Jaloezie: van gezond tot ziekelijk

Een bepaalde mate van jaloezie is normaal in een relatie. Wanneer je van iemand houdt, ben je bang hem of haar kwijt te raken. Wanneer je partner nooit jaloers is, is dat verdacht. Is hij wel blij met je, houdt hij wel van je, zou het hem iets uit maken wanneer je bij hem weg zou gaan? Er zijn vrouwen die hun mannen expres jaloers maken om hem zo liefdesverklaringen te ontfutselen. Sommige mannen zullen echter nooit toegeven dat ze jaloers zijn, daar zijn ze te trots voor. Er zijn ook mannen die hun eigen jaloerse gevoelens niet opmerken, ze verdringen dan wel ontkennen, want jaloezie is een naar gevoel en brengt je uit balans. Jaloezie kan een relatie vergiftigen en vernietigen en zegt op zichzelf niet veel over hoeveel iemand van je houdt. Toch zijn er mensen die hun gevoel van liefde afmeten aan de mate waarin ze jaloers zijn. Alleen in de jaloezie kunnen ze blijkbaar hun hartstocht ervaren… zonder jaloezie geen hartstocht en geen seksueel verlangen. Het gaat dan niet zozeer over het willen beminnen, maar over het willen bezitten. En willen bezitten heeft niets met liefde te maken.

Iemand die door jaloezie verteerd wordt, is geen tevreden mens, zo lezen we in Jaloezie, de gevaarlijke passie²² van David Buss – en een gevaarlijke passie is het zeker. De auteur benadrukt dat jaloezie vanuit het biologisch-evolutionair perspectief een noodzakelijke emotie is vanwege de altijd aanwezige dreiging van seksueel verraad. Jaloeziegevoelens, zo zegt Buss, zouden ons moeten waarschuwen voor overspelig gedrag van onze partner. Het overspelige gedrag is een bedreiging voor de relatie. Van oudsher is de vrouw geneigd om de man aan zich te binden, om zo voor zichzelf en voor haar kroost zeker te zijn van bescherming en brood op de plank. Een man heeft er belang bij de vrouw aan zich te binden om zich ervan te verzekeren dat haar kinderen ook de zijne zijn. Wanneer zij overspelig gedrag gaat vertonen zou hij het risico lopen dat hij het kind van een ander voedt en beschermt. Jaloezie is volgens Buss dus noodzakelijk voor de instandhouding van het soort. Deze biologische verklaring zal de jaloerse man goed uitkomen. Het is te hopen dat hij het boek van Buss niet leest, want hij zal er onmiddellijk een alibi in vinden om zijn vrouw psychologisch of daadwerkelijk te ‘stalken’ met zijn controlerende gedrag.

Liefde en houden van maken je kwetsbaar en wanneer je het gevoel krijgt dat iets of iemand je relatie bedreigt dan roept dat uiteraard nare gevoelens op. Deze gevoelens mogen best geuit worden zodat je partner je gerust kan stellen of er rekening mee kan houden, maar onzekerheid en jaloezie mogen nooit leiden tot bezitsdrang, tot ge- en verboden. Deze leiden tot ongezonde verhoudingen, verzet en verkilling in de relatie en druisen in tegen de vrije wil van elke volwassene.

In het begin kunnen jaloezie en bezitsdrang vrij onschuldig lijken. De vrouw denkt: ‘Hij is gewoon verliefd, dit gedrag gaat wel over.’ Bovendien is zij zelf ook verliefd en dan ben je nu eenmaal een beetje blind, dan wil je niets liever dan de obsessie van je partner zijn.

Haar vriendinnen of haar ouders hebben meestal een scherper oog. Zij zien hoe hij totaal bezit van haar lijkt te nemen, hoe hij subtiel bepaalt met wie zij nog mag omgaan en met wie niet. Hij praat in de ‘wij’-vorm of praat voor haar. Hij wil alles van haar weten, hoort haar vriendinnen uit over haar vroegere liefdesverleden. Hij claimt haar in gezelschap en zodra een andere man zich in haar buurt waagt, is hij er ook, of zijn stemming daalt tot het nulpunt en hij wil op een feestje waar zij veel aandacht trekt van mannen al heel snel naar huis. Ze is niet meer zichzelf, haar wereld wordt steeds kleiner. Niet zelden gaan ze alleen nog naar zíjn vrienden en doen ze alleen nog dingen die híj leuk vindt. Haar vriendinnen kennen haar niet meer terug, soms letterlijk: ze draagt alleen nog kleding die hij leuk vindt. Een enkele keer laat ze doorschemeren dat ze het benauwd krijgt en dat ze klem zit, maar meestal houdt ze haar mond en zegt ze tegen iedereen dat ze erg gelukkig met hem is. Het kan wel jaren duren voordat ze in opstand komt.

De illusie van de eenheid

Wat drijft de jaloerse en bezitterige echtgenoot en wat maakt dat zijn vrouw ondanks het feit dat ze in een gevangenis leeft toch bij hem blijft? Jaloezie in een relatie is een complex probleem waaraan vele oorzaken ten grondslag kunnen liggen. Wat is jaloezie precies? Jaloezie is geen ‘primaire’ emotie zoals boosheid, verdriet en angst, maar een mengeling van emoties. Jaloezie is iets anders dan afgunst. Afgunst heeft betrekking op iets willen hebben wat de ander ook heeft. Dat kan succes zijn, of aandacht, of macht, of een mooie man of vrouw. Jaloezie kenmerkt zich door de angst dat wat je hebt (een partner, een vriendin) kwijt te zullen raken. Deze angst gaat vaak gepaard met gevoelens van verdriet en boosheid en mondt vaak uit in controlerend, bezitterig en/of claimend gedrag.

In hoofdstuk twee werd beschreven hoe een kind moet loskomen, zich moet separeren van zijn moeder. Tijdens dit separatieproces ontstaat geleidelijk aan het besef dat er ook andere mensen in moeders levens zijn, dat hij moeders aandacht moet gaan delen. Wanneer dit separatieproces om wat voor reden dan ook niet goed is verlopen, blijft het kind te symbiotisch verbonden met zijn moeder. Hij leeft met haar in een twee-eenheidsrelatie en streeft daar in zijn latere liefdesleven ook naar.

Frits is stapel verliefd op Susan en bang haar kwijt te raken aan een ander. Wanneer je verliefd bent is deze angst normaal. De eerste verliefdheidsfase wordt wel de ‘symbiotische fase’ genoemd omdat deze sterk lijkt op de symbiotische tijd die we met onze moeder hadden. Je wilt niets liever dan bij je geliefde zijn; vrienden klagen dat ze je zo weinig te zien krijgen; de hormonen vieren hoogtij; je wilt seks op elk moment van de dag, op de gekste plaatsen. Je bent blind voor de beperkingen en gebreken van de ander en je leeft in een roze wolk. In een gezonde relatie gaat deze fase na een bepaalde tijd over in de ‘individuatiefase’. Deze periode is te vergelijken met de differentiatie – en rapprochementfase van de babytijd, als het kind zich gaat realiseren dat het een eigen persoon is los van moeder, en wanneer het goed is leert het dit te verdragen. In het latere liefdesleven is de realiteit dat beide geliefden weer meer hun eigen gang gaan dan ook beter te verdragen. Er komt na die periode van heftige verliefdheid weer wat rust in de relatie, andere contacten en activiteiten worden opnieuw opgepakt en er wordt ook beduidend minder gevreeën. Frits en Susan kunnen de overgang naar deze fase niet maken. Ze blijven te sterk op elkaar betrokken en vooral Frits eist alle aandacht op en claimt Susan voortdurend.

