37 kha, g 94-9.
38 Schenk en Van Herk, Juliana, 216; Daalder, Drees en Soestdijk, 111.
39 Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 237-240; Giebels, Greet Hofmans-affaire, 193-196.
40 Drees en Beel verklaarden dit tegenover de commissie-Van Hamel (zie hoofdstuk 12) op 5 en 7 januari 1957, na, collectie-Van Hamel, 381.
41 Zie Fasseur, Wilhelmina. De jonge koningin, 97. Koning Willem iii had een nierziekte. De hem gegeven medicijnen hadden een hallucinerende werking.
42 Klinkenberg, Prins Bernhard, 401. In Vrij Nederland van 25 juni 1966 (p. 7) had hij al naar Romme en Van Hamel verwezen zonder de Ursulakliniek te noemen.
43 Hoelen aan Romme, 30 juli 1956 (‘Wat heeft ons onschuldig onderhoud in de pers een beroering gewekt. Ik had werkelijk bijna nog zonder dat ik het wist in het Kabinet gezeten.’), na, collectie-Romme, 266.
44 Mededeling van Harry Veenendaal die onder meer verwijst naar de in het Utrechts Archief aanwezige correspondentie van Romme met pater L.J.C. Beaufort. Zie verder Veenendaal, ‘Berichtgeving Koninklijk Huis is beneden peil’, in de Volkskrant van 26 februari 2003, p. 7.
45 Rapport, conclusies, en aanbiedingsbrief bevinden zich in kha, g 94-10.
46 Zie na, collectie-Gerbrandy, 91. De daarin aanwezige getypte versie van ‘het lek’ is identiek aan onderdeel i van het rapport van de commissie-Beel.
47 Nota van Bernhard aan de commissie, ongedateerd (maar vermoedelijk op 4 juli 1956 aangeboden), kha, g 94-3.
48 kha, g 94-9. Horst Mahnke had in de oorlog carrière gemaakt als ss-Hauptsturmführer en zat na de oorlog twee jaar vast. Het was geen beletsel voor zijn indiensttreding als redacteur bij Der Spiegel in 1952. Over het democratische gehalte van het blad was dus wel enige twijfel mogelijk.
49 Broertjes en Tromp, De prins spreekt, 46; Der Spiegel, 10 januari 1994, 130.
50 Delmer aan de prins, 27 augustus 1956, kha, a 53, ongeïnventariseerd.
51 Het exemplaar met opdracht bevindt zich in de bibliotheek van het Koninklijk Huisarchief.
52 De ‘blijde inkomst’-brief van 16 december 1948 op paleis Soestdijk was daar overigens niet bij; vermoedelijk werd die te pijnlijk voor Juliana geacht.
53 Zie Luns, ministerraad van 16 januari 1955 (‘zuurkast’), maz.
54 Hierop wijst ook een in Gerbrandy’s Soestdijk-dossier aanwezige over de prins kritische brief van zijn politieke vriend, de Utrechtse hoogleraar F.C. Gerretson (1884-1958) van 3 augustus 1956, na, collectie-Gerbrandy, 91.
55 kha, a 52, 396 (Juliana); a 53, 187 (Bernhard).
56 Giebels, De Greet Hofmans-affaire, 218-220.
noten bij hoofdstuk 11
1 kha, g 94-13. Van de benoeming van De Jong werd het driemanschap mededeling gedaan in een brief van 10 augustus 1956, kha, g 94-14.
2 Bernhard aan Beel, 16 augustus 1956 en aantekeningen Beel, kha, g 94-14.
3 kha, g 94-4.
4 Verklaring prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185.
5 Voor de tekst van het communiqué van 24 augustus zie Daalder, Drees en Soestdijk, 143.
6 Aantekeningen van Bernhard, 24 augustus 1956, kha, a 53, 185; telegram van Bernhard aan Beel, 24 augustus 1956, kha, g 94-13.
7 Verklaring prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185.
8 Van Heeckeren heeft dit later ontkend, maar in zijn aantekeningen komt het woord ‘pooier’ minstens eenmaal voor ter aanduiding van de prins; zie aantekening van 12 februari 1956, kha, g 94-6, 6.
9 De stukken van de persconferentie (uiteenzetting van Gerbrandy en een lijst van vragen en antwoorden) bevinden zich in kha, g 94-13.
10 Vgl. Mulder & Koedijk, Léés die krant! , 326; Daalder, Drees en Soestdijk, 146.
11 Ministerraad van 27 augustus 1956 (‘zuurkast’), maz.
12 Aantekening van Van Heeckeren, 2 september 1956, kha, g 95, 2.
13 Van Heeckeren aan Van ’t Sant, 21 en 24 augustus 1956, kha, g 94-6, 3 (5 en 6).
14 Aantekeningen van Van Heeckeren, 28 augustus 1956, kha, g 95, 2.
15 kha, g 94-6, 3 (4).
