Uit Leonies reisgids:

1. Over het weer in Schotland bestaan veel flauwe grappen. Fair is dat niet, want het Schotse klimaat is over het algemeen zeer betrouwbaar: vrijwel geen dag zonder regen. De natste plek is Fort William, de zonnigste het eiland Tiree. Opmerkelijk genoeg krijgt de hoofdstad Edinburgh jaarlijks minder regen dan De Bilt: 676 mm tegen 763 mm. Het Schots kent, net als het Nederlands, vele woorden voor somber, grauw weer, waarvan het meest veelzeggende ‘druich’ is. Och aye, it’s a druich day, innit?

Het record voor de meeste regenval binnen een etmaal staat op naam van Sloy Main Adit bij Loch Lomond. Hier viel op 17 januari 1974 binnen 24 uur 238 mm water. Een goede leidraad is over het algemeen de volgende weerspreuk:

E’ening red an’ morning grey,

Is taiken o’ a bonny day.

E’ening grey an’ morning red,

Put on your hat or you’ll wet your head.

Bij zonnig weer springen de Schotten met gebalde vuisten in de lucht onder het roepen van: ‘The sun has put its hat on, its hat on, its hat on. The sun has put its hat on, its hat on’, et cetera. Dit gebeurt vooral in mei en september, doorgaans de droogste maanden van het jaar. Fotografen van over de gehele wereld reppen zich dan naar Schotland voor het maken van beelden van zonovergoten glens en fonkelende lochs voor ansichtkaarten en kalenders. Toch vervalsen zij daarmee de werkelijkheid van het Schotse klimaat geenszins. Want al vanaf het zeer vroege voorjaar tot ten minste half oktober kan het, zij het kortstondig, heel mooi weer zijn, vooral aan de westkust, waar de buien meestal snel overdrijven. Het resultaat is dan misschien geen dag zonder regen, maar vaak ook geen dag zonder zon, met als bonus soms meer dan drie regenbogen tegelijk. De reiziger doet er kortom goed aan kleding mee te nemen voor ‘four seasons a day’. Zoals A.H. Thomson uit Edinburgh, thans slager in ruste, altijd vanachter de toonbank zei wanneer zijn klanten klaagden over het weer: ‘Thir’s nae such thing ’s bad wither, it’s just a matter o’ bad clooths.’

2. ‘Slàinte’, de traditionele toost, betekent ‘gezondheid’. Het drinken wordt ook wel ingeleid met de woorden:

Here’s tae us,

Wha’s like us –

Damn few,

An’ they’re a’ deid –

Mair’s the pity.

Het Schots kent veel uitdrukkingen voor dronken zijn, zoals ‘bevvied’, ‘birlin”, ‘bleezin”, ‘blootered’, ‘guttered’, ‘paralettic’ (Glasgow), ‘pished’, ‘reelin”, ‘steamboats’ en ‘suitably refreshed’.

3. In Ullapool, de maritieme poort naar onder meer de eilandengroep de Outer Hebrides, bevindt zich een van de meest bijzondere hotels van het Schotse vasteland: The Ceilidh Place. Iemand schreef er in het gastenboek: ‘I always stay at The Ceilidh Place because it’s the only bookshop I know that offers rooms.’ Deze aangenaam excentrieke kruising tussen een boekwinkel en een hotel is voor iedere leesclub beslist een verblijf waard. Het genoegen begint al in de hal, waar een collectie bijzondere boeken beschikbaar is die de gasten als bibliotheekboeken kunnen gebruiken. Daarnaast zijn alle slaapkamers voorzien van een boekenkast die door verschillende Schotse auteurs is ingericht met hun favoriete boeken. Dan is er op de benedenverdieping bovendien nog de boekwinkel zelf, voorzien van een breed en gevarieerd assortiment. The Ceilidh Place heeft ook een eigen theatertje voor lezingen en concerten. Gezellig, comfortabel en betaalbaar: overnachting plus ontbijt vanaf £ 60,– per persoon. En de cappuccino is er voortreffelijk. (NB: Alle hier genoemde prijzen zijn onder voorbehoud.)

Zie www.theceilidhplace.com.

4. De Engelse lexicograaf en essayist dr. Samuel Johnson (1709-1784) merkte over haver op: ‘Oats is a grain which in England is generally given to horses, but in Scotland supports the people.’ Feit is dat de Schotse keuken van oudsher wordt gekenmerkt door een royale omgang met haver. Havermoutpap, generiek aangeduid als ‘porridge’, valt zelfs in de beste hotels bij het ontbijt niet te omzeilen, want de Schotten zijn trots op hun geschiedenis.

De haver voor de porridge wordt tot een zeer dikke pap gekookt, waarbij apart koude melk wordt gegeven. Er zijn twee scholen op het gebied van havermout eten. De methode die afkomstig is uit South Uist schrijft voor dat men per hap eerst wat warme pap op een lepel schept en die dan onderdompelt in de melk. De Aberdeen-aanpak vereist dat er in een zee van melk een eiland van pap wordt gecreëerd, waarbij het van essentieel belang is dat er niet in geroerd mag worden. In feite geeft men, door de wijze waarop men de pap verorbert, te kennen waar men vandaan komt, een kwestie die in het verleden in Schotland vaak tot bloederige clanoorlogen heeft geleid.

Andere haverhoogstandjes zijn de bekende ‘oatcakes’, ook wel ‘bannocks’ genaamd. ‘Chranachan’ is een dessert waarin haver een onverwacht gelukkige verbintenis aangaat met room, frambozen en ‘a wee drop o’ whisky’ die wellicht alles uitmaakt. Befaamd is eveneens de ‘mealie pudding’, een mengsel van haver, uien en jus dat bij vlees wordt geserveerd en dat door leken soms wordt verward met ‘skirlie’, een mengsel van louter haver en uien dat dient als vulling voor een vleesgerecht. In vroeger tijden was menige Schotse keukenprinses herkenbaar aan de uitgebalanceerde wijze waarop ze het verschil tussen de uien voor de mealie pudding en die voor de skirlie wist uit te werken. Deze kunst dreigt langzaam verloren te gaan, onder meer doordat steeds meer mannen zich in de keuken begeven (vanaf ca. 1980, met uitzondering van het eiland Lewis en van Linlithgow, ‘the Faithfu’ Toon’, waar mannen nog steeds de hel riskeren wanneer ze een schort ombinden).

Onbetwist toppunt van havertoepassing is de drank ‘atholl brose’, vernoemd naar de Duke of Atholl. Hij was in de vijftiende eeuw verwikkeld in een dodelijke strijd met Iain MacDonald, toen nog (maar niet lang meer) ‘the Lord of the Isles’. De Duke liet de bron waaruit Iain en zijn mannen dronken heimelijk vullen met een mengsel van haver, honing en whisky. Daarna lagen zij voor pampus, en de rest is geschiedenis.