Een jaloerse en bezitterige echtgenoot eist exclusieve aandacht en liefde en sluit iedere derde buiten als een kind dat zijn moeder nog volledig opeist. Hij leeft in de illusie dat zij beiden voor elkaar genoeg zijn en dat zij niemand en niets anders nodig hebben. In zijn boek Liefde in tijden van eenzaamheid²³ beschrijft Paul Verhaeghe hoe we allemaal min of meer worstelen met het gesepareerd zijn van de moeder. Wij verlangen in de liefde allemaal naar die periode van zalige versmelting met haar en moeten de pijn van het gesepareerd zijn dagelijks verdragen. Die separatie maakt ons existentieel eenzaam en in de liefde hopen we die eenzaamheid op te lossen. De pijn van de separatie wordt omgezet in een verlangen naar een partner en heeft tot gevolg dat we ons op het liefdespad begeven. Maar die pijn is nooit volledig op te lossen. In een liefdesrelatie kennen we wel momenten van versmelting, tijdens het vrijen bijvoorbeeld; ook een goed gesprek met onze partner kan ons het gevoel geven helemaal begrepen te worden. Dergelijke momenten heffen die existentiële eenzaamheid en de separatiepijn tijdelijk op, maar worden onvermijdelijk gevolgd door momenten waarop we op onszelf teruggeworpen worden.

Naarmate we beter gesepareerd en dus onafhankelijker zijn, kunnen we het verlaten worden en de pijn van de eenzaamheid beter verdragen en ook onze partner vrijer laten. We kunnen dan accepteren dat hij anders is, anders denkt en anders doet. En we kunnen de tekorten in onze relatie beter verdragen. Geen enkele relatie, hoe goed ook, is immers zaligmakend.

De bezitterige echtgenoot echter denkt dat alles in en uit de relatie te halen is en maakt zich daarmee volledig afhankelijk van zijn partner. De jaloerse en bezitterige echtgenoot wil dat zijn partner zijn spiegelbeeld is, zijn evenbeeld. ‘Jij bent zoals ik, wij willen hetzelfde en wij hebben aan elkaar genoeg’ is de illusie waar de jaloerse bezitterige echtgenoot in leeft. Wordt deze illusie aangetast of bedreigd dat wordt hij extreem angstig. In het algemeen kunnen deze mannen ook slecht tegen veranderingen. Iedere verandering is een bedreiging omdat veranderingen gepaard gaan met onzekerheid; een bepaald evenwicht wordt verstoord en soms zelfs verliest de man macht en controle. En als de jaloerse man ergens bang voor is, dan is het wel daarvoor: deze man probeert zijn angsten juist te beheersen door zijn omgeving te controleren. De angsten kunnen namelijk meestal niet rechtstreeks uitgesproken worden, want mannen horen immers niet afhankelijk en bang te zijn… Dus zet hij zijn angst om in dominant, dwingend, manipulerend, claimend en vooral ook normerend gedrag en draagt hij argumenten aan waarom deze eisen en deze claims heel gewoon en gerechtvaardigd zijn.

Wanneer afhankelijke mensen een relatie beginnen, raken ze in paniek wanneer hun partner dingen wil doen buiten hen om. Ze voelen zich snel buitengesloten, ze willen bevestigd en bewonderd worden, liefst vierentwintig uur per dag. Worden ze dat (even) niet dan voelen ze zich waardeloos en in de steek gelaten. Ze zijn ook erg bang voor kritiek omdat ook dat als een krenking, een afwijzing en dus als een verlating ervaren wordt. Jaloerse mannen verdragen ook slecht onderlinge verschillen omdat ze zich dan wederom niet bevestigd voelen in hun wensen of ideeën. Onderlinge verschillen betekenen voor hem nooit neutraal ‘anders’ zijn, maar zijn altijd verbonden met waardeoordelen. Als zijn partner iets anders wil of kan dan hij wordt dat al snel beoordeeld op ‘beter of slechter’. Hij voelt het als een aanval op zijn keuze. Zijn gevoel van eigenwaarde wordt aangetast, hij wordt daar onzeker van. Op die momenten wordt namelijk heel duidelijk dat ze twee afzonderlijke individuen zijn, en de jaloerse en bezitterige echtgenoot verdraagt dat niet: hij is doodsbang om verlaten te worden. De jaloerse en bezitterige man en zijn echtgenote zijn dus niet zozeer door liefde met elkaar verbonden als wel door afhankelijkheid. Toch wordt liefde en houden van vaak als reden opgegeven voor het bezitterige gedrag. ‘Ik houd zo van je dat ik je graag altijd om me heen wil hebben.’ Maar er is pas sprake van echte liefde en houden van als beide partners accepteren dat de ander een ander is, vrij om te gaan en te staan waar hij of zij wil. In vrijheid kiezen ze ervoor regelmatig in elkaars gezelschap te verkeren, omdat het voor beiden een aanvulling betekent op hun eigen bestaan.

Zoals de waard is…

De jaloerse en bezitterige man streeft dus naar de perfecte eenheid, ‘het elkaar volledig toebehoren’, maar hij is om meer dan één reden doodsbenauwd voor alles wat deze eenheid zou kunnen bedreigen. Hij identificeert zich namelijk met zijn vriendin en denkt onbewust: als ik haar was, zou ik wel iets willen beginnen met die aantrekkelijke man. Zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten! Net als de Don Juan weert hij verboden homoseksuele gevoelens en fantasieën af door ze te projecteren op zijn vriendin. Projectie wil zeggen: bij de ander waarnemen datgene wat we bij onszelf niet willen of durven zien. Dus zegt hij: ‘Ik heb het wel gezien, geef het maar toe… jij wilt iets met die man, jij vindt hem wel een lekker ding!’ In feite zou hij het beter tegen zichzelf kunnen zeggen, maar deze gedachten zijn veel te beangstigend voor hem, dus zet hij ze om in obsessief en jaloers gedrag.

Wil zijn vriendin een keer alleen naar een feestje, dan verdraagt hij dat niet: op een feestje lopen immers allemaal onbetrouwbare mannen rond die het op zijn vrouw hebben voorzien. In feite zou hij zelf wel seks met alle mannen van dat feestje willen hebben. Maar die gedachte is verboden, die staat hij zichzelf niet toe dus… schrikt hij er niet voor terug om stiekem haar ondergoed op spermavlekken te controleren, luistert hij haar telefoon af, breekt hij in op haar computer, houdt hij de kilometerstand van haar auto bij, zoekt hij wanhopig naar sporen, naar bewijzen van haar ontrouw. Dat kan zo ver gaan dat hij een detectivebureau inschakelt, een zender in haar auto laat plaatsen, haar naar haar werk volgt en zich tot een regelrechte ‘stalker’ ontwikkelt.

Jaloezie kan de vorm van een waan aannemen. Soms is elk realiteitsgehalte in het wantrouwen en in de beschuldigingen zoek; er kan dan sprake zijn van een psychiatrisch ziektebeeld en dat is niet zonder gevaar. Wanneer de man zeer volhardend is in zijn overtuiging dat zijn vrouw vreemdgaat terwijl dat beslist niet zo is, dan kan hij haar in een moment van verstandsverbijstering wat aandoen. Daarom is het ook van belang om extreem jaloers gedrag van een partner zeer serieus te nemen: het kan leiden tot moord en doodslag.

Het komt ook voor dat de jaloerse echtgenoot gelijk heeft en zijn vrouw inderdaad niet te vertrouwen is: ze gaat vreemd maar ontkent het in alle toonaarden. Zij verslijt hem voor paranoïde en zegt dat hij gek is, maar hij voelt ondertussen heel goed dat er iets niet klopt, hij krijgt er alleen geen vinger achter. Wie zijn partner in een dermate grote onzekerheid en verwarring laat en hem ondertussen beschuldigt van paranoïde gedrag en beledigd is over zijn wantrouwen is misdadig en ondermijnt alle vertrouwen in de relatie. Wanneer het bedrog aan het licht komt is de aangerichte schade niet te overzien en niet meer te herstellen. Treft de man zijn vrouw – die steeds alles ontkende – op een dag met een ander in bed aan, dan kan het gebeuren dat hij gewelddadig wordt en haar doodslaat. We spreken dan van een ‘crime passionnel’. Nog niet zo heel lang geleden had men voor dergelijke ‘crimes’ zoveel begrip dat de dader nauwelijks werd gestraft.