16 Verklaring prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185.
17 Juliana aan Hofmans, 29 augustus 1956, kha, a 52, 385; kopie van de brief in kha, g 94-14.
18 kha, a 52, 390.
19 Juliana aan Kaiser, 8 april en 29 november 1957; Kaiser aan Juliana, 10 april en 29 november 1957, ga, Archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 45 (141, 159).
20 Het op 30 augustus gedateerde verzoek om een onderhoud en het lijstje met te bespreken punten bevinden zich in kha, g 94-14.
21 Daalder, Drees en Soestdijk, 148, 152-153. Zie p. 259.
22 Ministerraad van 3 september 1956, na, 2.02.05.02, 696.2 (aantekeningen secretaris).
23 Van Hamel, Dagboek, 11 oktober 1956. Voor de brief van Gerbrandy, zie Daalder, Drees en Soestdijk, 149-150.
24 Weenink, Beyen, 390. Voor het conflict van Juliana met Beyen, Daalder, Drees en Soestdijk, 158-159.
25 kha, a 52, 385.
26 Verklaring prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185, waaruit ook voor wat volgt is geput.
27 Aantekeningen van Van Heeckeren, 13 september 1956, kha, g 95, 2; zie voor de opmerking van Juliana de verklaring van de prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185.
28 Van Heeckeren aan de koningin, 15 september 1956, kha, g 95, 2.
29 Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 185.
30 kha, a 185.
31 Bernhard aan Juliana, 18 september 1956, kha, g 94-10. Met ‘Mop en Ariane’ werden de freules C.E.B. Röell en Ariane de Ranitz-de Brauw bedoeld, met ‘Bet’ baronesse Jacoba Elisabeth Röell-Bentinck, gehuwd met jhr. E.W. Röell.
32 Een exemplaar van haar brief van 27 september 1956 bevindt zich in het archief van het ministerie van Justitie, ra 1956/004. Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 167.
33 Van Kleffens aan Tellegen, 9 oktober 1956, na, collectie-Tellegen, 317. Voor het artikel in Der Spiegel, Daalder, Drees en Soestdijk, 153-154.
34 Weenink, Beyen, 387; Haagse Post van 13 oktober 1956. Vgl. Hofland, Tegels lichten, 122-123.
35 Ministerraad van 27 augustus 1956, aantekeningen van de secretaris, na, 2.02.05.02, 696.1. Daalder, Drees en Soestdijk, 150-151, 160.
36 Verklaring prins van 18 september 1956, kha, a 53, 185.
37 Zie over de twee Van Hamels: bwn, i, 227-229.
38 Voorzitter van het Nederlandse Dachau Comité aan mevrouw Van Hamel, 23 november 1964, na, collectie-Van Hamel, 241.
39 Zie Klinkenberg, Bernhard, 13-14, 401, 410, 413, 422-425.
40 Van Hamel aan de prins, 17 juni 1956, kha, a 53, 361 (1956).
41 Ven Heeckeren aan Van ’t Sant, 18 september 1956, kha, g 95, 2.
42 Dagboekaantekeningen van Van Heeckeren van 10 en 12 september 1956, kha, g 95, 2. Kennelijk was er op 12 september 1956 dus nog rechtstreeks contact tussen de koningin en mevrouw Pierson.
43 De gespreksverslagen met Van Dijk, mevrouw Mijnssen en Hofmans bevinden zich in de collectie-Van Hamel, 382.
44 Van Hamel, Dagboek, 8 oktober 1956.
45 Idem, 22 november 1956.
noten bij hoofdstuk 12
1 Van Hamel, 3 oktober 1956, na, collectie-Van Hamel 382.
2 Juliana doelde hier op zijn rol bij het Europese eenwordingsproces tijdens zijn ministerschap.
3 Van Hamel, Dagboek, 5 oktober 1956.
4 Het handgeschreven dagboek loopt van 5 oktober 1956 tot 26 juni 1957, met losse aanvullingen van eerder door Van Hamel gevoerde gesprekken; het bevindt zich in de op het Nationaal Archief aanwezige collectie-Van Hamel, 382. De pagina’s zijn ongenummerd, zodat alleen naar de data wordt verwezen.