Ook uit op een lichte coma? Neem dan 100 gram haver en week die ten minste een halfuur in twee kopjes water. Roer het mengsel goed om, het moet zo dik zijn als porridge. Vouw de brij in een schone theedoek, houd het geheel dan boven een kom, en knijp totdat al het vocht eruit is. Bevrijdend moment: gooi nu de haver weg. Voeg aan het sap in de kom 3 eetlepels zachte honing toe, bij voorkeur heidehoning. Roer minimaal twintig minuten. Voeg nu zeker 2 liter whisky toe. Giet over in flessen, sluit af met een kurk. Voor gebruik goed schudden. ‘Slàinte!’

5. In 1823 bedacht en produceerde de Schot Charles Macintosh de eerste waterdichte kleding. In de Engelstalige wereld is ‘mackintosh’ (de k is er onderweg ingeslopen) de standaardaanduiding voor een regenjas.

6. Taal is een complex fenomeen in Schotland. Dat heeft alles te maken met het feit dat de Schotten hun land als een zelfstandige natie beschouwen, en niet als een perifere regio van Engeland. Het Schots wordt dan ook niet gezien als een Engels dialect, maar als een zelfstandige taal. Pas in 1996, na langdurige politieke strijd, werd het Schots op scholen aan het lesrooster toegevoegd. Het Onzevader luidt in het Schots als volgt:

‘Oor Faither wha bides in heiven,

Hallowt be thy name;

Thy Kinrick come;

Thy will be dune

In the yird, as in the lan o’ the leal.

Gie us wir breid ilk day;

An forgie us wir ill-daein,

As oo forgie the yins wha wrang us;

An sey-us-na sairlie,

But sauf us frae provokshin

For aye, thine’s the Kinrick, the pooer, the glore

Amen.’

Schots wordt met name in de Lowlands gesproken. Daarnaast spreekt men op de Western Isles en de Outer Hebrides Gaelic (behorende tot de oude Keltische talen). Op Orkney en Shetland komt nog het Norn voor, een Scandinavische taal die verwant is aan het IJslands.

7. ‘Haggis’ werd de Schotse nationale dis dankzij Robert Burns (1759-1796), die er zijn beroemde, acht coupletten lange gedicht ‘To a Haggis’ over schreef. Op Burns’ verjaardag, 25 januari, die nog steeds door Schotten van over de gehele wereld wordt gevierd, dient een haggis ceremonieel en begeleid door doedelzakmuziek op tafel te worden gebracht. Een van de aanwezigen, doorgaans die met de luidste stem, draagt met groot enthousiasme Burns’ gedicht voor, een mes in de hand om toe te kunnen steken bij de regels ‘An cut you up wi’ ready slight/ Trenching your gushing entrails bright/ Like onie ditch’. Daarna wordt de haggis door het gehele gezelschap toegedronken, meestal met whisky, ofschoon wijn ook is toegestaan. Pas dan wordt de haggis geserveerd, standaard met ‘neeps ‘n’ tatties’ (koolraap en aardappelen). Haggis, door Burns ‘the great chieftain o’ the puddin’ race’ genoemd, bestaat uit een schapenmaag gevuld met stukjes hart, long, lever en niervet en de onvermijdelijke havermout. Voor de smaak kan een gesnipperd uitje worden toegevoegd. Haggis is van oorsprong armeluiseten, uit de tijd dat men het zich niet kon veroorloven onderdelen van een goed schaap weg te gooien. Dat tijdperk beslaat een groot deel van de Schotse geschiedenis en zorgt tot op de dag van vandaag voor ontelbare grappen over de vrekkigheid van de bevolking: ‘No MacTavish/ Was ever lavish.’ Wetenswaardigheid: Schotten maken toeristen graag wijs dat de haggis een klein, schuw dier is waarop zij ’s nachts jacht maken.

8. Bijna heel Schotland bestaat uit vulkanische rotsen, het zogeheten ‘Lewisian Gneiss’, de oudste steensoort (driehonderd miljoen jaar) van het Verenigd Koninkrijk. Daarmee is volgens de Schotten het bewijs geleverd dat hun land er eerder was dan Engeland.

9. In 1891 publiceerde sir Hugh Munro een lijst van Schotse bergen hoger dan 3000 voet (ongeveer 900 meter). Hij ontketende daarmee het zogeheten ‘Munro-bagging’: het verwoede streven om alle 284 officieel geregistreerde Munro’s te beklimmen. De laagste is Ben Vane (915 meter), de hoogste is Ben Nevis (1344 meter). Die hoogste top is overigens een van de gemakkelijkst beklimbare. Ga naar Fort William en volg daar de borden naar Glen Nevis. Vervolg de bochtige weg vijf kilometer tot net voorbij Achintee Farm. Hier begint het pad naar boven. Trek een volle dag voor de wandeling uit en hou er rekening mee dat de weersomstandigheden zeer snel kunnen veranderen. Neem na gedane arbeid een pint in de Ben Nevis Inn. Daar wordt tot negen uur ’s avonds voedsel geserveerd; zeer simpele accommodatie aanwezig vanaf £ 18,– p.p. Bij de Tourist Information Office in Fort William zijn ansichtkaarten verkrijgbaar met de tekst ‘I’ve climbed Ben Nevis’.

Sinds 2004 is Munro-bagging-in-je-blootje sterk in opkomst. Zie www.nakedmunrobagging.com.

10. Er zijn zelfs verschillende boeken geschreven over een hond uit Edinburgh, de trouwe terriër Bobby. Nadat zijn baas John Gray in 1858 aan tuberculose was overleden, keek behalve Bobby niemand meer om naar zijn graf op Greyfriars Kirkyard. Gray was maar een gewone werkman geweest. Het was het tijdperk waarin mensen twaalf uur per dag werden uitgebuit in stinkende fabrieken en bedelaars door de politie werden opgepakt. Honden daarentegen konden het victoriaanse gemoed tot tranen toe bewegen. Mensen liepen van heinde en ver uit om Bobby gade te slaan, die veertien jaar lang trouw de wacht bleef houden bij het graf van zijn baas. Dat de hond het zo lang volhield, was vooral te danken aan het feit dat hem dagelijks om klokslag één uur een warme maaltijd werd geserveerd door de ontroerde eigenaar van een koffiehuis aan de overkant. Bovendien werd zijn hondenbelasting betaald door de burgemeester van Edinburgh, sir William Chambers, die een groot dierenliefhebber was. Toen Bobby overleed, werd hij zo dicht mogelijk bij John Gray begraven. Op de hoek van Candlemakers Row en King George IV Bridge werd een standbeeld opgericht voor dit schoolvoorbeeld van hondentrouw. Het gedenkteken staat er nog steeds. Op dierendag, 4 oktober, wordt er in Edinburgh een ‘Re-enactment Walk’ in victoriaanse kledij gehouden om Bobby te eren.

Zie www.greyfriarsbobby.co.uk. ‘Let His Loyalty and Devotion be a Lesson to Us All.’