Spiraal van wantrouwen

Controlerend en jaloers gedrag zoals hiervoor beschreven kan min of meer een karaktertrek geworden zijn, die zijn wortels heeft in de jeugd en niet zo gemakkelijk meer af te leren is. Er zijn vrouwen die zich laten controleren, ze passen zich steeds meer aan aan wat hij wel en niet kan verdragen. Daardoor komen ze meer en meer in een soort gevangenis terecht. Soms verzet zo’n vrouw zich echter stiekem… ze zegt ja en doet nee. Ze gaat gewoon haar eigen gang en weet haar man goed om de tuin te leiden, maar soms doet ze die moeite niet eens. Ze laat zijn buien over zich heen komen als regen of onweer. Ze schuilt in haar eigen wereld en wacht tot het over is. Een vrouw die op deze manier reageert, houdt het meestal lang vol.

Wanneer een vrouw zaken voor haar jaloerse man probeert te verhullen die hij vervolgens – achterdochtig als hij is – toch ontdekt, waarna zij nog meer zaken voor hem gaat verbergen, komen man en vrouw vaak in een neerwaartse spiraal van wantrouwen terecht. Haar stiekeme gedoe bevestigt zijn idee dat zij niet te vertrouwen is. Zij probeert zo openlijk mogelijk te zijn, maar moet wel dingen verzwijgen, anders heeft ze geen leven. Daar komt hij dan weer achter, hetgeen zijn wantrouwen weer versterkt et cetera. Hij ziet meestal niet in dat hij zelf mede oorzaak is voor haar stiekeme gedrag.

Sommigen vrouwen pikken het jaloerse gedrag niet en vechten voor hun vrijheid, maar hebben daardoor geen leven. In dat geval duurt de relatie in het algemeen korter, omdat de escalaties meestal zo heftig zijn dat de situatie thuis onhoudbaar wordt. Een enkele keer schept een vrouw ook een soort sadistisch genoegen in het controlerende en jaloerse gedrag van haar man en provoceert zij hem door verhalen te vertellen die hem bang maken. Dit gedrag komt vooral voor bij de vrouw wier moeder vroeger niet toestond dat ze zich losmaakte. Haar strijd met moeder om haar eigen weg te mogen gaan herhaalt ze nu met haar partner. De partner vervult nu de rol van de betuttelende, beperkende, remmende en bestraffende moeder en zij zet zich daartegen af.

Self-fulfilling prophecy

Wie ervan uitgaat dat zijn partner vroeger of later bij hem weg zal gaan voor een ander, werkt dat meestal door zijn gedrag zelf in de hand, zodat de partner op den duur weinig keus heeft. Wanneer de jaloerse man zijn vrouw steeds najaagt, dingen ziet die er niet zijn en haar voortdurend beschuldigt van ontrouw, denkt zij wellicht op den duur: ik kan net zo goed wel vreemdgaan, want of ik dat nu wel of niet doe, hij blijft me toch met zijn wantrouwen achtervolgen. Hij behandelt haar toch alsof ze een hoer is, dan kan ze zich ook net zo goed als een ‘hoer’ gaan gedragen. Onbewust komt zij dan aan zijn verdrongen wens tegemoet. Gaat zij dan vreemd en komt hij erachter, dan wil hij alle details horen. Hij lijdt, maar het geeft hem ook een kick…

Er zijn reisgenoten die het liefst hun vrouw aan een touw vastbinden op hun levensreis om te voorkomen dat ze de benen zal nemen of een ander pad in zal slaan dan hij wenst. En hij is degene die bepaalt hoever dat touw mag vieren. Maar juist omdat hij haar aan touwen meevoert, krijgt hij nooit de kans om te merken dat ze uit zichzelf ook wel bij hem zou blijven. Hij bevestigt hiermee in feite steeds zijn eigen onzekerheid; hij geeft haar geen kans hem te laten zien dat zij graag zijn reisgenoot wil zijn om wie hij is, om wat hij te bieden heeft en omdat zij voor hem gekozen heeft. Wanneer hij kan inzien dat haar loslaten juist de kans dat zij zal blijven, vergroot, is er hoop dat hij in staat is stappen te nemen om van zijn ziekelijke gedrag af te komen.

Jaloezie als gevolg van een traumatische geschiedenis

Er zijn mannen die het heel gewoon vinden om hun partner te controleren, het is min of meer een karaktertrek geworden. Ze vinden dat ze in hun recht staan, omdat ze ervan overtuigd zijn dat hun vrouw werkelijk niet te vertrouwen is. Maar er zijn gelukkig ook mannen die weten dat ze overdrijven en hun controledwang zelf als ziekelijk ervaren. Vaak controleren ze stiekem en is er veel schaamte en walging over het eigen gedrag. Ze weten dat het niet normaal is en toch kunnen ze het niet laten. Deze controleur lijdt zelf het meest onder zijn gedrag en gaat eraan kapot. Hij ligt hele nachten wakker, maakt fouten op zijn werk en wat zijn vrouw ook zegt om hem gerust te stellen – want ze merkt het toch wel – het mag niet baten.

Khalid wist van zichzelf dat zijn gedrag raar en extreem was en dat scheelt enorm. Hij is van Marokkaanse afkomst, woont sinds zijn derde jaar in Nederland en is getrouwd met een Nederlandse vrouw. Hij meldde zich op advies van de huisarts aan voor hulp samen met zijn vrouw, ze hadden duidelijk een liefdevolle relatie. Khalids moeder was overleden toen hij elf was. Vader haalde daarna voortdurend andere, Nederlandse, voornamelijk getrouwde vrouwen in huis. Khalid was in de puberteit en ook daarna regelmatig getuige van de vele seksavonturen van zijn vader en had dit enerzijds opwindend en anderzijds walgelijk gevonden. In de therapie kreeg hij steeds meer zicht op de pijn uit zijn verleden en leerde hij een relatie te leggen tussen deze pijn en zijn eigen jaloerse en bezitterige gedrag. Ergens diep in hem had toch het idee postgevat dat alle Nederlandse vrouwen vreemdgaan. Het lukte hem ook om de opwinding en spanning over de vele seksavonturen van zijn vader op zichzelf te betrekken. Hij ontdekte dat hij bang was een seksmaniak te zijn, net als zijn vader, en dat hij die angst op zijn vrouw projecteerde. Hij realiseerde zich ook dat hij de behoefte aan intimiteit en warmte omzette in zeer actief seksueel gedrag. Al vanaf zijn twaalfde jaar masturbeerde hij een aantal keren per dag; zijn zelfbevrediging was steeds zeer schaamtevol en beladen. Dit ver-seksualiseren van zijn gevoelens en het verlangen naar warmte en geborgenheid werd in verband gebracht met het overlijden van zijn moeder. Hij had haar sterven nooit verwerkt en toen hij alsnog – door middel van gesprekken met zijn vader – kon voelen hoezeer hij haar gemist had, kreeg hij steeds meer grip op zijn controledwang. Hij werd hierin ondersteund door allerlei gedragstherapeutische technieken die hem hielpen niet toe te geven aan zijn controlebehoefte. Zijn zelfvertrouwen groeide en de relatie met zijn vrouw verdiepte zich, omdat zij begrip had voor zijn geschiedenis en veel respect toonde voor zijn pogingen van zijn controledwang af te komen.