5 Dagboek, 5 oktober 1956. Ook voor de volgende citaten.
6 Idem, 6 oktober 1956.
7 Idem, 8 oktober 1956.
8 Idem, 8 november 1956.
9 Idem, 8 oktober 1956.
10 Idem, 8 oktober 1956.
11 Van Hamel aan Mijnssen-s’Jacob, 9 december 1956, na, collectie-Van Hamel, 382.
12 Juliana aan Van Hamel, 14 oktober 1956, na, collectie-Van Hamel, 382.
13 Dagboek, 15 oktober 1956. De Sunday Pictorial-rel verhaastte de uitgave van dit persbericht. Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 179-180, voor de inhoud.
14 Deze persrel is uitvoerig beschreven door Mulder en Koedijk, Het Parool, 330-333, en Daalder, Drees en Soestdijk, 176-182. Vgl. de Volkskrant van 15 oktober 1956 en het relaas van Endt in Het Parool van 22 oktober 1956.
15 Van Heeckeren, 12 en 15 oktober 1956, kha, g 95, 2.
16 Zie Daalder, Drees en Soestdijk, 179, voor de tekst van de verklaring van de rvd. Voor de houding van Armgard, Van Raalte aan Tellegen, 29 oktober 1956, na, collectie-Tellegen, 317.
17 Weenink, Beyen, 387; Daalder, Drees en Soestdijk, 182-183.
18 Daalder, Drees en Soestdijk, 185-187 en 198-199, geeft nadere bijzonderheden.
19 Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 184. Van een ‘ereraad’ werd niet meer gesproken.
20 Dagboek, 18 oktober 1956.
21 Dagboek, 19 oktober 1956.
22 Dagboek, 19 oktober 1956.
23 Handelingen Tweede Kamer 24 oktober 1956, 32 (Oud) en 25 oktober 1956, 73-74 (Drees). Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 187-195, waar ook de correspondentie tussen Drees en Juliana uit deze periode wordt samengevat, en Van Wijnen, Prins-Gemaal, 274-275.
24 Juliana aan Van Heeckeren, 27 oktober 1956, ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 45 (81); Juliana aan Van Hamel, 27 oktober 1956, na, collectie-Van Hamel, 382.
25 Dagboek, 26 oktober 1956.
26 Idem, 31 oktober 1956.
27 Idem, 6 oktober 1956.
28 Idem, 31 oktober 1956.
29 Idem, 26 juni 1957; idem, 10 april 1957.
30 Idem, 11 maart 1957; 23 maart 1957.
31 Idem, 29 oktober 1956.
32 Idem, 2 november 1956.
33 Idem, 3 november 1956.
34 Idem, 29 oktober 1956.
35 Idem, 4 november 1956.
36 Idem, 18 oktober 1956.
37 Het advies van De Jonge is dan ook niet in het Koninklijk Huisarchief aangetroffen. Zie verder Van Hamel, Dagboek, 16 oktober 1956 en 5 november 1956.
38 Dagboek, 5 november 1956.
39 Idem, 5 oktober 1956; 7 november 1956.
40 Idem, 11 november 1956. Zie over Rümke: bwn, v, 438-440.
41 Dagboek, 22 november 1956.
42 Idem, 8 november 1956.
43 Idem, 12 oktober 1956.
44 Idem, 12 oktober 1956.
45 Idem, 13 november 1956.
46 Idem, 4 december 1956.
47 Idem, 30 oktober 1956.
48 Zie het over deze zaak bij het ministerie van Justitie aanwezige dossier, ra 1956/004. Gegevens over het contact met Wilhelmina zijn ontleend aan het verhoor van Van ’t Sant op 15 november 1956 door de Baarnse gemeentepolitie. Vgl. Daalder, Drees en Soestdijk, 205-207, die alleen afgaat op de tekst van een door Tromp en Schutte opgestelde brief om hun intenties te peilen.
49 Ministerie van Justitie, ra 1956/004. Van ’t Sant achtte blijkens het politieverhoor op 15 november 1956 dit verband niet uitgesloten.
50 Van Hamel, Dagboek, 13 november 1956.
51 ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 45 (98).
52 Proces-verbaal door G. van Beest, 17 december 1956, ministerie van Justitie, ra 1956/004.
53 Ministerraad van 26 november 1956 (‘zuurkast’-notulen), maz.
54 Zie voor de desbetreffende ontslag- en benoemingsbesluiten: kha, a 52, ixb.
55 De Jong, Koninkrijk, 1, 399. Van der Hoeven aan Van ’t Sant, 15 april 1960, collectie-Van der Hoeven.
56 Zie archief ministerie van Justitie, ra 1956/004; ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 13, p. 24.
57 ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 33. Eerdere brieven tussen Juliana en Rita van Heeckeren waren in 1987 gewisseld. Behalve hun decennialange scheiding kwam daarin een gemeenschappelijke interesse, het buitenaardse leven op andere planeten, ter sprake. Zie kha, a 52, 385.
