Notas a CAPÍTULO I.– Herejías del primer siglo de la Reconquista.-Elipando y Félix.-Adopcionismo.
1 «Huius et tempore Iudaei tentati, sicuti iam in Theodosii minoris* fuerant, a quodam Iudaeo sunt seducti, qui et per antiphrasint nomen accipiens Serenus, nubilio errore eos invasit, Messiamque se praedicans, illos ad terram repromissionis volari enunciat, atque omnia quae possidebant ut amitterent imperat: quo facto inanes et vacui remanserunt. Sed ubi hoc ad Ambizam pervenit, omnia quae amiserant, fisco associat; Serenum convocans ad se virum, si Messias esse quae Dei facere cogitaret» (párrafo 53 del Chronicon, ediciones de FLÓREZ [España Sag.] Y MIGNE [Patr. fol.96]).
* Falta temporibus o algún ablativo equivalente. El pasaje está muy corrompido en los dos textos que tengo a la vista. Falta este trozo en muchas copias del Pacense, y quizá sea intercalación; hállase en el códice de Alcalá y en el de París, utilizado por el arzobispo Pedro de Marca.
2 «Quodam die homo haeresi Sabelliana seductos voluit accedere core*, perquisitus est ab eo ut cum tali reatu esset concio, illeque abnegans tali scelere: qui statim ita a daemone est arreptus ut omnis conventus Ecclesiae in stupore reverteretur: sicque Sanctus ut oratione se dedit, et Sanctae Ecclesiae sanum reddidit et illaesum» (Chron. n.69).
Grande es, como se ve, la barbarie de este pasaje, casi ininteligible. Algo habrá influido en ello el descuido de los copistas.
* Acaso coram.
3 «Porro in ipsis referebatur apicibus tuis qualiter vobis nimis intentio est de sexta feria et sabbato, quod istos duos dies dicimus ieiunio mancipandos. Nequaquam haereticorum hominum ignaviam atque impiam perversamque amentiam, inanesque ac mendaces sequere fabulas, sed magis doctorum nostrorum Sanctorum Patrum... videlicet Beati Sylvestri atque Innocentii Papae, pariterque almi Hieronymi seu Isidori divinos sermones annecte et ex nostra Apostolica olitana rcgula, sabbato ieiunare, firmiter atque procul dubio tenens, tua non desinat Sanctitas... Et B. Augustini opuscula legere non praetermittas» (ep.1 del papa ADRIANO, t.5 de la España Sagrada p.528).
4 «His nempe septem diebus a quartodecimo Lunae die, quod est plenilunium, si Dominica tamen occurrerit, quae est prima et sancta dies, pro eo quod non oportet in ea ieiunare, intermissis in alia Dominica quae est sancta et prima dies, vicesimaprima Luna, rationis ordo exigit a Christianis Sanctum Pascha celebrandum. Nam in sabbato quartadecima Luna advenerit, non est intermittenda subsequens Dominica, quintadecima videlicet Lunae dies, venerantes eamdem Dominicam, quae est prima sabbatorum dies in qua lux, iubente Deo, in ipso mundi exordio prodiit, in qua et vera lux, Salvator noster, ab inferis carne resurrexit» (ep.2 del papa ADRIANO, t.5 de la España Sagrada p.532).
5 «Illud autem quod alii ex ipsis dicunt, quod praedestinatio ad vitam sive ad mortem, in Dei sit potestate: alii iterum dicunt, ut quid rogamus Deum ne vincamur tentatione, quod in nostra est potestate, quasi libertate arbitrii?» (Ibid., p.533).
6 «Multi dicentes catholicos se, communem vitam gerentes cum Iudaeis et non baptizatis paganis... Ipsi filias suas cum alio benedicant, et sic populo gentili tradentur... Etiam vivente viro mulieres connubio sibi sortiantur ipsi pseudosacerdotes» (ibid., p.535).
7 «Dudum vero quod Wulcharius Archiepiscopus Galliarum suggessit nobis pro quodam Egila, ut eum episcopum consecraret, valde nimisque cum in fide catholica et in moribus atque actibus laudans ut consecratum vestris partibus emitteret ad praedicandum. Nos vero praedicti Wulcharii Archiepiscopi petitioni credentes, consuetam illi licentiam tribuimus, ut canonice eum examinaret, quatenus si post discussionem et veram examinationem rectum et catholicum eum invenisset, Episcopum ordinaret et nullam quamlibet alienam sedem ambiret vel usurparet, sed solummodo animatum lucra Deo offerret...» (ibid, p.538).