Jaloezie als gevolg van bedrog

Soms komt achterdochtig en jaloers gedrag voort uit het feit dat iemand bedrogen is. De schok is dan zo heftig en komt meestal zo onverwacht dat er een diep gat in het vertrouwen is geslagen, want als je je partner niet meer kunt vertrouwen, wie dan nog wel? Je beste maatje is nu je vijand en niet langer degene die je kan troosten. Uit angst dat het bedrog zich zal herhalen vluchten mensen soms in controlerend gedrag. Er zijn natuurlijk talloze verhalen bekend van mensen die hun partner nadat deze zich schuldig heeft gemaakt aan overspel obsessief controleren. Hoewel een bepaalde mate van controle soms zinvol kan zijn om het gevoel van veiligheid weer terug te krijgen, is het zelden een oplossing. Degene die controleert, wil de zekerheid dat het bedrog nooit meer plaats zal vinden. Hij wil de vernedering van het bedrog nooit meer meemaken en er lijkt maar één manier te zijn om dat te voorkomen: controleren of de partner de waarheid spreekt. Er is echter maar één persoon die de veiligheid in de relatie weer kan herstellen en dat is degene die het bedrog heeft gepleegd. En afhankelijk van wat er gebeurd is, hoe lang het bedrog heeft geduurd en hoe goed de relatie verder is, kan dat vertrouwen wel of niet opnieuw ontstaan. Dat vereist echter veel geduld en investeringsvermogen van beide kanten. De bedrieger wil nogal eens snel over het gebeurde heenstappen en kan van zijn partner verwachten dat deze dat ook doet. Zo’n houding werkt controlerend gedrag in de hand. Het belangrijkste is dat de partners samen kunnen bespreken wat er is gebeurd, waarom het is gebeurd, wat er voor nodig is om het niet opnieuw te laten gebeuren. Alleen dan is er kans dat de veiligheid wordt hersteld – voorzover dat überhaupt nog mogelijk is.

Of iemand op bedrog zal reageren met controledwang is moeilijk te voorspellen. Sommige bedrogenen beginnen daar niet aan, ze vinden het vernederend vooral ook voor zichzelf. Anderen vinden dat ze er het recht toe hebben of kunnen het niet laten, ook al zouden ze het willen. Wanneer de bedrogene een stevig gevoel van eigenwaarde heeft is de kans kleiner dat hij reageert met controledrang. Iemand die een gezond zelfvertrouwen heeft, houdt eerder de eer aan zichzelf en gaat weg, of slaagt erin op een andere manier weer een gevoel van veiligheid en vertrouwen te creëren.

Spiegeltje, spiegeltje aan de wand…

Zoals gezegd is jaloezie en afgunst niet hetzelfde, maar ze gaan wel vaak samen. De jaloerse man kan afgunstig zijn op zijn vrouw, om wie ze is en wat ze heeft. Deze afgunstige gevoelens moeten ook vaak weer ontkend worden en worden dan omgezet in kleinerend en of rivaliserend gedrag.

In de fallisch-oedipale fase ontdekken kinderen hun geslachtsidentiteit en leren ze dat ze een jongen en geen meisje zijn en andersom. Het meisje benijdt de jongen om het feit dat hij een piemel heeft en merkt wellicht dat vader, die ook een piemel heeft, de baas is in huis. In haar beleving is het hebben van een piemel gekoppeld aan macht, en ze is ongelukkig over haar eigen positie en die van haar moeder. Ze haat haar moeder wellicht omdat zij haar geen piemel heeft bezorgd, en kan haar ook haten vanwege haar ondergeschikte positie. Ze gaat haar broertje kleineren en vernederen en ze is afgunstig op wat hij allemaal doet en mag. De jongen op zijn beurt kan afgunstig zijn op het meisje, op het feit dat zij later baby’s kan krijgen en borsten kan ontwikkelen en misschien is hij bang dat hij zijn piemel kwijt zal raken. Wanneer kinderen te weinig ondersteund worden in het opbouwen van een positief – mannelijk dan wel vrouwelijk – gevoel van eigenwaarde kunnen ze afgunstig zijn en blijven op wat anderen hebben, hetgeen ze compenseren door op te scheppen: ‘Kijk eens wat ik heb, dat heb jij lekker niet…’ Op latere leeftijd kan dit gedrag zich voortzetten in – subtiel of minder subtiel – rivaliseren, pronken met een nieuwe auto (hoe groter de auto, hoe groter de onzekerheid over het eigen geslacht), met mooie vrouwen, met een nieuwe garderobe, met een flitsende carrière, met siliconenborsten… Wanneer bij een kind in de oedipale fase pronken en gevoelens van trots door de ouders worden afgestraft en met schuld beladen, zal het daar later last van hebben. Als volwassene zal hij leven met het idee dat succes hebben en trots zijn op zichzelf dingen zijn die niet mogen. Zo iemand zal uiterst bescheiden zijn, maar kan zich daarbij erg ongelukkig voelen en zelfs depressief worden, of geneigd zijn eventueel succes zelf te vernietigen. Echte bescheidenheid is zeldzaam… wanneer de behoefte om te pronken sterk onderdrukt of afgestraft is, uit dat zich later vaak in zogenaamde bescheiden, maar ondertussen zeer trots, zelfingenomen en dominant gedrag.

Wanneer een man en een vrouw die beiden een laag gevoel van eigenwaarde hebben, een relatie aangaan, kan rivaliteit de relatie danig verpesten. Hij kan niet blij zijn met haar succes en zij niet met het zijne. Ze bevestigen elkaar niet, maar vernederen elkaar en proberen elkaar voortdurend te overtreffen. Heeft hij iets voor zichzelf gekocht, dan moet zij dat compenseren met ook iets groots en duurs: ‘Wat jij kan en mag, dat mag ik ook.’ Het onzekere en ontevreden gevoel moet voortdurend gecompenseerd worden, maar dat lukt slechts tijdelijk. Is een doel bereikt dan moet het volgende gerealiseerd worden anders steekt dat gevoel weer de kop op. Het is ook mogelijk dat de partners niet rivaliserend ten onder gaan, maar elkaar juist bevestigen in hun behoefte een echte man of vrouw te zijn. Dus zij gunt hem die grote auto en hij gunt haar die luxe nieuwe keuken. Deze stellen hebben een duidelijke rolopvatting. Mannen gedragen zich als ridders en vrouwen als verwende kindvrouwtjes. Hij weert bij zichzelf elke neiging naar vrouwelijke passiviteit af, zij elke behoefte aan mannelijke daadkracht. Zij kan niets, is hulpeloos zodat hij de ridder kan zijn. Is zij het meisje, dan kan hij het jongetje zijn en dan zijn ze tevreden. Maar o wee… het bloed kruipt wederom waar het niet gaan kan. Jongetjes willen ook wel eens zwak zijn en meisjes wel eens sterk en op het moment waarop die afgeweerde behoeften weer de kop op steken, ontstaan de conflicten. Hij mag van haar niet zwak zijn, is hij dat wel, dan krijgt hij ervan langs en ‘castreert’ ze hem met woorden. ‘Slappe zak,’ zegt zij en daar is hij niet van gediend. ‘Manwijf,’ kan hij terugschelden en dat vindt zij bepaald geen compliment. Meestal scheldt hij echter niet terug, hij vindt dat zijn vrouw gelijk heeft, hij vindt zichzelf ook een slappeling. Hij kruipt beschaamd en nederig in zijn schulp en zijn impotentie neemt met de dag toe. Wanneer hij nog eens een onhandige poging tot vrijen doet, slaat zij hem vol afschuw van zich af, zoveel minachting heeft zij inmiddels voor hem. Niet zelden zoekt een vrouw in zo’n situatie een minnaar, een echte man! Die gaat haar redden van die sukkel… tot dat hij ook weer een beetje tegenvalt, geen echte ridder blijkt te zijn – mannen zijn ook maar gewoon mensen.

Mensen die neigen naar afgunst en rivaliteit, kunnen in feite niet echt rouwen om wat ze niet (meer) hebben. In de oedipale fase zijn ze mogelijk te weinig gesteund en bevestigd om vrede te kunnen krijgen met wie ze zijn. Ze hebben niet geleerd blij te zijn met hun unieke mogelijkheden. Wie rouwt neemt uiteindelijk afscheid, en dat is nodig om weer nieuwe doelen te kunnen stellen en actief na te streven.