11. ‘Auld Lang Syne’ wordt gezongen op oudejaarsavond, Hogmanay in Schotland. Tijdens het eerste couplet houden de zangers, die in een kring staan, elkaar bij de hand vast. Bij het tweede haken ze de armen in elkaar. En bij het derde couplet beweegt de kring zich achtereenvolgens naar binnen en weer naar buiten. Door de melancholieke aard van het lied wordt het ook vaak gezongen bij een afscheid. De titel is behoorlijk raadselachtig. ‘Auld’ is natuurlijk ‘oud’ en ‘lang’ is ‘lang’, maar wie of wat is ‘syne’? Zoals bij veel Schotse kwesties het geval is, lopen de meningen hierover uiteen, en is stellingname een riskante en ingewikkelde aangelegenheid. Er valt iets te zeggen voor de opvatting dat ‘syne’ ‘later’ betekent, zoals geïllustreerd door het bekende gezegde ‘suin or syne’ (‘sooner or later’). Maar even goed verdedigbaar is de stelling dat het juist ‘vroeger’ betekent. In ‘Auld Lang Syne’ worden immers herinneringen aan een gezamenlijke jeugd opgehaald. De titel zou dus vertaald kunnen worden als ‘Die goeie oude tijd’. Maar honderd procent zeker is dat niet.

12. De winderigste streken van Schotland zijn de noordwestkust, de Orkneys, Shetland en de Western Isles. De hardste geregistreerde windstoot vond plaats op 20 maart 1986 in Cairngorm, toen de wind een vaart van 150 knopen of 173 mijl per uur bereikte. Tip voor de kampeerder: bij iedere Schotse ijzerhandel zijn ‘stormpegs’ te verkrijgen, wasknijpers die zelfs bij windkracht 10 de was gegarandeerd aan de lijn houden.

13. Het beroemdste schaap ter wereld is het Schotse schaap Dolly, dat in 1977 als het eerste gekloonde dier werd geboren in het Roslin Institute in Edinburgh. Je vraagt je af: waarom de moeite nemen om een schaap te klonen in een land waar reeds achtmaal zoveel schapen als mensen zijn. In het begin van de negentiende eeuw werd de menselijke bevolking van het noorden van Schotland gedecimeerd tijdens de Highland Clearances. Landeigenaren verdreven toen met harde hand tienduizenden keuter- en pachtboeren van hun land, omdat ze meer opbrengst verwachtten van het houden van schapen.

De schapen die tegenwoordig overal buiten de bebouwde kom een obstakel vormen voor automobilisten, laten zich nog steeds op het verleden voorstaan. Met name de in krankzinnige hoeveelheden opererende Blackface (ook bekend als Blackfaced Highland, Scottish Mountain en Scotch Horn) is een gemeen, weerspannig en hatelijk schepsel dat met boosaardig genoegen de mens de doorgang op de smalle wegen verhindert en oostindisch doof is voor getoeter of geschreeuw. Voor schapen die met de kont richting auto staan, hoeft het minst te worden gevreesd. Na een tijdje is de lol ervan af en sjokken zij ervandoor. Schapen daarentegen die met de kop naar de auto toegewend staan, moeten goed in de gaten worden gehouden, want het schaap is niet alleen doof maar ook stekeblind en doorgaans van zins zijn pad in de zelfgekozen richting te vervolgen, als het moet dwars door een Ford Transit heen. Het lastigst in gebruik zijn echter de schapen die zich dwars op de weg hebben geposteerd. Zij kunnen uren bewegingloos en humeurig voor zich uit blijven staren. Handmatig ingrijpen is soms de enige oplossing. Pak een obstinaat schaap altijd uitsluitend vast aan de achterpoten en geef het dan ‘een opkontje’. Pas daarbij op voor overstekende teken. Raadpleeg een arts wanneer er koorts optreedt na contact met een schaap.

14. De jonge loten van de heideplant vormen het belangrijkste voedsel van het Schotse korhoen, oftewel de ‘red grouse’ waaraan The Famous Grouse zijn naam ontleent. Krijgt The Famous Grouse tot dertig jaar de tijd om te rijpen, voor zijn naamgever geldt dat niet. Van augustus tot en met de eerste week van december wordt er met grote passie op het korhoen gejaagd. In een goed seizoen zijn er rond een miljoen vogels beschikbaar om te worden afgeknald. Bij de opening van het jachtseizoen op 12 augustus, ‘Glorious Twelfth’, rukken duizenden jagers uit, veelal afkomstig uit beter gesitueerde kringen. Tally ho!

15. Schotland heeft, ofschoon slechts tweemaal zo groot als Nederland, ruim tienduizend kilometer kust doordat de kustlijn extreem grillig is. Naast kliffen en rotsige baaien zijn er in de regio Highlands & Islands meer verlaten zandstranden te vinden dan in het gehele Europese mediterrane gebied. Scarista Beach op de zuidelijke punt van het eiland Harris is een goed voorbeeld van dit zorgvuldig bewaarde geheim. Andere voortreffelijke stranden zijn Saligo en Machir Bay op Islay, de westkust van South Uist, Machrihanish op het puntje van het schiereiland Kintyre, en de Sands of Morar nabij Mallaig. Het mooiste strand heet Kiloran Beach op Colonsay te zijn (parkeren voorbij Colonsay House). Zelfs in de regen stelt het niet teleur.

Onmiddellijk grenzend aan de stranden wordt op veel plaatsen de ‘machair’ aangetroffen, een biotoop die uniek is in Europa en die bestaat uit bloeiend grasland. De zilte geuren van zee en algen vermengen zich met die van honing, een ongewone sensatie voor de neus. Weinig ervaringen overtreffen het op de buik in de machair liggen, met uitzicht op het goudgele of zachtroze strand en de jadegroene zee.

16. Alle eenbaanswegen of ‘single track roads’ zijn voorzien van ‘passing places’ waar men kan uitwijken voor tegenliggers. Ze zijn duidelijk gemarkeerd. Dalend verkeer heeft voorrang op stijgend verkeer. De etiquette schrijft voor dat men de uitgeweken automobilist voor zijn moeite bedankt met een vriendelijk handgebaar of op z’n minst met het nonchalant van het stuur optillen van de wijsvinger. Gevorderden weten bovendien dat de passing places gebruikt moeten worden om zich door achterliggend verkeer te laten inhalen. Dit wordt door de lokale bevolking meer op prijs gesteld dan al het gezwaai bij elkaar. De hoogstgelegen passing places van Schotland zijn te vinden langs de Bealach Na Ba (Pass of the Cattle), van Tornapress naar Applecross, met haarspeldbochten die de Alpen waardig zijn. De weg stijgt ruim 600 meter. Het uitzicht over de eilanden Raasay en Skye is gedurende de gehele route adembenemend, maar het is verboden om op de passing places te parkeren en/of te picknicken. Gebruik daarvoor de parkeerplaatsen. Recentelijk vindt er jaarlijks een fietsrace plaats op de Bealach Na Ba, meestal begin september.

Zie onder ‘Bealach Mor’ op www.handsonevents.co.uk.

17. Schotse bijnamen voor de duivel zijn: ‘Auld Nick’, ‘Auld Hornie’, ‘Auld Clootie’ en ‘The Man o’ France’. In het Gaelic wordt hij aangeduid als ‘Domhnull Dubh’. Een bekend gezegde luidt: ‘The de’il and the dean begin with wi’ ae letter; when the de’il has the dean, the kirk will be the better.’