58 Juliana aan Van Maasdijk, 2 december 1956, collectie-Van Maasdijk.
59 Juliana aan Drees, 26 oktober 1956; aangehaald door Daalder, Drees en Soestdijk, 195.
60 Dagboek, 1 november 1956.
61 Idem, 14 november 1956.
62 Dagboek, 19 oktober 1956.
63 Van Hamel, Dagboek, 15-16 november 1956.
64 na, collectie Van Hamel, 381, pp. 13/14.
65 Van Hamel aan Klaasesz en Van Wijckerheld Bisdom, 25 februari 1956, na, collectie-Van Hamel, 381. Notulen ministerraad (‘zuurkast’) van 11 maart 1957, maz. Vgl. Weenink, Beyen, 392, 420; Daalder, Drees en Soestdijk, 211. Vooruitlopend op zijn post te Parijs werd Beyen benoemd tot ‘regeringscommissaris’ voor de onderhandelingen van Nederland met Duitsland.
66 Lammers, 1 april 1957, Van Maasdijk, 3 december 1956, Endt 1 april 1957, commissie-Van Hamel, na, collectie-Van Hamel, 381.
67 Van ’t Sant, 8 april 1957, commissie-Van Hamel, na, collectie-Van Hamel, 381; Van Hamel, Dagboek 8 april 1957.
68 Dagboek, 25 februari 1957.
69 Dagboek, 26 juni 1957.
70 Van Hamel, Dagboek, 31 mei 1957.
noten bij terugblik
1 Tekst Wim Kan, muziek Ru van Veen. Tekst ontleend aan de 3e weg van 12 januari 1957.
2 Zie voor een recente samenvatting van de Lockheed-zaak: Van Merriënboer e.a., Van Agt, 165-190.
3 Zo tekende vicepremier Van Agt het althans uit de mond van Den Uyl op, zie Van Merriënboer, a.w, 180-181.
4 Volgens Anet Bleich in haar biografie van Den Uyl, 337, speelde ook de houding van kroonprinses Beatrix in de kabinetsbeslissing van 20 augustus 1976 een belangrijke rol.
5 Van Merriënboer, a.w., 182.
6 Van Amerongen, Bernhard, zakenprins, 44.
7 De Volkskrant, 6 februari 2004.
8 Zo werden zijn woorden althans door Van Hamel opgetekend in zijn dagboek op 23 maart 1957.
9 Het Parool 19 november 1966, ps, p. 5. Memoires van Van Heeckeren, ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 13, pp. 26, 32.
10 Van Hamel, Dagboek, 28 november 1956.
11 Zie ga, archief W.J. van Heeckeren van Molecaten, 13, pp. 32-33.
12 Die Welt, 4 juli 1987.
13 Juliana, Kerstboodschappen, 44-45.
14 Vgl. voor de kersttoespraak van de koningin en de reactie van Drees Daalder, Drees en Soestdijk, 207-209. Tegen Van Hamel zei Drees op 5 januari 1957 dat hij het wel prettiger had gevonden als hij vooraf op de hoogte was geweest.
Archieven
Koninklijk Huisarchief (Den Haag)
archief-prinses Wilhelmina (a 50)
archief-prinses/koningin Juliana (a 52)
archief-prins Bernhard (a 53)
archief-commissie-Beel (g 94)
archief-grootmeester Van Hardenbroek
collectie-Beelaerts van Blokland (g 41)
collectie-Van ’t Sant (g 95)
collectie-Stellwag (g 75)
collectie-Wttewaall van Stoetwegen (g 85)
Stukken uit de op het Koninklijk Huisarchief bewaarde dossiers van de commissie-Beel zijn in de voetnoten herkenbaar aan het prefix g 94.