Achten en zessen

Wanneer een koe naar de veemarkt gaat, maakt het voor de verkoopwaarde zeker uit of ze een ‘super’koe is met goede papieren of maar een gewoon beestje. Wanneer mensen zich op de liefdesmarkt begeven, is het niet anders… ben je een supervrouw of -man of maar heel gewoontjes? Ben je een acht waard of een mager zesje? Heb je veel te bieden of ben je wat minder bedeeld? Het maakt beslist uit, ook al willen mensen vaak beweren dat dit niet het geval is, dat ze hun partner slechts gekozen hebben om zijn prachtige karakter. Alle alleenstaande, werkeloze of afgekeurde, laag opgeleide, niet (meer) beeldschone mannen van boven de vijftig met een gouden karakter weten dat ze minder succes hebben op de huwelijksmarkt dan de flitsende doch zeer vervelende, arrogante, verwende kwal met een eigen huis, een grote auto en succesvolle baan. Wanneer een man die een ‘acht’ is een relatie aangaat met een vrouwelijk ‘zesje’ (omdat hij misschien een acht naast zich niet verdraagt), dan heeft dat zesje reden om jaloers te zijn. ‘Wat moet hij met mij?’ vraagt zij zich af. ‘Er zijn zoveel andere leuke en veel mooiere vrouwen!’ Alle vrouwen die in zijn buurt komen, zullen voor haar een bedreiging vormen en ze zal lijden onder haar gevoel van onzekerheid en bang zijn dat hij bij haar weg zal gaan, haar in zal ruilen voor een betere partij. Mogelijk onderschat ze dan een paar dingen, misschien in de eerste plaats zichzelf: wellicht dénkt ze dat ze een zesje is, maar is ze minstens een zeven en heeft haar succesvolle, doch aardige man echt veel waardering voor haar. Misschien heeft hij dat ook niet omdat ze inderdaad een zesje is; in dat geval onderschat ze zijn angst voor een gelijkwaardige partij. Zij ziet alleen zijn succesvolle buitenkant en weet niet dat het in feite een bang jongetje is, die een succesvolle vrouw naast zich nooit zou kunnen verdragen. Zolang hij zo bang blijft, zal hij echt wel bij haar blijven. Een schrale troost, dat is waar.

Ik ga voor jou

Is de jaloerse man niet gerust te stellen? Meestal niet. Er ontstaan dan ellenlange discussies en onvruchtbare ruzies na elk feestje. De vrouw van de jaloerse man wordt het moe om iedere keer weer hetzelfde te moeten aanhoren, om hem er telkens weer van te verzekeren dat zij écht van hem houdt. In feite hoeft ze maar één ding te zeggen: ‘Ik hou van jou om wie jij bent en ik heb voor jou gekozen.’ Heeft hij daar niet genoeg aan, dan is dat zíjn probleem, dat hij zelf moet oplossen. Hij moet haar niet dagelijks lastig vallen met zijn onzekerheid.

Een langdurige intieme relatie met iemand aangaan is in de eerste plaats voor iemand kiezen. Sommige jaloerse mensen denken dat hun partner wanneer hij/zij een betere partij tegenkomt onmiddellijk zal opstappen. Natuurlijk bestaan er altijd beter partijen, dus loert de jaloerse man steeds vol wantrouwen om zich heen om te zien of die betere partij al is verschenen. Of hij houdt zichzelf voor dat hij zelf echt de énige échte wáre en de béste partij voor haar is… zo stelt hij zichzelf gerust, maar niet voor lang, want wanneer er een ‘acht’ of zelfs een ‘negen’ voorbijkomt, wordt hij direct ongerust en is hij niet meer te genieten. We worden doodgegooid met liedjes die gaan over ‘de enige ware’, maar de enige ware bestaat nu eenmaal niet. Het opbouwen van een relatie vergt wederzijdse investering en met de een lukt dat beter dan met de ander. De keuze voor een partner is te vergelijken met de keuze voor een baan of werkgever: Je kiest een baan omdat het werk je aantrekkelijk lijkt, het salaris passend is, de collega’s leuk zijn, de locatie gunstig is, et cetera. Wanneer je er eenmaal werkt ga je in je werk investeren en de werkgever in jou. Je bouwt samen iets op wat waardevol is en wat je niet zomaar opzijzet. Wanneer het goed is blijf je niet voortdurend advertenties napluizen of er misschien een nog leukere baan is. Zo is het in een relatie ook. Je bouwt samen iets op waar je aan gehecht raakt en daarom blijf je bij elkaar. Je blijft niet bij je partner omdat er geen betere partij zou bestaan, maar je blijft bij elkaar om dat wat je samen hebt opgebouwd. Je bent misschien de ‘ware’ voor elkaar geworden door het wederzijdse slijpwerk dat is verricht; het raderwerk dat huwelijk heet, is steeds beter gaan lopen omdat de tandwielen steeds beter in elkaar zijn gaan passen. Is dat niet het geval, dan kan dat een goede reden zijn de relatie te beëindigen.

Sommige mensen zijn altijd op zoek naar beter en meer, die blijven advertenties bestuderen en verbinden zich met niets en niemand. Zij gaan in feite nooit echt een verbintenis aan, vaak hebben ze last van een bindingsprobleem. Ze blijven altijd met één been buiten het huwelijk staan en met dat been ‘zappen’ ze van het een naar het ander of ‘stappen’ ze in andere relaties rond. Wanneer je echt voor iemand hebt gekozen dan doe je moeite om achter je keuze te blijven staan, ook al komen er nog zoveel andere goede partijen voorbij. Wanneer je partner niet echt een verbintenis aangaat heb je reden te vrezen dat hij zo weer is vertrokken, hetgeen jaloers gedrag kan versterken. In plaats van de ander krampachtig te claimen en hem zo min of meer te dwingen zich te binden is het beter om zelf te vertrekken. Beter geen partner dan een halve…

De jaloerse man heeft vaak zo’n gering gevoel voor eigenwaarde dat hij helemaal niet kan geloven dat er ook maar iemand is die voor hem zou willen kiezen, dus heeft hij de neiging door te drammen, waarmee hij zijn partner juist wegjaagt… en zo heeft hij zichzelf weer bewezen dat niemand ooit voor hem wil gaan.

Met bange mensen dienen we compassie te hebben. We moeten ze niet nog banger maken, want dan worden ze nog dwingender. Maar me moeten ons ook niet laten manipuleren, want dat is het wat de jaloerse man doet. Hij zal je misschien niet rechtstreeks zijn wil op leggen. Hij heeft een ander probaat middel: emotionele chantage.

Emotionele chantage

De jaloerse en bezitterige echtgenoot bedient zich vaak van ‘emotionele chantage’ om zijn partner daar te krijgen waar hij haar hebben wil. Emotionele chantage is een krachtige vorm van manipulatie. Gewenst gedrag van de partner wordt beloond en bevestigd en ongewenst gedrag wordt afgestraft. Zoals je een hond africht, zo kun je soms ook een bange vrouw africhten. Om iemand emotioneel te kunnen chanteren moet je goed op de hoogte zijn van zijn diepste wensen, grootste angsten en meest kwetsbare plekken. Wanneer zijn vrouw doet wat hij zegt en op zijn wensen en behoeften inspeelt, dan is de ‘chanteur’ aardig en geeft hij haar aandacht, knuffels en liefde. Wanneer zij iets wil of doet wat hem niet aanstaat, trekt hij zich terug, wordt boos, zegt dat hij dat gedrag van haar niet kan verdragen. Hij wil zich ‘een tijdje bezinnen op de vraag of zij wel de juiste vrouw voor hem is’. Wanneer zij maar bang genoeg is om verlaten te worden, zal ze zich snel genoeg in bochten wringen om alsnog aan zijn wensen te voldoen.