18. Op verzoek van de sponsor is de noot over Schotse single maltwhisky’s verwijderd.

19. Er zijn zoet- en zoutwaterlochs. Uitsluitend in zoet water komen in Schotland monsters voor. Het bekendste is Nessie uit Loch Ness, maar op nog 22 andere plaatsen zijn in de loop der jaren ook monsters waargenomen. Zo werd in 1887 in Loch Morar, zeventig mijl ten zuiden van Inverness, voor het eerst een wonderlijk, zes meter lang slangachtig wezen aangetroffen. Sedertdien is Morag, zoals het monster wordt genoemd, nog minstens dertig keer gespot, soms door grote groepen mensen tegelijk. In 1969 raakten Duncan McDonnel en William Simpson zelfs slaags met Morag, toen zij haar met hun speedboot raakten. Morag haalde naar hen uit, McDonnel sloeg terug met een stuk hout, Simpson loste een schot met zijn geweer, en het geheimzinnige creatuur verdween weer onder water. In 1977 slaagde Miss M. Lindsay erin twee foto’s van Morag te maken. Ze klopten met de beschrijvingen van ooggetuigen: het monster heeft twee bulten op haar rug. Sinds de jaren tachtig heeft zij zich niet meer vertoond.

Andere monsters waarnaar reikhalzend wordt uitgekeken zijn onder meer Archie uit Loch Arkaig (Knoy-dart), Lizzie uit Loch Lochy (Great Glen), Quoichy uit Loch Quoich (Inverness-shire) en Shielagh uit Loch Shiel (Lochaber).

20. De algsoort Chondrus crispus wordt langs de gehele Atlantische kust aangetroffen. De planten worden zo’n twintig centimeter lang en zijn geelgroen, rood of paars van kleur. Er kan carrageen uit worden gewonnen, een quasicalorieloos verdikkingsmiddel. In Schotland maakt men er een pudding van, ‘An Cairgean’, met kaneel, vanille, melk, suiker en whisky.

21. Tegenwoordig wordt de kilt, net zoals de sarong, officieel geclassificeerd als MUG, Male Unbifurcated Garment (pijploze herenkleding).

22. Er zijn moskeeën in Edinburgh, Glasgow, Aberdeen, Dunfermline en Dundee. Buiten de grote steden zijn moskeeën echter een stuk zeldzamer dan, pakweg, kastelen waar zich geestverschijningen voordoen. Het meest bespookte kasteel van Schotland is naar verluidt Glamis Castle in Tayside. Onder de geesten bevinden zich Malcolm II, die er in de elfde eeuw werd vermoord, Janet Douglas, die er in de zestiende eeuw als heks werd verbrand, en Earl Beardie, die er regelmatig rond middernacht kaartspeelde met niemand minder dan Auld Nick himself. Glamis Castle heet bovendien de plek te zijn waar Duncan in Shakespeares Macbeth aan zijn einde kwam. Het lijkt tegenwoordig meer op een wuft Frans chateau dan op het tochtige middeleeuwse fort dat het ooit was. Bezoekers zijn welkom (entree: vanaf £ 5,30). In de kasteelwinkel is onder meer Bob’s Red Label Golden Ale verkrijgbaar, een biermerk dat lokaal wordt gebrouwen, prijs £ 2,50 per flesje. Ook te koop is de zachtroze Elizabeth- of Glamis-roos, voor £ 6,50 per plant.

Niet alleen in gebouwen waren geesten rond, ook daarbuiten zijn ze op veel plaatsen voelbaar. Het is onmogelijk om op een mistige dag een wandeling te maken over de uitgestrekte en verlaten veenvlakte Rannoch Moor in Argyll zonder van tijd tot tijd om onnaspeurbare redenen (kindergehuil?) koude rillingen te voelen en steeds vaker een blik over de schouder te werpen. De term ‘awe-inspiring’ moet hier zijn geboren. ‘A wearier looking desert a man never saw,’ schreef Robert Louis Stevenson over Rannoch Moor in zijn roman Kidnapped. Op de grens van het gebied, langs de A82, biedt The Kingshouse Hotel een glimp van hoop. De befaamde langeafstandswandeling The West Highland Way (153 kilometer van Glasgow naar Fort William) voert langs Rannoch Moore. Zwaarste trajecten: het stuk van Rowardennan naar Inversnaid en de gevreesde Devil’s Staircase in Glen Coe. Een ander ijzingwekkend natuurlijk fenomeen is de Fairy Glen op Skye, waar 365 conische bulten van 35 meter hoog in het landschap neergesmeten liggen. Ze werpen zulke vreemde schaduwen en de wind fluit er zo naargeestig omheen dat men, met de juiste lichtval, ieder moment Auld Nick verwacht te zien opduiken. Rijd vanuit Portree naar Uig. Neem de afslag rechts naar Balnaknock en beland na twee kilometer op deze spookplek.

23. De doedelzak is geen Schotse uitvinding. Het instrument kwam al rond 2000 voor onze jaartelling voor in India en is vermoedelijk tijdens de veldtochten van Alexander de Grote naar het Westen gebracht. Een belangrijk deel van de techniek van het doedelzakspelen komt neer op ‘circulair ademhalen’, ‘sook ’n blaw’ in het Schots. Toeristen wordt dikwijls op de mouw gespeld dat de traditionele jengelwijsjes afkomstig zouden zijn van de Fairies, het dwergen- en feeënvolk. De weemoedige klanken suggereren veel diepgang en verbloemen, tenzij men het Gaelic machtig is, dat de liedjes meestal gaan over een schaap, koe of geit die vast kwam te zitten in het veen. Tot de uitvindingen die wel degelijk uit Schotland stammen, horen de paardgetrokken ploeg (James Anderson, (1739-1808)), de fax (Alexander Bain (1811-1877)), de telefoon (Alexander Graham Bell (1847-1922)), de zelfklevende postzegel (James Chalmers (1782-1853)), de snelheidsmeter voor auto’s (Keith Elphinstone (1864-1944)) en de lucifer (Isaac Holden (1807-1897)).

Zelf claimen de Schotten bovendien de uitvinding van golf, maar dat doen de Nederlanders ook, evenals de Grieken, de Perzen en de Romeinen dat deden. Naast golf zijn de Schotten goed in shinty en curling.

24. ‘De midge’ (wetenschappelijke naam Culicoides impunctatus, ‘meanbh-chuileag’ in het Gaelic, knut in het Nederlands) gedijt in veen- en waterrijke gebieden, waardoor hij zich in Schotland in juli en augustus tot een ware plaag kan ontwikkelen. Het met het oog bijna niet waarneembare insect wordt aangetrokken door bewegende objecten en door de koolstofdioxide die mens en dier in hun ademhaling afscheiden. Heeft een midge eenmaal een prooi gevonden, dan geeft hij een chemisch signaal af aan alle collega’s in de wijde omtrek: ‘Dinner’s ready’, guvs. Een aanval door een zwerm midges is een akelige ervaring: ze kruipen oren en neusgaten in en werken zich via het kleinste knoopsgat kleding binnen. Hun steken kunnen veel jeuk veroorzaken. Schaf daarom ter plaatse een goede ‘midge repellent’ aan. Breng die secuur en royaal aan. Zelfs een paar vierkante millimeter onbedekte huid zal nog wolken insecten aantrekken. Laatste nieuws: recent zou zijn vastgesteld dat midges een afkeer hebben van een bestanddeel in het huidverzorgingsproduct Skin So Soft van Avon. Ook hier geldt: liberaal smeren en vooral geen wonderen verwachten. Ophouden met ademhalen of binnenshuis blijven zijn in feite de enige gegarandeerd succesvolle methoden. Er is één lichtpuntje. Alleen de vrouwelijke midges steken. Zouden de mannetjes dat eveneens doen, dan zou de plaag nog twee keer zo groot zijn.