8 «Eius fama in auribus nostris sonuit: non recte ille Egila praedicat, sed errores quosdam Mingentii magistri sui sequens, extra catholicam disciplinam, ut fertur, conatur docere», etc. (ibid., p.538).
9 Elipandus ex antiqua gothorum gente prognatus erat, dice MARIANA en su Historia latina. Elipando, como el nombre lo muestra, venía de la antigua sangre de los godos, repite en la castellana (1.7 c.8).
10 En igual día de 799 tenía ochenta y dos años, según consta en su carta a Félix
11 Increíble parecería, si no supiéramos cuánto ciega el espíritu de secta a los hombres más eminentes, que el protestante Walchio, autor de la mejor y más docta monografía que tenemos sobre el adopcionismo, se empeñe, apoyado en estas frases de sabor y doctrina tan católicos, en tener a Elipando por precursor de la Reforma, faltándole poco para incluir al metropolitano de Toledo en el Catalogus testium veritatis.
12 «In Hispalim, propter Paschas erroneas quae ab eis sunt celebratae, libellum Patrum atque a diversis auctoribus pulchre* compositum conscripsi.»
* Entendiendo mal el pulchre, han creído algunos que el chantre se llamaba Pedro Pulchro.
13 Cf. la epístola de Elipando con Migecio en el t.5 de la España Sagrada p.543-554. Allí se publicó por primera vez, tomada de un códice de la Biblioteca Toledana, descubierto por los benedictinos Fr. Martín Sarmiento y Fr. Diego de Mecolaeta, autor este último del célebre folleto Ferreras contra Ferreras y cuña del mismo palo.
14 VILLANUEVA, Viaje literario a las iglesias de España (Valencia 1821) t.10, Viaje a Urgel p.20-31.
15 Agobardi adversus dogma Felicis (p.238 col.1 del t.14 de la Maxima Bibliotheca Veterum Patrum, Lyon, apud Anissonios, 1677).
16 Antecedentes del adopcionismo (ALZOG, II 53).
«Algunas expresiones oscuras ocasionaron que fuese acusado de sabelianismo, y aun depuesto, Marcelo, obispo de Ancira, uno de los más firmes defensores del símbolo de Nicea. Uno de sus discípulos, Fotino, diácono en Ancira y más adelante obispo de Sirmio, enseñó un error manifiesto (341), pretendiendo que el Logos no era una persona, sino una virtud divina que se manifestó en Jesús. Según él, no era Jesús más que hombre; Dios lo adoptó por hijo a causa de sus virtudes; desde el momento en que haya entregado su poder al Padre, el Logos se separará de él.
Apoyábase Fotino para sostener su error en los textos de 1 Tim 2,5; 1 Cor 15,47; Io 1,1; Gen 1,26; 8,1; 19,4; 30,26; y Dan 7al3. Los semiarrianos le condenaron en Antioquia (345), y los ortodoxos, en Milán (347 ó 49). Por último, los eusebianos le desposeyeron en el primer sínodo de Sirmio (351), por haber condenado de nuevo las opiniones sabelianas sobre la extensión y la concentración de la sustancia divina. Esta condenación fue renovada por otros varios concilios y por el de Constantinopla (381) de la manera más terminante, lo cual no fue parte a impedir que esta herejía amenazase reaparecer en Bonosio, obispo de Sárdica.» ATHANAS. (De Syn. n.27) expone una fórmula de fe acompañada de veintisiete anatemas lanzados contra Fotino (op., t.1 p.593). KLOSE, Historia et Doctrina de Marcello et Photino (Hamb. 1837).
17 Cf. en FLÓREZ, España Sagrada t.5 p.582.
18 Adopcionismo.
Textos citados por Elipando en pro de su opinión. S. Isidoro, Etym. VII 2: «(Christus) Unigenitus autem vocatur secundum divinitatis excellentiam, quia sine fratribus; Primogenitus secundum susceptionem hominis, in qua per adoptionem gratiae fratres habere dignatus est, de quibus esset primogenitus.»
Liturg. Mozar.: «Qui per adoptivi hominis passionem dum suo non indulsit corpori, nostro demum pepercerit.»
Missa de Ascens. Domini: «Hodie Salvator noster per adoptionem carnis sedem repetit Deitatis.»
In missa defunctorum: «Quos fecisti adoptionis participes, iubeas haereditatis tuae esse consortes.»