Nationaal Archief (Den Haag)
Overheidsarchieven
Kabinet der Koningin (2.02.20)
Ministerraad. Aantekeningen van de Secretaris (2.02.05.02)
Parket van de Procureur-Generaal bij het Gerechtshof te ’s-Gravenhage 1945–1979 (3.05.30)
Particuliere collecties
L. Einthoven (2.21.231)
P.S. Gerbrandy (2.21.068)
J.A. van Hamel (2.21.081)
J.H. van Roijen (2.21.183.70)
C.P.M. Romme (2.21.144)
M.A. Tellegen (2.21.326)
Archief ministerie van Algemene Zaken
‘Zuurkast’-notulen Ministerraad
kmp 7030
Archief ministerie van Justitie
ra 1956/004
Brabants Historisch Informatiecentrum (’s-Hertogenbosch)
Collectie-De Quay
Het Gelders Archief (Arnhem)
Archief W.J. baron van Heeckeren van Molecaten
Het Utrechts Archief (Utrecht)
Archief Huize Doorn (14). Menuboeken (404)
Niet in openbare archieven aanwezige collecties
collectie J.M.F.A. van Dijk
collectie J. van der Hoeven
collectie I.G. van Maasdijk
(persoonlijke) collectie F. van ’t Sant
National Archives (voorheen Public Record Office) Londen
Foreign Office 371
Literatuur
Aalders, Gerard, De Bilderberg Conferenties. Organisatie en werkwijze van een geheim trans-atlantisch netwerk (Amsterdam 2007)
Aalders, Gerard, en Hilbrink, Coen, De affaire-Sanders. Spionage en intriges in herrijzend Nederland (Den Haag 1996)
Acheson, Dean, Present at the Creation. My Years in the State Department (New York 1969)
Amerongen, Martin van, Bernhard, zakenprins (Amsterdam 2004)
Arlman, Hugo, en Mulder, Gerard, Van de prins geen kwaad. Prins Hendrik en andere dossiers van Oranje (4e dr., Amsterdam 1988)
Baena, Duke de, The Dutch Puzzle (2nd edition Den Haag 1967)
Biesemaat, Ton, Bernhard Gate. Zwarte bladzijden uit het leven van de Prins der Nederlanden (Rijswijk 2007)
Biografisch Woordenboek van Nederland (5 dln., ’s-Gravenhage 1979–2001)
Bleich, Anet, Joop den Uyl 1919-1987. Dromer en doordouwer (Amsterdam 2008)
Boeke-Cadbury, Beatrice, Het leven van Kees Boeke (Purmerend 1971)
Bootsma, Peter, en Breedveld, Willem, De verbeelding aan de macht. Het kabinet-Den Uyl 1973–1977 (Den Haag 2000)
Bosmans, J., ‘Margaretha Hofmans’, Biografisch Woordenboek van Nederland, 5, 203-206
Bredenhoff, A., en Offringa, J.T., Greet Hofmans. Occult licht op een koninklijke affaire (Den Haag 1996)
Broertjes, Pieter, en Tromp, Jan, De prins spreekt (Amsterdam 2004)
Brouwer, J.W., en Van der Heiden, P. (red.), Het kabinet Drees iv en het kabinet Beel ii. Het einde van de rooms-rode coalitie (Den Haag 2004)
Daalder, Hans, Drees en Soestdijk. Over de zaak-Hofmans en andere crises 1948–1958 (Amsterdam 2006)
Dröge, Philip, Beroep: meester-spion. Het geheime leven van prins Bernhard (Amsterdam 2002)
Dröge, Philip, Ondeugend Oranje (Amsterdam 2007)
Drooglever, P.J., en Schouten, M.J.B., Officiële Bescheiden betreffende de Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945–1950, deel xviii (’s-Gravenhage 1993)
Exler, M.J.J., Levensleed (een psychologische roman). Een boek voor ouders (’s-Gravenhage 1911)
Exler, M.J.J., De wereldtoestand in 1926–1931 volgens astrologische en kabbalistische gegevens, alsmede volgens gegevens gebaseerd op de maten van de groote pyramide van Gizeh (Rotterdam 1923)
Fasseur, Cees, ‘Schrijver van Oranje. Het beeld van koningin Wilhelmina in het werk van Loe de Jong’ in: Madelon de Keizer (red.) ‘Een dure verplichting en een kostelijk voorrecht’, Dr. L. de Jong en zijn Geschiedwerk (’s-Gravenhage 1995 ) 109-122
Fasseur, Cees, Wilhelmina. De jonge koningin (Amsterdam 1998)
Fasseur, Cees, Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas (Amsterdam 2001)
Fasseur, Cees, Wilhelmina. Sterker door strijd (Amsterdam 2002)
Gaemers, Jelle, De rode wethouder. Willem Drees 1886–1988. De jaren 1886–1940 (Amsterdam 2006)
Giebels, Lambert J., De Greet Hofmans-affaire. Hoe de Nederlandse monarchie bijna ten onder ging (Amsterdam 2007)
Haasse, Hella S., e.a., Beatrix 18 jaar (Amsterdam 1955)
Hamel, J.A. van, Nederland tusschen de mogendheden. De hoofdtrekken van het buitenlandsch beleid en de diplomatieke geschiedenis van ons vaderland sinds deszelfs onafhankelijk volksbestaan onderzocht (Amsterdam 1918)
Hatch, Alden, Prins Bernhard. Zijn plaats en functie in de moderne monarchie (2e dr., Amsterdam 1962)
Hatch, Alden, H.R.H. Prince Bernhard of the Netherlands. An authorized Biography (Londen 1962)
Heldring, E., Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871–1954), uitgegeven door Joh. De Vries (3 dln., Utrecht 1970)
Hoffman, William, Queen Juliana. The Story of the Richest Woman in the World (New York/Londen 1979)
Hofland, H.J.A., Tegels lichten of Ware Verhalen over de Autoriteiten in het Land van de Voldongen Feiten (4e dr., Amsterdam 1973)
Jacobi, Claus, Fremde, Freunde, Feinde. Eine private Zeitgeschichte (Berlijn/Frankfort 1991)
[Juliana], Mijn naam is Juliana. Woorden van Hare Majesteit Koningin Juliana (Wageningen z.j.)