Men beweert dat de meest kwaadaardige midges voorkomen op het eiland Rum, een van The Small Isles ten zuiden van Skye. Misschien heeft dat te maken met het gebrek aan accommodatie ter plaatse. Rum heeft maar dertig bewoners en vrijwel de enige overnachtingsmogelijkheid is Kinloch Castle, eens een toonbeeld van edwardiaanse decadentie, thans een hostel (www.kinlochcastle.co.uk). Toch is Rum een bezoek alleszins waard. Op een mooie dag bieden de toppen van Hallival, Askival, Trollaval, Ainshval en Ruinsival uitzichten die die in de Cuillins van Skye evenaren. Voor minder ambitieuze wandelaars zijn er twee gemakkelijk begaanbare routes op het eiland uitgezet, elk twee uur gaans. Let op: alleen dagjesmensen kunnen hun hond meenemen naar Rum, wie er blijft overnachten niet. Rum is, evenals de andere Small Isles (Canna, Muck en Eigg) goed bereikbaar vanuit Malaig, met de veerdienst van Caledonian MacBrayne, kortweg CalMac (www.calmac.co.uk).

CalMac heeft zich aan de Schotse westkust inmiddels bijna een monopoliepositie verworven, waardoor de overtochten, hoewel comfortabel en betrouwbaar, soms erg prijzig zijn. In heel Schotland zijn de bewoners van Glenelg nabij Kyle of Lochalsh de enigen die eigenaar zijn van hun eigen veer. Zij verzorgen zelf vier keer per uur de oversteek over de Sound of Sleat naar Kylerhea op Skye. Een omweg waard. Glenelg is een onvergetelijke plek ‘op de rand van de wereld’ en de Sound of Sleat is een van de meest onstuimige natuurlijke waterwegen in Schotland.

In Glenelg schreef Gavin Maxwell zijn wereldberoemde roman over otters, Ring of Bright Water.

25. Van oudsher speelt frituur een dominante rol in de Schotse keuken. De liefde voor het borrelende vet is zo groot dat een anonieme snackbarhouder, vermoedelijk uit Lanarkshire, de gefrituurde Marsreep introduceerde. Volgens Michael Bruce, die als een van de eersten over dit gerecht schreef, is het ‘meest angstaanjagende ervan dat het verrukkelijk is.’

Leg een Marsreep een nacht in de koelkast. Maak een beslagje van zelfrijzend bakmeel en koud bubbelwater. Zet de frituurpan aan. Bedek de hele Mars aan alle kanten met het beslag. Als het vet heet genoeg is, laat dan de reep erin zakken en frituur die gedurende een minuut of drie totdat hij goudbruin is. Serveer de gebakken Mars als dessert met roomijs of, zoals Bruce schrijft, met patat ‘voor een uitgebalanceerde, voedzame maaltijd’.

Ook de schelvis, een van de drie meest geconsumeerde vissoorten in Schotland, ontkomt niet aan de frituur. Het is de ene component van de bekende maaltijd ‘fish-and-chips’. In tegenstelling tot een Marsreep is deze vis een voortreffelijke leverancier van proteïne en bevat hij vitamine B12, kalium, selenium en natrium. Schelvis (‘haddock’) is zelfs zo geliefd dat hij ook in ongefrituurde vorm door de Schotten wordt verdragen. In dat geval gaat het vooral om de gerookte Finnan Haddie die, gepocheerd in melk, bij het ontbijt wordt gegeten. Finnan Haddie is ook de naam van een Schotse volksdans. Cole Porter schreef er een liedje over. Toen de Titanic zonk, had zij honderd pond van dit gerecht aan boord. Algemeen wordt aangenomen dat het Schotse gezegde ‘Keep yer ain fish guts tae yer ain sea maws’ zijn oorsprong vindt in de schelvis.

26. In 2001 was Gordon Ramsay de eerste Schotse kok met drie Michelinsterren. Andere eerste Schotten: in 2003 was Cameron Stout uit Orkney de eerste Schot die winnaar werd van het televisieprogramma Big Brother. In 2006 was de econoom Adam Smith de eerste Schot wiens beeltenis op een Engels bankbiljet verscheen. In 2008 was de Schotse wielrenner Chris Hoy de eerste olympische kampioen sinds 1908 die met drie gouden medailles naar huis ging (Beijing).

27. Gaelic is een taal die slechts achttien letters gebruikt. De wijze waarop de meeste medeklinkers worden uitgesproken, verschilt per lettercombinatie. Ook de grammatica is diabolisch ingewikkeld. Voor wie het toch wil proberen: Everyday Gaelic van Morag MacNeill geldt als een handige vocabulaire. Ook is er leermateriaal voorhanden op www.smo.uhi.ac.uk. Bij woorden in het Gaelic ligt de klemtoon altijd op de eerste lettergreep. Oefenen maar met de maanden van het jaar:

Januari: Am Foailteach

Februari: An Gearran

Maart: Am Màrt

April: An Giblean

Mei: An Cèitean

Juni: An t-Òg-mhios

Juli: An t-Luchar

Augustus: An Lùnasdal

September: An t-Sultain

Oktober: An Dàmhair

November: An t-Samhain

December: An Dùdhlachd

28. De Summer Isles zijn goed bereikbaar vanuit Achiltibuie aan de kust van Wester Ross. Vanaf de Badentarbet Pier vertrekt vanaf Pasen tot oktober tweemaal daags het kleine motorschip Hectoria voor een tocht door dit betoverende eilandenrijk, waar altijd zeehonden, soms dolfijnen en een enkele keer walvissen te zien zijn. Inlichtingen over de afvaarten van de Hectoria: (00 44) 01854-622200, of aan de pier.

Achiltibuie biedt de kwintessens van een vakantie in Schotland. Het dorp bestaat uit slechts één kruidenierswinkel annex postkantoor, één hotel en verder niets dan uitzichten over bergen, eilanden en water. In de omgeving zijn talrijke wandelingen te maken. Waarschuwing: de sussende frase uit lokaal te verkrijgen wandelgidsen ‘After 500 yards of clambering over the cliffs you will find a well-defined footpath’ moet worden gewantrouwd. Het Summer Isles Hotel is niet goedkoop, maar het bezit naast de eetzaal in elk geval ook een pub waar voor een relatief gering bedrag een stevig avondmaal genoten kan worden. Het hotel bestaat uit een serie kleine witte cottages met grasgedekte daken.

Zie www.summerisleshotel.co.uk.