Cf. Liturgia Mozárabe, ed. ALEX. LESLE (Roma 1755) 4.º ALZOG, II 249.
19 IONAS AURELIANENSIS, De cultu imaginum, libri III (p.166 del tomo citado de la Bibliotheca Veterum Patrum).
20 Ep. ad Elipandum (p.994 de sus Obras, ed. de París 1617).
21 «Eo tempore quo Elipandi lues vesano furore nostram vastabat provinciam» (Alvari Cordubensis, ep.4 t.11 de la España Sagrada).
22 Adopcionismo.-Sus relaciones con el nestorianismo.
ALCUINO, Contra Felicem 1.1 c.11: «Sicut nestoriana impietas in duas Christum divisit personas propter duas naturas, ita et vestra indocta temeritas in duos etiam divisit filios, unum proprium, alterum adoptivum. Si vero Christus est proprius Filius Dei Patris et adoptivus, ergo est alter et alter.»
ALZOG (II 249) dice: «Así terminó una controversia que, aunque causa de graves errores, no dejó de ser importante, porque obligó a los obispos francos a ocuparse de una manera especulativa en una cuestión dogmática y a estudiar la literatura sagrada en todo lo que tenía relación con ella.»
Id., II 420: «En medio de las arduas controversias del adopcionismo, la predestinación y la Eucaristía, se va desarrollando la inteligencia de un modo maravilloso.»
23 In tertiam partem S. Thomae, t.1 disp.89 c.8.
24 «Disputant theologi an Elipandus fuerit vere Nestorianus, duas personas in Christo cum Nestorio statuens, an vero tantum docuerit Christum in una persona esse filium Dei naturalem et adoptivum, naturalem secundum divinitatem, adoptivum secundum humanitatem. Et quidem Nestorianum non fuisse nec propter nestorianismum, sed propter adoptionem Christi in una persona damnatum esse... probare conatur Gabriel Vázquez» (prefacio de Pedro Stevart al libro de San Beato y Heterio contra Elipando).
25 «Episcopus nomine Felix, natione Hispanus, ab Elipando Toleti Episcopo per litteras consultus... doctrinam adoptivam, non solum pronuntiavit, sed etiam scriptis ad memoratum Episcopum libris pertinacissime pravitatem opinionis suae defendere curavit.»
26 «Eo tempore quo Elipandi lues nostram vastabat provinciam, et crudeliter barbarisco gladio letali pectora dissipabat, vester nune requisitus Episcopus Theudula, post multa et varia de proprietate Christi veneranda eloquia, tali fine totius suae dispositionis conclusit Epitoma, ut diceret: 'Si quis carnem Christi adoptivam dixerit Patri, anathema sit.' Amen» (ep.4).
27 De las cosas de San Beato (que aquí trato sólo de pasada) hablaré muy por extenso en la monografía* a él dedicada en mis Estudios críticos sobre escritores montañeses.
* Esta monografía no llegó a publicarse.
28 «Cuius discipulos apud Astures me aliquando vidisse memini, quos et catholicorum virorum regiones illius, qui eorum vesanae doctrinae secundum sanam doctrinam rationabiliter retinebantur...»
29 Esta es la fecha del códice toledano y la admitida por Flórez; en las ediciones de la Bibliotheca Veterum Patrum no hay era ninguna, Morales y Baronio ponen la 821 a año 783. Esta carta fue incorporada por Beato y Heterio en el libro De adoptione. Puede verse además (aunque con graves erratas) en el t.6 de la España sagrada. Póngola asimismo en el apéndice*.
* No consta en él.
30 L.13 c.26 de su Crónica.
31 Dícelo Ambrosio de Morales con la referencia a Álvaro Cordobés; pero yo no he encontrado en sus Cartas este pasaje.
32 Eminentissimo nobis, et Deo amabili Elipando, Toletanae Sedis Archiepiscopo, Eterius et Beatus in Domino salutem. Legimus litteras prudentiae tuae anno praesenti, et non nobis, sed Fideli Abbati mense Octobris, in Era DCCCXXIII clam sub sigillo directas: quas ex relatu advenisse audivimus, sed eas usque sexto Kalendas Decembris minime vidimus. Cumque nos ad fratrem Fidelem, non litterarum illarum compulsio, sed recens religiosae Dominae Adosindae perduceret devotio: audivimus impium libellum adversum nos et fidem nostram per Cuncta Asturia publice devulgatum. Et cum fides nostra una sit et indissoluta, coepit inter scopulos nimis fluctuare navicula... Tunc colloquentes ad invicem diximus: Dormit Iesus in navi, et hinc inde fluctibus quatimur, et tempestate tum molestias sustinemus, quia importabilis excitatus est ventus. Nulla salus nobis esse videtur nisi Iesus excitetur et corde et voce clamandum est ut sic dicamus: Domine, salva nos, perimus», etc.