Emotionele chantage kent vele subtiele en minder subtiele vormen en vaak hebben mensen niet eens door dat ze gechanteerd worden. Vooral in intieme relaties zijn we goed te chanteren, omdat daarin zoveel belangen op het spel staan. Openlijk of bedekt dreigen met het verbreken van de relatie kan een vorm van chantage zijn evenals een woedeaanval, dreigen met zelfmoord en het gedrag van de ander als pathologisch beschouwen: ‘Jij bent niet normaal’, maar negeren werkt vaak het beste. Er zijn mannen die drie dagen niet met hun vrouw praten wanneer zij even niet beschikbaar was op het moment dat hij vond dat ze er moest zijn. Veel vrouwen kunnen daar niet tegen. Het maakt ze gek en radeloos en ze weten in hun wanhoop niet wat ze moeten doen om hem weer te laten ontdooien. Een effectievere straf bestaat er voor haar niet. Niet naar haar omkijken, geen zoen krijgen bij thuiskomst, haar vragen niet beantwoorden, met de rug naar haar toe in bed gaan liggen, alle toenaderingen van haar afwijzen of negeren, vragen niet beantwoorden en woedeaanvallen van haar afdoen met de enkele woorden: ‘Jij bent hartstikke gek.’ Wanneer dit dagen geduurd heeft en zij radeloos en wanhopig genoeg is, trekt hij langzaam bij, waarna de vrede zich lijkt te herstellen. Van echt vrede is echter geen sprake. Wanneer je emotioneel gechanteerd wordt, vreet dat aan je. Je raakt jezelf steeds meer kwijt en weet op het laatst niet meer wie je zelf bent en wat je wilt. Emotionele chanteurs hebben zelden gebrek aan zogenaamd goede argumenten. Ze weten altijd wel te beredeneren waarom het heel normaal is wat ze van je vragen. En er zijn altijd vrouwen die omwille van de lieve vrede alles willen begrijpen, altijd willen toegeven en altijd redelijk zijn. Dat toegeven lijkt eerst heel veilig, maar is op de lange duur heel onveilig, omdat de toegeeflijke vrouw steeds meer terrein verliest. Onzekere vrouwen die zich bovendien snel schuldig voelen, zijn het beste te manipuleren. Een vrouw die altijd te horen heeft gekregen dat haar waarnemingen niet juist zijn, leert nooit op zichzelf en op haar eigen kompas te vertrouwen. Ze raakt steeds verder op drift. Ergens voelt ze wel dat er iets niet klopt, maar ze laat zich zo graag in slaap sussen door hem, want ze waant zich zo graag veilig… Hij houdt toch van haar; hoe zo zou hij haar dan kunnen manipuleren?

De verwende allesbepalende

De jaloerse en bezitterige man die bang is om in de steek gelaten te worden, projecteert zijn verboden homoseksuele fantasieën op zijn partner en is dwingend uit angst, maar vaak wil hij ook gewoon zijn zin hebben en alles bepalen. Niet zelden is hij gruwelijk verwend.

Er zijn mannen die vroeger thuis behandeld zijn als kleine prinsjes en zich later ook vooral verwend en eisend opstellen. Zij zijn in intieme relaties jaloers, bezitterig en drammerig als kleine kinderen en willen alles naar hun hand zetten.

Zo’n man is bang om in de steek gelaten te worden, maar hij is vooral gewend om altijd zijn zin te krijgen, hij neemt geen verantwoordelijkheid voor zijn eigen gedrag en weet niet beter dan dat de wereld om hem draait. Kijkt zijn vrouw even naar een andere man, dan voelt hij zich beledigd en gekrenkt. Loopt het even niet zoals hij wil dan is hij niet te genieten en moet de partner weer zorgen dat het goed komt.

Wanneer een jongen sterk verwend wordt door zijn welhaast verstikkende moeder die alles voor hem regelt, het zo goed bedoelt, geen kwaad woord over hem kan horen – haar zoon is heilig – en wanneer hij geen vader heeft die daar een stokje voor steekt, dan kunnen we ook van een slechte ouder–kindrelatie spreken hoewel de relatie ogenschijnlijk juist zeer liefdevol is. Een kind in een dergelijke opvoedingssituatie wordt groot onrecht aangedaan. Hij wordt vooral altijd verpest, waardoor hij ongeschikt is voor een huwelijksleven, dat nu eenmaal bestaat uit geven en nemen.

In het hoofdstuk over bindingsangst werd al benadrukt dat elk kind moet leren leven met een bepaalde mate van frustratie en moet leren ‘nee’ te verdragen. Het geeft hem de mogelijkheid tot separeren en onafhankelijk worden. Het is goed wanneer hij van tijd tot tijd op zichzelf teruggeworpen wordt en kan ervaren dat de wereld niet vergaat als het eens niet gaat zoals hij wil; dat hij leert wanneer hij rekening moet houden met een ander, moet inspelen op de behoeften van een ander en zichzelf moet redden. Daar wordt hij volwassen van. Aan verwennerij zit een verwaarlozend aspect: de ouder ontloopt strijd met het kind. Grenzen stellen en het kind niet in alles zijn zin geven kost moeite en vraagt een consequente houding en overleg tussen de beide opvoeders. Wanneer je een kind in alles zijn zin geeft en hem elke confrontatie met een ander en met zichzelf ontneemt, investeer je niet echt in hem maar kies je, ook voor jezelf, de gemakkelijkste weg.

Het is logisch dat een verwende jongen op latere leeftijd een partner zoekt bij wie hij ook alles kan bepalen. Een bezitterige en allesbepalende man wekt vaak de indruk een onbegrensd gevoel van zelfvertrouwen te hebben, maar in feite is het een zeer kwetsbaar en afhankelijk kind gebleven. Hij kan tegenslagen niet verwerken en wanneer er iets misgaat is het de schuld van zijn vrouw. Hij wil altijd de enige zijn en voortdurend in het centrum van de belangstelling staan. Tegelijkertijd voelt hij zich sterk afhankelijk van een vrouw en is hij bang voor haar macht, want zonder haar als ‘moeder’ is hij immers nergens.

Een verwend kind is op latere leeftijd een egocentrische reisgenoot. Hij bepaalt de koers en in het beste geval mag jij meereizen.

Zoals ook in de volgende hoofdstukken zal blijken, zien we uitingen van agressie vaker in relaties waarbij jaloezie en bezitterigheid hoogtij vieren. De partner die zich niet onderwerpt, wordt gestraft. Door middel van vernederingen, door boze en onaangename buien, desnoods door geweld. De agressie over de frustratie moet ergens naar toe en richt zich vaak op degene die in de ogen van de man de schuld is van alles wat er niet goed gaat: zijn vrouw. Het kan zo ver gaan dat de man zijn vrouw in alles duidelijk maakt dat zij niks waard is, nog te dom is om voor de duvel te dansen, maar dat hij haar desondanks nooit zal laten gaan. Hij tast haar zelfvertrouwen aan in de veronderstelling dat hij daarmee ook haar vermeende macht kan terugdringen.

De ‘charmante’ grenzeloze

De grenzeloze bezitterige man is eigenlijk een variant op de verwende. Hij is net zo dwingend en bepalend, maar vaak wat op een charmantere manier dan de verwende. De grenzeloze dwingende man is net een klein kind dat voortdurend aan moeders rokken hangt. Hij belt wel tien keer per dag om verhalen over zichzelf te vertellen of om na te gaan wat zij aan het doen is. Of ze nu in een vergadering zit of niet, hij belt en stoort haar gewoon. Ze kan zeggen en afspreken wat ze wil, hij houdt zich aan geen enkele afspraak. Hij vraagt tien keer op een dag of ze nog van hem houdt en wanneer ze een keer van vermoeidheid zucht denkt hij natuurlijk dat er een ander is. Dat moet hij dan ook tien keer op een dag zeggen: ‘Je houdt niet meer van mij, je hebt een ander.’