29. Hoe definieer je een eiland en wanneer wordt het aangemerkt als bewoond of onbewoond? Het blijkt moeilijker dan je zou denken om het daarover eens te worden. Volgens de tellingen loopt het aantal bewoonde eilanden uiteen van 130 tot 186. Het aantal onbewoonde eilanden schommelt tussen de 580 en 790.

30. Er zijn in Schotland tweehonderd vuurtorens in bedrijf. Geen ervan is meer bemand. De laatste die in 1998 werd geautomatiseerd was Fair Isle South Lighthouse op Shetland. Een aantal vuurtorens is open voor het publiek. Raadpleeg daarvoor www.nlb.org.uk. In enkele gevallen is het zelfs mogelijk te verblijven in de voormalige dienstwoning van de vuurtorenwachter. Huisbaas is de National Trust for Scotland, (00 44) 0131-2439331 of holidays @nts.org.uk. In de vuurtoren op het meest noordelijke punt van het Schotse vasteland, Cape Wrath, is sinds 2009 het Ozone Café gevestigd. Eigenaar John Ure, die tien jaar geleden met zijn vrouw Katherine uit Glasgow naar Cape Wrath verhuisde, garandeert dat klanten zeven dagen per week op ieder uur van de dag of de nacht een kop thee kunnen krijgen. Voor wie de proef op de som wil nemen: vertrek vanuit Durness en steek met het veer Fiona (ruimte voor acht passagiers) de Kyle of Durness over. Aan de overkant voert een elf mijl lang pad dat bekendstaat als The Wall of Death, naar de vuurtoren. Wanneer het ministerie van Defensie, de eigenaar van het omliggende land, proefbombardementen in het gebied uitvoert, wordt de toegangsweg afgesloten.

31. Water of geen water bij de whisky: deze kwestie staat in Schotland bekend als The Water Debate. Door toevoeging van een kleine hoeveelheid water zou de smaak van de whisky volgens sommigen pas goed tot zijn recht komen, een praktijk die bekendstaat als ‘awakening the serpent’. Anderen zijn van mening dat een drupje water de geur aantast en daardoor de smaak juist bederft. Een derde school houdt het oog vooral gericht op de kwaliteit van het toegevoegde water. Hoe harder en kouder dat is, des te meer wordt het ‘mondgevoel’ van de whisky verstoord. De keuze tussen gebotteld water en kraanwater is eveneens onderdeel van het debat. Wel is men het er in grote lijnen over eens dat water toevoegen een vertragend effect heeft op de drie fasen van dronkenschap die in Schotland worden onderscheiden. Dit proces is voor het eerst in kaart gebracht door William Grant Stewart die begin achttiende eeuw als zoon van een kroegbaas opgroeide in Tomintoul. Observatie in het veld leerde hem de drie stadia te identificeren als Blythe, Bosky en Borajo. Met andere woorden: ‘As ye sew, so shall ye reap’.

32. De oceanografie onderscheidt verschillende soorten golven. Een onverklaarbaar fenomeen is lange tijd de solitaire golf geweest, een golf die zonder uit te dempen vele kilometers kan afleggen. De Schotse ingenieur John Scott Russell was de eerste die dit merkwaardige verschijnsel waarnam. In 1834 reed hij langs een trekvaart in de buurt van Edinburgh en zag daar plotseling uit het niets een enkele golf ontstaan die zich met grote snelheid voortbewoog. Hij gaf zijn paard de sporen en volgde de eenzame golf kilometerslang, totdat hij het moest opgeven. Maar ook toen, schreef hij, ‘rolde de golf nog steeds voort zonder van vorm te zijn veranderd’. Pas enkele jaren geleden, aan het begin van de eenentwintigste eeuw, legden oceanografen het verband tussen deze curiositeit en de tsunami, de tientallen meters hoge vloedgolf die zich aan de kust kan voordoen als er duizenden kilometers verderop een zeebeving of vulkaanuitbarsting heeft plaatsgevonden.

33. In de zeventiende eeuw bereikte de Schotse Iana Mac-Glannaghan de toen verbazingwekkende leeftijd van 99 jaar, naar eigen zeggen door het dagelijks eten van zeewier gedrenkt in zelfgestookte ‘uisge beatha’.

34. De distel is even nauw met Schotland verbonden als de tulp met Nederland. Er zijn verschillende variëteiten, alle overigens even stekelig. Volgens de overlevering probeerde een bende plunderende Vikingen ooit een groepje onschuldige Schotten te overvallen die lagen te slapen op het land. Gelukkig stapte een van de ellendelingen op een distel die zich dwars door zijn sandaal boorde. Hij schreeuwde het in het Oudnoors uit van de pijn, waardoor de Schotten wakker schrokken en de aanval konden afslaan. Sedertdien is de distel het embleem van Schotland.

In iedere Schotse souvenirwinkel (‘craftshop’) zijn distels te koop in de vorm van sleutelhangers, flessenopeners en koelkastmagneten. Een van de betere craftshops in de Highlands is Crafts & Things in Glencoe, waar ongewone cadeaus voor het thuisfront kunnen worden gekocht, veelal gemaakt door lokale ambachtslieden en kunstenaars. Crafts & Things heeft ook een kledingboetiek, een boekwinkel, een coffeeshop, een galerie en zelfs een terras met uitzicht over Loch Leven. Zie www.craftsandthings.co.uk. Helaas is recentelijk de Massacre Mug (de Bloedbad Beker), een creatie van eigenaar David Cooper, na decennia uit het assortiment verdwenen. Deze beker herdacht The Massacre of Glencoe uit 1692, waarbij 38 leden van de clan MacDonald op verraderlijke wijze werden vermoord door de Campbells, aan wie zij gastvrijheid verleenden.

Glencoe, eens het toneel van wat geldt als een van de meest beschamende episoden uit de Schotse geschiedenis, was tevens het decor van enkele internationaal bekende films, zoals Monty Python and the Holy Grail (1975), Braveheart (1995), Rob Roy (1995), en Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (2004).

Voor wie dol is op omstandigheden die ‘bleak, grim, stark ‘n’ druich’ zijn, is Glencoe een uitgelezen plek. Het is tevens een walhalla voor bergbeklimmers, die, na levend van hun tocht te zijn weergekeerd, iedere avond voor sterke verhalen zorgen in de Clachaig Inn, vlak buiten het dorp. De Clachaig Inn heeft drie bars. Overnachtingen vanaf £ 42,– per persoon. Verwacht vooral gezelligheid, maar niet al te veel comfort.

35. Schotland is een paradijs voor vogelaars. Hier volgt een minieme greep uit de talrijke mogelijkheden. Lunga en de Treshnish Isles (boten vanaf Fionnphort op Mull en Ulva nabij Mull) zijn een geliefde bestemming voor het bekijken van alken, papegaaiduikers en zeekoeten in het broedseizoen in mei en juni. Boekingen: (00 44) 01688-400242. Op Mull zelf is de kans op adelaars groot. Contact: Forest Enterprise, (00 44) 01631-566155. Het Wetland Centre in Caerlaverock bij Dumfries is in het najaar een uitstekende plek om ganzen en andere trekvogels te spotten. Er zijn observatoria, uitkijktorens en schuilhutten aanwezig, alsmede een Fair Trade-café. Inlichtingen: (00 44) 01387-770200.