33 L.2 al principio.
34 «Nonne lupi sunt qui vobis dicunt; adoptivum credite Iesum Christum, et qui ita non crediderit exterminetur? Et Episcopus metropolitanus, et princeps terrae pari certamine haereseorum schismata, unus verbi gladio, alter virga regiminis ulciscens, haereticorum schismata de terra vestra funditus auferat. Certe iam rumor est, iam fama est, et non solum per Asturiam, sed per totam Hispaniam et usque ad Franciam divulgatum est, quod duae quaestiones in Asturicensi Ecclesia ortae sunt. Et sicut duae quaestiones, ita duo populi et duae Ecclesiae. Una pars cum altera pro uno Christo contendunt. Cuius fides vera an falsa sit, grandis intentio est. Et hoc non in minuta plebe, sed inter Episcopos est. Una pars Episcoporum dicit quod Iesus Christus adoptivus est humanitate et nequaquam adoptivus divinitate. Altera pars dicit: nisi ex utraque natura umus est Dei Patris filius proprius, ut ipse sit Dei filius, Deus verus, et ipse adoretur et colatur, qui sub Pontio Pilato est crucifixus. Haec pars nos sumus, id est, Etherius et Beatus cum caeteris ita credentibus» (1.1).
35 «Quia licet humana mens non possit plene rationis investigatione comprehendere, fidei tamen plenitudo complectitur» (1.1).
36 «Deus asserit, probat Filius, tremens terra testatur, inferna captivos absolvunt, maria obediunt, elementa serviunt, petrae scinduntur, sol obscuratur, et haereticus, cum esset rationalis, filiunt Virginis non esse Dei filium causatur» (1.1).
37 «Cum dicit: Qui me misit, mecum est nec me dereliquit. Et alio loco: Deus, Deus meus, quare me dereliquisti, ipse unus est: in ambas naturas me et me dicit. Nam cum dicit: Nec me dereliquit, divina est. Cum autem dicit: Me dereliquisti, humana est. Quia Deus, hominem susceperat, et ipse homo mori habebat, et divinitas, quae vita erat, exul erat a morte, ideo per mortem crucis relinquendus erat usque ad resurrectionem ipsius. Non quod divinitas reliquerit carnem suam, sed quod non moritura erat cum carne sua. Quia sic in sepulchro carnem suam commanendo non deseruit sicut in utero Virginis connascendo formavit. Fidei ergo nostrae convenit, ut Homo Filius dicat: Qui me misit, mecum est, nec me dereliquit. Et cum ex utroque unus sit Filius, cavendum est ne aliquis dicat: Homo est mortuus et Deus eum excitavit», etc.
38 «Quod si discutere volueris, et rationem de Deo et homine facere praesumpseris, continuo in laqueum perditionis inmergeris. Non ergo debemus dicere illum Deum et istum hominem: unum habemus et adoramus cum Patre et Spiritu Sancto Deum: non hominem, quartam introducentes personam, sed cum ipsa carne propria unum adoremus Christum filium Dei, Deum, iuxta Ephesini Concilii verae Fidei documentum, quod ait: Cavemus autem de Christo dicere: Propter adsumentent adoro adsumptum, et propter invisibilem, visibilem. Horrendum vero super hoc etiam illud dicere: Is qui susceptus est cum eo qui suscepit non nuncupatur Deus. Qui enim haec dicit, dividit iterum in duos Christos eum qui unus est, hominem seorsum in partem et Deum similiter in partem constituens», etc.
39 «Tantum ex duabus substantiis constat, id est, corpore et anima. Corpus habet partem mundi unde ducit originem. Anima vero non habet originem, quia spiritus est, et ad imaginem Dei factus...» «Spiritus... superior intellectus... intellectus angelicus... cum supra tendit, fit cum Deo et angelis unus spiritus... sed non una natura... Aliud lumen illuminans, aliud lumen illuminatum» (§ 100 y 101 del t.1, ed. de MIGNE, p.956 y 957).
40 «Et habet ipsa anima multa nomina per actiones... cum sit substantia una, quae dum contemplatur Deum, spiritus est; dum sensit, sensus est; dum sapit, animus est», etc.