[Juliana], 27 Kerstboodschappen van de Koningin 1948–1975 (Nieuwkoop, 1976)
Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (dln. 1-14, ’s-Gravenhage 1969–1991) (wetenschappelijke editie)
Keesings Historisch Archief
Kikkert, J.G., Crisis op Soestdijk. Nederland als bananenmonarchie (Breda 1996)
Kikkert, J.G., Bernhard. Een leven als een prins (Utrecht 1998)
Kikkert, J.G., De prins in Londen. Bernhard 1940–1945 (Soesterberg 2004)
Klinkenberg, Wim, Prins Bernhard. Een politieke biografie 1911–1979 (2e dr., Amsterdam 1979)
Kuipers, Hans Jan, De wereld als werkplaats. Over de vorming van Kees Boeke en Beatrice Cadbury (Amsterdam 1992)
Lidth de Jeude, O.C.A. van, Londense dagboeken van Jhr. ir. O.C.A. van Lidth de Jeude januari 1940–mei 1945, bewerkt door A.E. Kersten (2 dln., Den Haag 2001)
Maasdijk, I.G. van, Andermaal schuldig! (Amsterdam 1946)
Maasdijk, I.G. van, Edel wild. Natuur in gevaar (Amsterdam 1948)
Maasdijk, I.G. van, Het ken-getal 3.5.39. De code van de derde wereldcrisis (Amsterdam 1948)
Merriënboer, Johan van, Bootsma, Peter, en Griensven, Peter van, Van Agt Biografie. Tour de Force (Amsterdam 2008)
Moor, J.A. de, Westerlings Oorlog. Indonesië 1945–1950 (Amsterdam 1999)
Mulder, Gerard, en Koedijk, Paul, Léés die krant! Geschiedenis van het naoorlogse Parool 1945–1970 (2e dr., Amsterdam 1996)
Paneth, Philip, Queen Wilhelmina. Mother of The Netherlands (Londen z.j.)
Petropoulos, Jonathan, Royals and the Reich. The Princes von Hessen in Nazi Germany (Oxford 2006)
Piersma, Hinke, De drie van Breda. Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenissen, 1945–1989 (Amsterdam 2005)
Prins, Ronald, Huis Molecaten (z.pl. 2003)
Rijkens, Paul, Handel en wandel. Nagelaten gedenkschriften 1888–1965 (Rotterdam 1965)
Ruiter, Job de, Jan Donner jurist. Een biografie (Amsterdam 2003)
St John-Stevas, Norman (red.), The Collected Works of Walter Bagehot, 5, (Aylesbury 1974)
Schenk, M.G., en Van Herk, Magdaleen, Juliana. Vorstin naast de rode loper (Amsterdam/Brussel 1980)
Schie, M.L.H. van, Geneeskundig adresboek van Nederland (Rotterdam 1972)
Schorr, Daniel, Staying Tuned. A Life in Journalism (New York 2001)
Schrage, E.J.H., Zur Lippe-Biesterfeld. Prinses Armgard, prins Bernhard en hun houding tegenover nazi-Duitsland (Amsterdam 2004)
Sefton Delmer, D., Trail Sinister. An Autobiography. Vol. i (Londen 1961)
Sefton Delmer, D., Black Boomerang (Londen 1962)
Sefton Delmer, D., Mijn vriend de prins (Amsterdam 1965)
Veenendaal, H.F.,‘Vijftig jaar kwestie Soestdijk (1956–2006). Een juridisch betoog over het rapport van de commissie-Beel’, Nederlands Juristenblad 2007, 152-156
Vos, René, Niet voor publicatie. De legale Nederlandse pers tijdens de Duitse bezetting (Amsterdam 1988)
Waaldijk, Berteke, ‘Tussen moeder en dochter. Juliana en het koningschap als maatschappelijk werk’, Tijdschrift voor Genderstudies 2e jrg. (1999) nr. 3, 20-32
Waterink, J., Onze Prins in het publiek en binnenskamers (Wageningen 1951)
Weenink, W.H., Bankier van de wereld. Bouwer van Europa. Johan Willem Beyen 1897–1976 (Amsterdam/Rotterdam 2005)
Wijfjes, Huub, Journalistiek in Nederland 1850–2000. Beroep, Cultuur en Organisatie (Amsterdam 2004)
Wijnen, Harry van, De Prins-Gemaal. Vogelvrij en gekooid (Amsterdam 1992)
Wttewaall van Stoetwegen, C.W.I., De freule vertelt (Baarn 1973)
Hoofd- en bijfiguren
Leden van de koninklijke familie: koningin (na 1948 prinses) Wilhelmina, koningin Juliana, prins Bernhard, en de vier prinsessen Beatrix, Irene, Margriet en Marijke (later prinses Christina), alsmede de moeder van prins Bernhard, Armgard, prinses zur Lippe-Biesterfeld en zijn broer (Ernst-)Aschwin, worden in dit overzicht niet vermeld.