36. De Schotse branding kan de Australische niet verslaan, maar er zijn in Schotland surfstranden die in elk geval tot de beste van Europa behoren. Vergeet de gebronsde ‘beach boys’ met hun zongebleekte haar, denk anders, denk ‘out of the box’, denk aan met titanium versterkte wetsuits en warme mutsen. Het beste seizoen is van september tot en met december. Het meest geprezen surfstrand aan de westkust is te vinden op Lewis. Vraag inlichtingen bij Hebridean Surf Holidays ((00 44) 01851-705862) of ga naar www.hebrideansurf.co.uk. Aan de noordkust begint Thurso naam te ontwikkelen als Surf City. In Dunnet Bay aldaar is een vijf kilometer lang strand met naar verluidt ‘the best right-hand breaking waves on the planet’. Aan de oostkust is Pease Bay, ten zuiden van Dunbar en nabij Cockburnspath, zeer populair vanwege de consistente regelmaat van lange golven. Parkeerplaats en toiletten aanwezig.

37. Touwtrekken is een van de programmaonderdelen van de fameuze Highland Games, zoals ook hamerslingeren, boomstamdragen en keistoten dat zijn. De eerste Highland Games werden al in de elfde eeuw georganiseerd. Clanhoofden spoorden hun mannen aan om deel te nemen aan wedstrijden in krachtpatserij, vaardigheid en uithoudingsvermogen om te laten zien hoe geschikt ze voor het slagveld waren. Behalve om concurrerende clans te intimideren met atletische prestaties, werden de Games ook gebruikt om dansers, doedelzakspelers en andere muzikanten te werven. Tijdens de zomermaanden vindt dit curieuze spektakel nog steeds plaats op tal van plekken in de Highlands, thans louter met de bedoeling toeristen te imponeren. Contemporaine takken van sport zijn biertentspotting en parkeerplaatsvinden. De meest gewichtige editie van de Games is de Braemar Gathering, die jaarlijks in het eerste weekend van september plaatsvindt, in aanwezigheid van leden van het Britse koningshuis. Voor wie het liever in de cultuur zoekt, is het Edinburgh International Festival een goed alternatief. Het speelt zich doorgaans af in de tweede helft van augustus. Met een overweldigend aanbod aan muziek, theater, opera en ballet heeft het programma wel wat weg van het Holland Festival, maar de toegevoegde waarde ervan is vooral The Fringe, de randprogrammering met overal in de stad iedere avond honderden optredens van veelal jong talent op het gebied van muziek en theater. Eind augustus is Edinburgh daardoor een plek die amper kan worden overtroffen. Accommodatie kan het best ruimschoots tevoren worden geboekt. Zie voor inlichtingen: www.edfringe.com.

Bonus voor boekenclubs: in dezelfde periode vindt het Edinburgh International Book Festival plaats, ‘the world’s largest celebration of the written word’, in een kampement van witte tenten in Charlotte Square Gardens. Ruim twee weken lang optredens van en interviews met auteurs uit binnen- en buitenland, debatten, workshops en literaire achterklap. Ga naar www.edbookfest.co.uk.

38. De heksenvervolging in de middeleeuwen maakte in Schotland de meeste slachtoffers in Prestonpans in East Lothian: 81 vrouwen en hun katten werden er verbrand. In 2004 slaagde de plaatselijke historicus Roy Pugh erin hen alsnog gerehabiliteerd te krijgen. ‘Het is te laat om excuses aan te bieden,’ aldus Pugh, ‘maar het gebaar moet worden gezien als een symbolische erkenning dat deze vrouwen uit paranoia en hysterie zijn vermoord.’ Minder eenduidig is het gesteld met het geheimzinnige Maggie Wall Memorial aan de B8062 ten westen van Dunning (nabij Crieff), een grote hoop stenen met een kruis erop ter ere van Maggie Wall, die hier in 1657 als heks op de brandstapel zou zijn beland. Lokaal is er echter niets over Maggie Wall geboekstaafd, en ook is niet bekend wanneer en door wie het gedenkteken is opgericht. Met enige regelmaat verschijnt op het monument opnieuw in witte verf de tekst ‘Maggie Wall burnt here 1657 as a witch’ zonder dat er ooit iemand met een verfkwast in de buurt wordt aangetroffen. Ook over de betekenis van de knuffelbeesten van kinderen die tussen de stenen zijn gepropt, tast men in het duister. Het is een van Schotlands meest raadselachtige monumenten.

In Dornoch in Sutherland ligt een gedenksteen voor Janet Horne, de laatste heks die in 1722 in Schotland de dood vond, in een vat met kokende olie. Dornoch is thans beroemd om zijn golfbaan, zijn restaurants, zijn hotels en zijn winkelmogelijkheden. De oude gevangenis waar Janet Horne zat opgesloten, ‘has been transformed into a mini-emporium offering luxury clothing, hand-made cosmetics, gifts and crafts among other items. The cells have been filled with gifts, but the original stonework and heavy wooden doors have been beautifully preserved, giving real character to the place.’

Zin in wat moderne Schotse hekserij? Ga naar www.witchbox.com.

39. Over de dood schreef sir Walter Scott (1771-1832): ‘And come he slow, or come he fast/ It is but Death who comes at last.’ Scott, de auteur van onder meer de grote Schotse romans Ivanhoe en Rob Roy, was de eerste schrijver uit het Engelse taalgebied wiens werk in vele talen werd vertaald. Hij werd in geheel Europa gelezen, maar ook in Australië en Amerika. Door slecht beheer van zijn financiën viel hij echter ten prooi aan enorme geldzorgen. Uiteindelijk zou hij zich letterlijk doodschrijven om zijn schuldeisers voor te blijven. Na zijn overlijden bleef een deel van zijn werk zo populair dat hij als het ware vanuit het graf zijn landhuis Abbotsford House in Melrose voor zijn erven wist te behouden. Zijn achterachterachterachterkleindochters Patricia en Jean maakten van Abbotsford House een van Schotlands belangrijkste toeristische attracties. Door betalende bezoekers toe te laten kan nog steeds worden voorzien in het onderhoud van het huis, waar onder meer Scotts werkkamer nog geheel intact is. Ook de door Scott zelf aanlegde tuinen kunnen worden bezocht. Abbotsford House is bovendien een geliefde trouwlocatie. ‘We offer a flexible and personal approach and our wedding manager will be happy to help.’ Zie www.scotabbotsford.co.uk. Hoe berooid Scott ook overleed, hij ligt bijzonder fraai begraven bij de abdij van Dryburg op de oever van de rivier de Tweed in de Borders. Veel van zijn tijdgenoten daarentegen konden zich niet eens een doodskist veroorloven. Zij maakten met spreekwoordelijke Schotse zuinigheid gebruik van wat een ‘common coffin’ werd genoemd: een kist met een scharnierende bodem die, na op het graf te zijn geplaatst en haar lading te hebben gelost, nog vele malen kon worden hergebruikt.