41 Con frase enérgica, aunque disonante a oídos melindrosos, llama a los herejes testiculi Antichristi.
42 Del tratado de San Beato hay dos códices en la Biblioteca Toledana; el más antiguo parece de fines del siglo X o principios del XI. El célebre jesuita Andrés Scotto, a quien Mariana dio a conocer el manuscrito, envió copia a Gretser. De esta copia se valió Pedro Stevart para la primera edición, que es de Ingolstad, 1596, en la Collectio insignium auctorum tam graecorum quam latinorum de rebus ecclesiasticis. Después se insertó en las colecciones patrísticas. La que uso es la de MIGNE (t.96 [París 1862] col.894-1030), cotejándola a veces con la incluida en el t 13 de la Maxima Bibliotheca Veterum Patrum (Lugduni, apud Anissonios, 1677, fol.353ss). Preparo una nueva edición, acompañada de versión castellana, para la Sociedad de Bibliófilos Cántabros.
43 Cinco dice el texto impreso, pero evidentemente es yerro. Fueron cuatro, según la Escritura (cf. Gen c.14).
44 «Nobiscum est David, ille manu fortis, qui parvo lapide Goliat blasphemum... in fronte percussit», etc. (t.1 p.50).
45 «Addicit quis: Deus Pater carnem non genuit. Fateor ipse quia carnem non genuit; sed Filium cuius caro est genuit. Nec quis horno in filium animam generat sed carnem cuius est anima generat. Ibi enim Deus Pater, Spiritus, spiritum, non carnem generat... Et ibi Deus Pater et naturam et personam, hic homo pater tantum naturam, non personam. Ibi antequam naturam hominis susciperet, subsistens divina persona amplius augmenti ut Dei filius fateatur divina generatio obtinuit. Hic ut quis filius hominis fateatur, multo minus habuit, qui sine persona tantum a patre naturam carnis suscepit. Unde omnino quis aut dividat omnem hominis filiuum aut Christum ex utroque praedicet unum. Omnis enim ad Dei imaginem conditus, per quem imago Dei descendit, non nisi dissimiliter genitus ex utroque parente existit. Primo natus a Patre, incognitus manet pro tempore. Demum nascitur a matre, et videtur in homine. Pater tantum sine persona naturam, mater vero ut naturam, generat et personam. Sed in una persona utramque substantiam: unam e visceribus propriis, gignendo in fratrum (sic) transmisit, aliam non e visceribus proditam cum genita parturivit. Une in gignentibus caro tantum de carne nata, anima vero a Deo nascitur propagata. Quapropter si uterque parens proprio in filio animam non genuit: ergo adoptivus illi in anima extitit. Quamobrem si cui placet naturarum distinctionem in proprio et adoptivo filio dividere Christum, dividet hominem, omnino hominis filium. Sed quia ratio veritatis repugnat, ex utroque Deo Patri, ex utroque in utroque parenti proprius Filius agnoscatur, quia in utroque non nisi unus personaliter, aut Dei, aut hominis filium demonstratur» (Alvari Cordubensis ep.4, Alvari ad Ioannem).
46 Mémoires de l'histoire de Languedoc.
47 «Anno incarnationis dominicae DCCLXXXVIII indictione XII, gloriosissimo quoque Karolo regnante anno XXIII, V Kal. Iul. Dum pro multis et variis ecclesiasticis negotiis, praesertim pro Felicis Urgellitanae sedis Episcopi pestifero dogmate, monente per suae auctoritatis litteras domno apostolico Adriano, ac domno imperatore per missum suum, nomine Desiderium, convenissemus, urbem Narbonam, infra Basilicam SS. Iusti et Pastoris.»
48 «Anno 792. Haeresis Feliciana primitus audita, et in Reganesburg primo condemnata est. Quem Angilbertus ad praesentiam Adiriani Apostolici adiduxit, et confessione facta suam haeresim iterum abdicavit» (Annales rerum Francorum, desde 741 a 814; FLÓREZ, España Sagrada t.5). Véanse otros testimonios, en lo esencial conformes, en la monografía de WALCHIO (Historia Adoptionorum), quien los tomó de la colección de BOUQUET (Rerum Gallicarum et Francorum, scriptores), t.5 y 6.