beel, l.j.m., kvp, minister van Binnenlandse Zaken 1945–1946 en 1951–1956, minister-president 1946–1948, lid van de eerste Commissie van Drie in 1956, minister van Staat 1956.
beelaerts, van blokland, jhr.f., vice-president Raad van State 1933–1956.
beyen, j.w., partijloos, oud internationaal bankier, minister van Buitenlandse Zaken 1952–1956, ambassadeur in Parijs 1958–1963.
braaksma, j.b., woordvoerder departement van Buitenlandse Zaken en persattaché in Bonn in 1956.
delmer, d.s., journalist, werkzaam bij Daily Express, persoonlijk vriend van prins Bernhard.
dijk, j.m.f.a. van, directeur Nederlands Radarproefstation betrokken bij en later afvallige van de Hofmansgroep.
donker, l.a., PvdA, minister van Justitie 1952–1956.
drees, w., sdap/PvdA fractievoorzitter 1939–1945, minister van Sociale Zaken 1945–1948, minister-president 1948–1958, minister van Staat 1958.
edgar, d., journalist, werkzaam bij Daily Express.
einthoven, l., directeur van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (bvd).
endt, f., journalist, werkzaam bij Het Parool, tevens werkzaam voor Daily Mirror en Sunday Pictorial.
feith, jkvr. s.c., kinderjuffrouw van de prinsesjes tot 1946.
fock, c.l.w., raadadviseur, sinds 1949 secretaris-generaal van het departement van Algemene Zaken.
geldens, jeannette, particulier secretaresse koningin (later: prinses) Wilhelmina.
gerbrandy, p.s., minister-president (1940–1945), minister van Staat 1955, lid Tweede-Kamerfractie van arp, lid van de eerste Commissie van Drie in 1956.
gilles, c.m. (‘Kokkie’), particulier secretaresse van de prins sinds 1945.
graaff, f.a. de, particulier secretaris prins Bernhard, 1950–1962.
hamel, j.a. van, jurist, werkzaam voor Volkenbond, oud-president Bijzonder Gerechtshof Amsterdam, adviseur koningin Juliana, voorzitter tweede Commissie van Drie (Commissie-Van Hamel) 1956–1957.
heeckeren van brandenburg, r.a. baron van, marechaussee-officier.
heeckeren van molecaten, w.j. baron van, particulier secretaris van koningin Juliana 1950–1956.
heeckeren van molecaten-groeninx van zoelen, a.a. baronesse van, grootmeesteres 1954–1956, moeder van W.J. baron van Heeckeren van Molecaten.
heeckeren van molecaten-nitschmann, m.a. van, (‘Rita’) kinderjuffrouw van de vier prinsessen, in 1951 gehuwd met W.J. baron van Heeckeren van Molecaten.
hofmans, margaretha (‘Greet’), gebedsgenezeres en doorgeefster.
jacobi, c., journalist, werkzaam bij Der Spiegel.
jong, m. de, particulier secretaresse koningin Juliana, 1956.
kaiser, j.w., oud-employé Stoomvaartmaatschappij Nederland, vertrouwensman Greet Hofmans, organisator Oude Loo-bijeenkomsten.
klaasesz, j., oud-gouverneur van Suriname, commissaris der Koningin in Zuid-Holland, lid tweede Commissie van Drie (Commissie-van Hamel).
kleffens, e.n. van, voormalig minister van Buitenlandse Zaken en ambassadeur in Washington, minister van Staat 1950, buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister in Lissabon.
klinkenberg, w., journalist, werkzaam bij De Waarheid.
klompé, m.a.m., kvp, lid van de Tweede Kamer 1948–1956, minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk 1956–1963.
koets, p.j., hoofdredacteur van Het Parool.
kortenhorst, l.g., kvp, voorzitter Tweede Kamer 1948–1963.