40. Voor in de operatiekamer: Schotland heeft de wereld anesthesie, penicilline en morfine geschonken.

41. De oudste vindplaats van menselijke botten in Schotland is Skara Brae op het eiland Mainland in de Orkneys. Skara Brae is een neolithische nederzetting uit 3000 voor onze jaartelling aan de Bay of Skill, die in haar geheel bewaard is gebleven. Het dorp werd al bewoond voordat in Egypte piramiden werden gebouwd. In 1850 bracht een zandverschuiving de stenen huizen aan de oppervlakte. Meubels en gebruiksvoorwerpen bleken onder het zand opmerkelijk goed gepreserveerd. Skara Brae biedt daardoor een ontroerend beeld van hoe onze verre voorouders leefden. Alleen al de wandeling ernaartoe, over het fonkelwitte strand, is een belevenis. Bezoekerscentrum en café aanwezig. Entree: £ 6,50.

Voor liefhebbers van archeologie heeft Mainland nog een groot aantal andere bezienswaardigheden in petto, waaronder de Stones of Stenness, de Ring of Brodgar en de grafheuvel Maes Howe. Maes Howe is voorzien van graffiti uit de Vikingtijd, met de vertaling erbij, zoals het opschrift: ‘Thor and I bedded Helga’.

Een van de meest dramatische monumenten uit de Schotse prehistorie is te vinden in Callanish op Lewis: een complex van bijna vijftig ‘standing stones’. Waar Stonehenge in Engeland altijd wordt geassocieerd met de zonneritus, zou Callanish verbonden zijn met de maankalender. Door de afgelegen ligging zijn er minder newagetoeristen dan in Stonehenge, maar wie in alle stilte met de stenen wenst te communiceren, kan toch beter uitwijken naar een van de kleinere cirkels in de buurt, zoals die bij Gearraidh na h-Aibhne. Wees beducht op modderig terrein.

42. In de zomer van 2009 werd een blikseminslag veertien koeien op een veld in East Lothian fataal. Zo’n tragische gebeurtenis is gelukkig zeldzaam: in Schotland onweert het niet meer dan drie tot negen keer per jaar.

43. Sint-Andreas is de beschermheilige van Schotland. Waarom is niet bekend. Als een van de twaalf apostelen heeft hij Schotland zeker nooit bezocht. Wel zijn er apocriefe verhalen in omloop over hoe na zijn dood zijn botten over de halve aardbol heen en weer zijn gesleept. Een aantal van deze relikwieën zou in Schotland zijn opgeslagen in een zorgvuldig voor dat doel gebouwde kapel, die echter tijdens de Reformatie door aanhangers van John Knox werd gesloopt.

De Schotse vlag oftewel de Saltire toont een wit andreaskruis tegen een helderblauwe achtergrond. Hij stamt naar verluidt uit de twaalfde eeuw. Maar het zou tot 2002 duren totdat de Schotten hem op hun nationale dag, 30 november (St. Andrew’s Day), van officiële gebouwen mochten laten wapperen. Tot die tijd moest er op feestdagen gevlagd worden met de Britse Union Jack, aangezien Schotland sinds 1707 geen eigen monarch meer heeft gekend. De regels zijn nu aangepast. Het is tegenwoordig toegestaan om op gebouwen met slechts één vlaggenstok de Saltire te hijsen. Zijn er meer vlaggenmasten voorhanden, dan dient ook de Union Jack te worden gehesen. In 2007 kreeg Schotland bovendien koninklijke toestemming om van de nationale feestdag een vrije dag te maken, zij het dat die niet verplicht is.

Op St. Andrew’s Day worden typisch Schotse gerechten gegeten zoals ‘cullen skink’, ‘stovies’ en ‘clootie pudding’, al dan niet voorafgegaan door een Mary Queen of Scots, een cocktail bestaand uit 2 delen whisky, 1 deel drambuie en I deel groene chartreuse. Op Shetland houdt men het liever bij ‘krappin”, ‘wirtiglugs’, ‘snoddie’ en ‘slot’.

Aan de vooravond van de feestdag baden meisjes traditioneel rond middernacht tot Sint-Andreas om hem om een echtgenoot te vragen. Om te zien of hun gebed verhoord zou worden, gooiden zij vervolgens een schoen naar de deur. Kwam die met de neus richting uitgang op de grond terecht, dan zou het meisje binnen een jaar trouwen en haar ouderlijk huis verlaten. Voor nog nauwkeuriger aanwijzingen diende men een appel te schillen zonder de schil te laten afbreken. De letter die de schil vormde nadat hij over de schouder op de vloer was geworpen, was de initiaal van de aanstaande echtgenoot. Het is niet bekend wat de jongens deden terwijl de meisjes zich hiermee bezighielden.

In 1703 beschreef de Schotse schrijver Martin Martin een destijds vigerend huwelijksgebruik op de Western Isles. Een man kon een vrouw tot de zijne nemen en haar een jaar houden zonder haar te trouwen. Als ze dan nog beviel, mocht ze blijven en werd de bruiloft gearrangeerd. Anders moest ze terug naar haar ouders. Dit laatste overkwam Margaret MacLeod. Tijdens haar proefjaar met Donald Gorm verloor zij door een ongeluk op het land een oog. Gorm had geen trek in ‘damaged goods’ en stuurde haar naar huis, gezeten op een paard met één oog. De familie MacLeod was hierover zo furieus dat er een complete clanoorlog uitbrak die twee jaar zou duren, de War of the One-Eyed Woman (1601-1603).

44. In Nederland is het zeemansgraf niet toegestaan. Men moet ervoor uitwijken naar landen met een soepeler wetgeving op het gebied van de lijkbezorging. Dat kan onder andere in Schotland, waar voor de kust speciale troggen voor zeebegrafenissen zijn aangewezen. Het water is er 300 meter diep en er mag niet worden gevist. De Brittania Shipping Company for Burial at Sea verzorgt graag uw wensen. Reken op ten minste vierduizend euro. Zie www.burialatsea.co.uk.

45. Ook om zijn scheepswrakken is Schotland beroemd. Ze zijn een trekpleister voor duikers. Een populair schepenkerkhof bevindt zich in Scapa Flow bij de Orkneys. Hier liet, na de wapenstilstand die de Eerste Wereldoorlog beëindigde, de Duitse admiraal Ludwig von Reuter zijn gehele vloot tot zinken brengen om de schepen niet in handen van de Britten te laten vallen. Acht van de 94 schepen liggen nog op de bodem van Scapa Flow. Voor boekingen www.scapaflowdivingcentre.com.

Diep onder het water van de haven van Tobermory op Mull ligt een andere bezienswaardigheid: de San Juan de Sicilia, een gezonken schip uit de Spaanse Armada. Volgens de lokale legende zat de heks Dòideag achter de ondergang van het galjoen. Anderen houden het liever op de weersomstandigheden. Naar verluidt is er nog steeds Spaans goud aan boord. In het Mull Museum in Main Street (entree £ 1,–) is een kleine expositie over de Armada te zien. Tip: heel geschikt voor een regenachtige dag.

Haste ye back!