49 L.1, Contra Felicem c.5.
50 Adversus Elipandum l.1.
51 «Indigni et exigui Spaniae praesules et caeteri fideles, poscentes almitudinem vestram, ut sicut unius Christi vexillo praesignati sumus, ita pacem illam quam ipse commendavit discipulis suis, intemerato iure servemus. Si quid vero aliter vestra prudentia senserit, reciprocatus vestri sermo socordiam nostram enubilet, et lux veritatis, radio veri dogmatis, abdita pectoris nostri perlustret, ut quos ubertas Christi foecundat, terrae spatium nullo modo dividat» (España Sagrada t.5 p.557).
52 En el apéndice puede verse la carta de Elipando a Carlomagno*. Publicóla por primera vez el P. FLÓREZ en el t.5 de la España Sagrada p.558ss, tomada de un códice de la Biblioteca Toledana, donde está también, aunque incompleta, la dirigida a los obispos de las Galias, que publico por primera vez en el apéndice de este tomo.
* No llegó Menéndez Pelayo a incluir esta carta en el apéndice.
53 Publicada por Tamayo de Salazar en el Martirologio Hispano. Mabillon la admite como auténtica. En otra parte expondré las razones que tengo para suponerla obra del mismo Tamayo.
54 El P. Flórez había reproducido ya los textos del anónimo continuador de Paulo Diácono y del Chronicon Moissiacense, tomándolos de la colección de DUCHESNE, Scriptores His. Franc. t.2 p.206, y t.3 p.141.
55 «Quid vobis videtur? Ab anno prorsus praeterito et ex quo coepit huius pestis insania tumescente perfidiae ulcus diffusius ebullire, non parvus in his regionibus, licet in extremis finibus regni nostri, error inolevit quem censura fidei necesse est omnibus modis resecare» (cf. Libellus Sacrosyllabus en LABBÉ, t.7).
56 La importancia de ambos cánones me mueve a reproducirlos textualmente: «Coniungentibus, Deo favente, apostolica auctoritate, atque piissimi domini nostri Caroli regis iussione, anno XXVI principatus sui cunctis regni Francorum, seu Italiae Aquitaniaeque provinciae episcopis ac sacerdotibus synodali Concilio, inter quos ipse mitissimus sancto interfuit conventui. Ubi in primordio capitulorum exortum est de impia etc. (Ut supra.)... Quam omnes qui supra sanctissimi Patres, et respuentes una cum voce contradixerunt, atque hanc haeresim funditus a Sancta Ecclesia eradicandam statuerunt...
»Can.2: Allata est in medium quaestio de nova Graecorum synodo, quam de adorandis imaginibus Constantinopoli fecerunt, in qua scriptum habebatur ut qui imaginibus Sanctorum, ita ut Deificae Trinitati servitium aut adorationem non impenderent, anathema iudicarentur. Qui supra SS. Patres nostri omnimodis adorationem et servitutem renuentes contempserunt, atque consentientes condemnaverunt.»
57 «Eligant namque quae volunt, vitam aut mortem, benedictionem aut maledictionem. Optamus namque et infinitam boni pastoris Domini precamur benignitatis elementiam, ut qui ovem perditam ad ovile propriis humeris reportavit, ut relictis erroris anfractibus, in quibus malae bestiae, id est, maligni spiritus commorantur... per lamentum poenitentiae sordes abluant peccatorum, et infamata eorum modestia, bonae famae recipiant pristinam dignitatem. Nec honoris periclitentur naufragio et a nostro non disiungantur consortio...» (LABBÉ, t.7).
58 Este documento, que viene a ser, lo mismo que el siguiente, una respuesta al Quid vobis videtur? de Carlomagno, se llama Sacrosyllabo por estas palabras del prefacio: Quumque imprecata et concessa esset morosa dilatio per dies aliquot, placuit eius mansuetudini, ut unusquisque quidquid ingenii captu rectius sentire potuisset, per sacras syllabas die... statuto deferret» (LABBÉ, t.7, París 1671).
59 «Vos igitur quia pauci estis, unde putatis vos aliquid verius invenire potuisse, quam quod sancta universalis toto orbe diffusa tenet Ecclesia? Sub tegmine alarum illarum requiescite, ne vos avida diaboli rapacitas, si foris inveniat, nefando gutture devoret. Redite ad pium Matris Ecelesiae gremium. Illa vos foveat et nutriat, donec occurratis in virum perfectum et plenitudinem corporis» (LABBÉ, t.7, Synodus francofordiana).
60 «Similiter et illis non credimus qui in duos videntem filios unum Christum Dei filium dividere, dum illum naturalem et adoptivum affirmare moliuntur, dum unus idemque sit Dei hominisque filius.»