In bed verdraagt hij het niet wanneer ze zich even van hem afwendt, hij wil de hele nacht pal tegen haar aan liggen. Hij komt haar huis binnen op momenten dat ze het niet afgesproken hadden, hij klimt desnoods door een raam, maar binnenkomen doet hij. Hij negeert haar ‘nee’ en zegt dat hij zich aan afspraken zal houden maar doet het nooit. Daarnaast is het een man van verrassingen. Leuke uitjes, presentjes, feestjes, niets is hem te dol. Een relatie met deze man is doodvermoeiend, maar ook spannend. Hij kent geen sleur, vindt niets te gek en draaft maar door de hele dag. Wanneer je hem wilt ontvluchten moet je het land uit en zelfs dan weet hij je te vinden. Hij zal zelden dreigen, vernederen of chanteren. Hij dringt zich gewoon telkens op, op een ongekende manier. Dat is zijn strategie en vaak zijn enige strategie. En veel vrouwen laten zich vertederen en kunnen hem moeilijk iets weigeren juist vanwege het feit dat hij vaak zo charmant is, iets ontwapenends heeft en onschuldig lijkt. Er is echter sprake van ongelijkwaardigheid in de relatie; de vrouw moet er heel veel energie in investeren en krijgt er in feite weinig voor terug.

De redder in de nood

Deze man lijkt verre van bezitterig, gunt zijn vrouw het beste, omringt haar met zorg, draagt haar op handen en behandelt haar als goud. Iedereen vindt hem een schat en zegt dat zij het zo met hem getroffen heeft, en zelf vindt zij dat meestal ook. Er zijn mannen die zich graag opwerpen als rots in de branding, als redder in de nood. Een dergelijke man heeft een abonnement op kwetsbare en afhankelijke vrouwen voor wie hij een steun en toeverlaat kan zijn. Soms redt hij haar uit benarde situaties zoals een slecht huwelijk of een beroerde gezinssituatie. Maar het kan ook zijn dat de vrouw is kwestie gewoon wat naïef en onvolwassen is en slecht haar eigen boontjes kan doppen. Bij een man die zich over haar ontfermt, voelt ze zich veilig en beschermd, ze kan zich heerlijk koesteren in zijn aandacht. Zij is zijn popje en hij is haar houvast. Hij blij, zij blij, iedereen blij! Maar ook hier schuilt een addertje onder het gras. Achter dit verzorgende en beschermende gedrag zit vaak ook een dwingende en allesbepalende kant. Hij is blij zolang zij blij is, maar o wee wanneer zij zich verzet. Dat is niet de bedoeling… zo zijn ze niet getrouwd! Een man die een afhankelijke vrouw kiest, kan er meestal niet tegen wanneer deze vroeger of later een eigen mening krijgt en meer haar eigen gang wil gaan. Zij was ‘klein’ toen hij met haar in zee ging en zij moet vooral ‘klein’ blijven. Vaak houdt hij haar klein en zij staat dat toe. Hij doet dat door haar alles uit handen te nemen bijvoorbeeld. Door haar nergens toe te stimuleren. Door haar te verzorgen en te beschermen en alles al gedaan te hebben voordat zij ook maar een poging kon ondernemen het zelf te doen. Soms is hij bevoogdend en speelt hij de therapeut; als hij ‘geluk’ heeft, is zij psychisch labiel en huilerig, waardoor zij zichzelf en hem nog meer overtuigt van haar kwetsbaarheid en onvermogen op eigen benen te staan. Zij heeft hem nodig en dat bevestigt zijn kwetsbare zelfgevoel. Naast haar voelt hij zich sterk en prettig. Hij heeft een levensvulling en hoeft niet met zichzelf bezig te zijn. Het allergrootste voordeel? Hij hoeft niet bang te zijn dat zij bij hem weg zal gaan, zij zal hem nooit verlaten.

Deze stellen kunnen redelijk lang gelukkig met elkaar zijn zolang beiden het eens zijn met deze ‘deal’. Maar o wee wanneer een van beiden zich begint te verzetten tegen dit contract. Dan komen de problemen. Misschien krijgt hij wel een hartinfarct van al dat zorgen en moet zij ineens de sterke zijn. Helaas, dat kan ze niet. Het is ook mogelijk dat ze zich langzaam aan toch begint te verzetten. Misschien krijgt ze ineens een buurvrouw die heel zelfstandig is, zich goed redt en haar stimuleert tot meer initiatief. Ineens is het niet meer zo vanzelfsprekend dat haar man alles voor haar doet en zij als een kasplantje voor de ramen zit. Misschien begint ze zich te schamen voor haar afhankelijke gedrag ten opzichte van haar buurvrouw. Dit kan het begin zijn van een emancipatieproces.

Het kan ook zijn dat de vrouw juist niet emancipeert, maar meer en meer afhankelijk wordt, zodanig dat voor hem de lol er een beetje af gaat. Angst heeft de neiging sterker te worden wanneer je er steeds aan toegeeft. Kon de vrouw aanvankelijk best een avondje alleen zijn, op den duur krijgt ze daar steeds meer moeite mee. Ze laat zich gaan in haar afhankelijkheid, ‘verkleutert’ met de dag, doet steeds vaker een beroep op hem – en daarmee heeft zij hem in feite meer in haar macht dan andersom. Een avondje alleen stappen is uitgesloten en na het boodschappen doen moet hij snel weer naar huis, want anders is zijn vrouw te lang alleen. Zij gedraagt zich in toenemende mate als een veeleisend en verwend kind, en pas wanneer hij er genoeg van krijgt ontstaan er problemen. Meestal is dan de tijd rijp voor een verandering, of voor een scheiding zou je zeggen – maar deze stellen gaan niet zo snel scheiden, juist vanwege die wederzijdse afhankelijkheid.

Wanneer ze zich bij de relatietherapeut melden, is het vooral de vraag of de partners flexibel genoeg zijn om tot een gezonder evenwicht te komen. Soms zijn de patronen zo rigide dat er weinig verandering meer mogelijk is, vanwege het simpele feit dat beiden een wezenlijke verandering niet aan zullen kunnen. Hij kan wellicht niet leven met een partner die op basis van gelijkwaardigheid naast hem wil staan, dat zou hem beangstigen. En zij is misschien niet meer in staat zich onafhankelijker op te stellen, haar afhankelijkheid is een soort tweede natuur geworden. Wanneer deze mensen zich toch voor therapie aanmelden omdat de situatie thuis onhoudbaar is geworden, zullen zowel zijzelf als de therapeut met heel kleine veranderingen genoegen moeten nemen, zodat het thuis net iets leefbaarder wordt.

It takes two to tango

Wie is die vrouw die zich in een gevangenis laat zetten? Wat maakt dat zij zich niet verzet, of soms wel, maar niet genoeg? Waarom blijft ze bij een man die zich zodanig gedraagt dat ze óf een dubbelleven moet gaan leiden óf moet verdragen dat ze beperkt wordt en elke stap moet verantwoorden? Wat is er mis met deze vrouw, ís er wel wat mis? Nou en of!

De vrouw die een jaloerse bezitterige man treft en jarenlang bij hem blijft, heeft ogenschijnlijk veel last van diens gedrag, maar ze kan er onbewust ook veel belang bij hebben en vaak lijkt ze meer op haar partner dan ze zelf wil inzien.

De jaloerse echtgenoot heeft last van verlatingsangst en in het algemeen een zeer laag gevoel van eigenwaarde, en deze eigenschappen heeft zijn partner veelal ook! Zij is net zo bang om verlaten te worden, is net zo min voldoende gesepareerd. Ze is ook te afhankelijk gebleven, staat net zo min emotioneel – en soms ook praktisch – op eigen benen, maar ze gaat anders met haar angsten om. Zij is minder dwingend en controlerend dan haar man; ze past zich aan hem aan in de hoop op die manier te krijgen wat ze nodig heeft zodat ze niet geconfronteerd wordt met haar onderliggende angsten. Voor sommige vrouwen heeft het hebben van een jaloerse partner dan ook beslist een aantal – schijnbaar – positieve kanten.

Om te beginnen is het voor haar heel veilig om een man te hebben die volledig op haar gericht is. Ook al heeft ze last van zijn bezitsdrang, daar staat tegenover dat ze niet bang hoeft te zijn dat hij bij haar weg zal gaan.