lammers, g.j., directeur van Regerings/Rijksvoorlichtingsdienst 1952– 1968.
luns, j.m.a.h., kvp, minister zonder portefeuille, later minister van Buitenlandse Zaken, 1952–1971.
maasdijk, i.g. van, journalist, hoofdredacteur van De Pen Gun, (waarnemend) algemeen secretaris, president-commissaris N.V. Rotatiedrukkerij Voorburgwal, kamerheer in buitengewone dienst bij koningin Juliana en haar adviseur in publiciteitszaken 1950–1956.
mijnssen, f.c., betrokken bij de Baarnse kring (Hofmansgroep), huisvestte Greet Hofmans in Baarn.
mijnssen-s’jacob, b.e. (‘Erna’), echtgenote van de vorige, betrokken bij de Baarnse kring (Hofmansgroep).
mulderije, h., chu, minister van Justitie 1951–1952.
oud, p.j., vvd, minister van Financiën 1933–1937, burgemeester van Rotterdam 1938–1941, 1945–1952, voorzitter Tweede-Kamerfractie sinds 1948.
pantchulidzev, a.f., vertrouwensman familie zur Lippe Biesterfeld.
pennink-nitschmann, m.a., zie Heeckeren van Molecaten-Nitschmann.
pierson, j.l., (‘Bob’) oud-directeur Stoomvaartmaatschappij Nederland, betrokken bij de Baarnse kring (Hofmansgroep).
pierson-van tienhoven, e.c. (‘Bep’), echtgenote van de vorige betrokken bij de Baarnse kring (Hofmansgroep).
röell, jkvr. c.e.b., hofdame van Juliana.
röell, jhr. e.w., particulier secretaris van Juliana 1956–1957, broer van de vorige en de volgende Röell.
röell, jhr. w.g., secretaris van prins Bernhard 1936–1937.
röell-del court van krimpen, martine, (‘Tinus’) echtgenote van de vorige en vriendin van Juliana.
raalte, e. van, parlementair journalist, invloedrijk schrijver over Nederlandse staatsinstellingen.
roijen, j.h. van, partijloos, minister zonder portefeuille en oud-minister van Buitenlandse Zaken 1945–1946, ambassadeur in Washington.
romme, c.p.m., kvp, voorzitter Tweede-Kamerfractie sinds 1946.
sant, f. van ’t, oud-hoofdcommissaris van politie Den Haag, vertrouwensman koningin Wilhelmina, actief in inlichtingendiensten, opnieuw vertrouwensman onder koningin Juliana.
schaik, j.r.m. van, kvp, voorzitter Tweede Kamer tot 1948, vice-premier 1948–1951, minister van Staat 1951.
schenk, m.g., journaliste, onder meer correspondente van Daily Express, auteur van boekwerken over leden van het Huis van Oranje.
schorr, d.l., correspondent in Nederland van onder andere Christian Science Monitor, New York Times en cbs.
sesink, c., hoofd veiligheidsdienst koninklijk huis.
sims, v., journalist, werkzaam bij Sunday Pictorial.
smitt-avis, n., particulier secretaresse koningin Juliana van 1949 tot 1956.
sonderman, gerben, testpiloot en vriend van de prins.
spaan, j.b.th., journalist, onder meer Nederlands correspondent voor Daily Express.
stellwag, willy, betrokken en later afvallige van de Hofmansgroep.
stikker, d.u., vvd, minister van Buitenlandse Zaken 1948–1952, daarna ambassadeur in Londen.
stokvis, j.j.f., hoofdredacteur van De Telegraaf.
tellegen, m.a., directeur van het kabinet der Koningin.
tets, willem van, particulier secretaris van Juliana in de oorlogsjaren en diplomaat.
thomassen, jan, particulier secretaris prins Bernhard 1946–1950.
tilanus, h.w., chu, voorzitter Tweede-Kamerfractie 1939–1963.
tjarda van starkenborgh stachouwer, jhr. a.w.l., oud-gouverneur-generaal Nederlands-Indië 1936–1942, ambassadeur in Parijs 1946–1948, hoofd permanente Nederlandse Vertegenwoordiging bij navo, 1950–1956, minister van Staat 1956, lid van de eerste Commissie van Drie in 1956.
waterink, jan, (‘Jan Wat’), hoogleraar aan de vu, vriend van prins Bernhard.
wijckerheld bisdom, c.r.c., advocaat, lid van tweede Commissie van Drie (Commissie-Van Hamel).
wijers, th.r.j., kvp, minister van Justitie, 1948–1950.
wttewaall van stoetwegen, jkvr. c.w.i., chu, lid van de Tweede Kamer 1945–1971, bijgenaamd ‘de freule’, vriendin van Juliana en Bernhard.