61 Cf. en el t.7 de LABBÉ Concilium Foroiuliense a Paulino Aquileiensi in causa Sacrosanctae Trinitatis et Incarnationis Verbi Divini congregatum sub Hadriano Papa I anno DCCXCI. Los cánones son catorce, precedidos de una larga arenga de Paulino. Pagi, Madrisio y Muratori señalan al concilio la indicada fecha de 796.
62 Así este opúsculo como el Libellus sacrosy1labus figuran como apéndices (col.1766ss) en las Obras de Alcuino, ed. de ANDRÉS Quercetano (Duchesne, París 1617), que es la que he tenido presente. Walchio cita una edición más correcta de todas las obras de Paulino de Aquileya, hecha por Madrisio.
63 Magistri Albini Flacci Alcuini contra Felicem Urgellitanum Episcopum, libri septem. Véase este tratado en F. Alcuini opera quae hactenus reperiri potuerunt, studio et diligentia Andreae Querecetani Turonensis (Lutetiae Parisiorum 1617, col.782ss). Scripsi Epistolam pridem Felici Episcopo, charitatis calamo, non contentionis stimulo, dice al principio.
64 Ep.8.
65 «De libello vero infelicis non Magistri sed subversoris, placet mihi valde quod vestra sanctissima voluntas et devotio habet curam respondendi ad defensionem fidei catholicae. Sed obsecro, si vestrae placeat pietati, ut exemplarium illius libelli domno dirigatur Apostolico, aliud quoque Paulino Patriarchae, similiter Richbodo et Theodulfo Episcopis, Doctoribus et Magistris, ut singulis pro se respondeant... Et tempore praefinito a vobis ferantur vestrae auctoritati singulorum responsa. Et quidquid in illo libello vel sententiarum vel sensuum contra Catholicam fidem inveniantur, omnia Catholicis exemplis destruantur» (Ep.4 Ad Carolunn Magnum).
66 Epistola cobortatoria in Catholica fide. Empieza: Perfectio fraternae charitatis... Véase Obras de Alcuino col.902
67 «Reverendissimo fratri Albino Diacono, non Christi ministro, sed Antiphrasii Beati foetidissimi discipuli, tempore gloriosi Principis in finibus Austriae exorto, novo Arrio, Sanctorum Venerabilium Patrum Ambrosii, Augustini, Isidori, Hieronymi doctrinis contrario, si converterit ab errore viae suae, a Domino aeternam salutem, et si noluerit, aeternam damnationem. Epistolam tuam a rectae fidei tramite deviam, nitore sulfureo horrificam, superstitioso sermone exaratam, accepimus... Quod vero asseris nullam carnis adoptionem in Filio Dei secundum formam servi de gloriosa Dei Virgine suscepisse, non vera persequeris, sed mendacio plenos esse ostenderis, sicut et magister tuus Antiphrasius Beatus, Antichristi discipulus, carnis immunditia foetidus, ab altare Dei extraneus, pseudo-Christus et pseudo-propheta» (en las Obras de Alcuino y en el t.5 de la España Sagrada).
68 «Postquam venit plenitudo temporis, propter salutem nostram, formam servi accepit, et factus est hominis filius.»
69 Infesto Ascensionis.
70 Nam quia captivitatis nostrae resolvi originalia vincula non poterant, nisi existeret homo nostri generis nostraeque naturae, qui peccati praeiudicio non teneretur et qui immaculato sanguine suo Chirographum letale dilueret, sicut ab initio erat divinitus praeordinatum: ita est in plenitudine praefiniti temporis factum, ut multis modis significata promissio in diu expectatum veniret effectum... In magno autem sacrilegio se versari haereticorum manifestat impietas, cum sub specie Deitatis honorandae, humanae carnis in Christo negant veritatem... Cum ita secundum promissionem omnia saecula percurrentem, mundus sit reconciliatus in Christo, ut si non Verbum dignaretur caro fieri, nulla posset et caro salvari... Non ergo quisquam sibi erubescendum existimet Christianus de nostri in Christo corporis veritate, quia omnes Apostoli Apostolorumque discipuli et praeclari Ecclesiarum quique doctores qui ad martyrii coronam vel confessionis meruerunt gloriam pervenire, in huius fidei lumine splenduerunt, consonis ubique sententiis intonantes quod in Domino Iesu Christo Deitatis et carnis una sit confitenda persona. Qua autem rationis similitudine, qua divinorum voluminum portione haeretica impietas se existimet adiuvari, quae veritatem negat corporis Christi? Cum hanc non lex testificari, non Prophetae praecinere, non Evangelia docere, non ipse destiterit Christus ostendere: quaerant per omnem seriem Scripturarum, quo tenebras suas fugiant, non quo verum lumen obscurent, et per omnia saecula ita veritatem invenient coruscantem, ut magnum hoc et mirabile Sacramentum ab initio videant creditum quod est in fine completum...» (España Sagrada t.5 p.573 y 574, o en las Obras de Alcuino, ed. cit. Col.190).