Bovendien krikt de jaloerse en bezitterige echtgenoot haar gevoel van eigenwaarde op door haar als obsessieobject te kiezen. Dit streelt haar ego. Wanneer iemand zoveel werk van je maakt, je in positieve of in negatieve zin aandacht geeft, dan lijk je eindelijk eens van belang voor iemand. Negatieve aandacht is tenslotte ook aandacht. Voor een vrouw die vroeger het gevoel had dat er niet zo naar haar omgekeken werd, kan een geobsedeerde partner een pleister op de oude wonde zijn. Een jaloerse en bezitterige man houdt in het algemeen zijn ‘prooi’ goed in de gaten. Hij kent haar stemmingen, haar wensen, haar angsten, haar gewoonten en daardoor kan zij het gevoel hebben eindelijk ‘gezien’ te worden. ‘Eindelijk iemand die me helemaal wil leren kennen,’ denkt ze. Maar zijn interesse in haar staat voornamelijk in het teken van zijn wens om haar te controleren en te kunnen bepalen wat zij wel en niet moet doen. Een jager is ook erg gericht op zijn prooi en verdiept zich ook in de gewoonten van het dier. Niet alleen uit interesse, anders zou hij wel natuurfilmer zijn geworden, maar vooral vanuit de wens het dier in zijn macht te krijgen en het uiteindelijk te kunnen doden. Bezitsdrang kan voor een relatie al even dodelijk zijn.

Tot slot heeft samenleven met een allesbepalende en bezitterige echtgenoot als ‘voordeel’ dat je zelf niet hoeft na te denken. Ben je onzeker en vraag je je af wat je met je leven wilt? Wanneer je een relatie aangaat met een allesbepalende man hoef je je dat niet meer af te vragen. Je hoeft geen eigen keuzes te maken, geen eigen koers uit te zetten en je hoeft ook je eigen grenzen niet te bepalen. Je hoeft niet jezelf af te remmen wanneer je op hol dreigt te slaan, dat doet hij wel voor je. Hij beslist tot hoever jij kunt gaan. Hij bepaalt en jij volgt, als een hond zijn baas. En een goede hond is volledig op de behoeften van zijn baas ingespeeld. Hij weet precies wat het baasje wil en gedraagt zich daarnaar. Het enige wat de vrouw van de allesbepalende man moet doen is goed opletten wat hij wil. En dat is meestal niet zo moeilijk, want hij is heel duidelijk in wat hij wel en niet wil: ‘Ik wil dit… dat wil jij toch ook, schatje!!’ Natuurlijk is zij zijn schatje en wil zij dat ook zijn. Hij fietst en heeft het stuur in handen en zij mag achterop. Zo’n relatie is een baas-onderdaan-relatie en als de ondergeschikte geluk heeft, treft hij een goede baas die hem nog wel eens een pleziertje wil doen. Treft hij een baas die alleen maar rekening houdt met zichzelf en met niemand anders, dan heeft hij pech. Een hond kan het ook beter of slechter treffen.

Het machtsevenwicht in deze relaties is volledig zoek. De man zit in de uppositie en zijn vrouw zit in de down-positie. Zij weet niet hoe ze haar macht en kracht kan inzetten. De enige macht die haar bekend is, is de macht van het passieve. De macht van de onmachtige die zich uit in klagen, zeuren, mokken, zwijgen en desnoods in allerlei lichamelijke klachten. Deze vorm van macht uitoefenen is zelden effectief.

Vrouwen die met een bezitterige man in zee gaan, hebben in het algemeen dus een grote angst voor verlating. Ze ontberen elk gevoel van eigenwaarde en hebben dus een grote behoefte aan waardering en bevestiging; meestal zijn ze sub-assertief: ze voelen niet het recht iets voor zichzelf op te eisen en twijfelen steeds of ze niet te veel verlangen. Ze voelen zich snel erg verantwoordelijk – en dus ook schuldig als er iets misgaat, ook al hebben ze part noch deel aan het gebeuren. Ze kunnen meestal ook moeilijk nee zeggen en zitten in een relatie meestal meer aan de gevende dan aan de nemende kant. Ten slotte hebben deze vrouwen vaak een grote angst voor woede en agressie. Ze zijn bang voor de woede van hun partner maar ook voor hun eigen woede. Ze doen alles voor de lieve vrede. Dergelijke vrouwen zijn eenvoudig te manipuleren, dat moge duidelijk zijn.

Waarom zijn deze vrouwen zo sub-assertief? Waarom komen ze niet beter voor zichzelf op? Ook hieraan kunnen weer veel redenen ten grondslag liggen. De ene vrouw is goedmoediger van aard dan de ander. Je hebt vechters en vluchters. In het algemeen zijn deze vrouwen geen vechters. Ze hebben een hekel aan ruzie en strijd. Vaak hebben ze in het gezin van herkomst al veel gegeven en zich aangepast en weten ze niet beter dan dat dit de manier is om iets terug te krijgen. Wellicht zijn ze onvoldoende bevestigd of was er zelfs sprake van verwaarlozing of misbruik. Of ze zijn erg beschermd opgevoed en hebben niet geleerd weerbaar te worden en zelf na te denken. Er kunnen tal van redenen zijn waarom vrouwen voor zo’n partner kiezen, maar wanneer ze eenmaal gekozen hebben, geven ze niet snel op. Ze houden van hem en zijn bovendien te afhankelijk van hem om op te stappen. Soms hebben ze te veel begrip voor zijn gedrag en leven ze met het idee dat hun liefde hem zal veranderen. Dat is maar zelden het geval. Ze verdragen de spanning in de relatie niet wanneer hij zwijgt en haar negeert, wellicht omdat er thuis vroeger al zoveel spanning was. Ze voelt zich snel verantwoordelijk, schuldig en slecht, mogelijk vanwege het feit dat ze vroeger van haar ouders vaak te horen kreeg dat ze er maar beter niet had kunnen zijn. Deze vrouwen doen alles om hun partner gunstig te stemmen, ook al moeten ze hun excuses aanbieden voor iets wat ze absoluut niet gedaan hebben.

Wanneer een relatie met een bezitterige, jaloerse en allesbepalende echtgenoot jaren duurt zijn de gevolgen soms niet gering. De vrouw raakt zichzelf steeds meer kwijt, weet niet meer wie ze zelf is en wat ze wil. Ze geeft haar eigen plannen op – als ze die al ooit had – en verwijt zichzelf dat ze niet gelukkig is en toch bij hem blijft. ‘Ik ben slap, ik deug nergens voor, ik kan niet op eigen benen staan, ik kan niet voor mezelf zorgen. Ik verdien niet beter.’ Haar gevoel van eigenwaarde slinkt met de jaren en er blijft weinig meer van haar eigen identiteit over. Dat is het gevaarlijke van deze relaties: haar kracht wordt meer en meer ondermijnd en dat maakt het des te moeilijker om uit te breken. Soms schat ze ook reëel in dat ze nooit meer van hem af zal komen. Hij zal nooit pikken dat zij bij hem weg zal gaan. ‘Als ík haar niet kan hebben, zal niemand haar hebben,’ denkt hij. Hij zal haar lastig blijven vallen.

De jaloerse en bezitterige, allesbepalende, verwende, charmant-dwingende en reddende echtgenoten zijn geen goede reisgenoten voor een vrouw die streeft naar een gelijkwaardige relatie, die voor een deel haar eigen weg wil gaan maar wel een medereiziger op haar pad wenst die zich ook naar haar wil voegen zoals zij ook bereid is zich naar hem te voegen. Een man met wie het goed overleggen is, die tot open communicatie bereid is en een compromis kan sluiten. Een reisgenoot die ook tegen zijn verlies kan en die kan zeggen: ‘Oké, deze keer jij je zin, volgende keer ik misschien.’ Zal ze hem nog tegenkomen in haar leven?