71 «In qua Synodo, praesente Leone Apostolico, et cum eo caeteri Episcopi numero LVII residentes et plerique presbyteri ac diaconi cum eis in domo beatissimi Petri Apostoli, per quorum omnium auctoritatem sententias nostras excluserunt.»
72 Cf. Marca Hispanica col.260.270 y 345.
73 Viaje literario t.10 p.25.
74 Cf. Obras de Alcuino col.920ss (ed. cit.).
75 Dícelo el mismo FÉLIX en la Connfessio fidei: Posquam ad praesentiam domini nostri Caroli regis perductus sum, licentiam ab eo, secundum quod et venlerabilis dominus Laidradus, Episcopus nobis in Urgello poilicitus est, accepimus.
76 Adelchi, coro del acto 4.º
77 La Confessio fidei se halla en las colecciones de LABBÉ, MANSI y AGUIRRE en el t.96 de la Patrología de MIGNE y en otras partes. Todos lo tomaron de las Obras de Alcuino, donde también hay una breve epístola de FÉLIX, Filiae in Christo charissimae, previniéndola contra el adopcionismo. Son los únicos escritos que de él conocemos.
78 DUCANGE (Glossarium mediae et infimae latinitatis pref. n.29-31) pone por ejemplo esta carta. También la inserta el P. Flórez. Yo la reproduzco en el Apéndice, tomada de las Obras de Alcuino.
79 Disputationes duae contra errores Felicis et Elipandi, de servitute et adoptione Christi in Concilio Francofurdiensi damnatos. Auctore P. Gabriele Vázquez... (Compluti 1594). Libro muy curioso, aunque de interés más científico que histórico. En excusa de Elipando escribió también el P. Nieremberg una carta a Ramírez de Prado. Publicóla éste en su edición del Falso Luitprando.
La vida de San Beato, que TAMAYO DE SALAZAR publicó en su Martirologio como tomada del Leyendario asturicense, es, en mi sentir, no sólo interpolada, sino apócrifa, y obra del mismo Tamayo. Contiénense en ella hechos evidentemente falsos, como el afirmar que Félix fue francés y discípulo de Elipando; la asistencia de Beato y Heterio al concilio de Francfort, un supuesto concilio de Toledo (por confusión con la junta de Aquisgrán), en que Elipando abjuró con lágrimas y sollozos su doctrina, etc. El falsario manifestó tanta ignorancia como atrevimiento. Lo extraño es que autores de seso le hayan seguido.
80 «Sententias vel perverso interpretari sensu, vel perfida vos immutare temeritate agnovimus, veluti in aliquibus probavimus locis, dum ad nos per Felicem, olim vestrum, nunc aditem nostrum commilitonem, plures vestri erroris pervenerunt litterulae» (1.2 Contra Elipandum).
81 «Sanctorum Patrum per loca testimonia, invenimus posita, sed male perfidiae veneno corrupta.»
82 «Post obiturri Felicis... inventa est a nobis quaedam cedula ab eo edita sub specie interrogationis et responsionis: quam cum legentes consideraremus, inspeximus hominem diligenter et fraudulenter instaurasse, quantum in se fuit, omnem pravitatem dogmatis... qui licet aliqua verba, quae prius imprudenter efferebat, postea sulopresserit, aliqua tamen nunc addidit quae tunc reticuit.»
83 «Qui incaute admirantes vitam praedicti Felicis, probanda putant omnia quae dixit» (véase el tratado de AGOBARDO en la Biblioteca Veterum Patrum p.238 del t.14).
84 Para apurar cuanto acerca de esta herejía conozco, no dejaré de advertir que BENEDICTO ANIANENSE, prelado de Septimania, escribió una Disputatio adversus Felicianam impietaten que publicó BALUZE, en el libro 4 de sus Misceláneas.
Algunas de las epístolas de Alcuino se refieren asimismo a esta cuestión. Nótese sobre todo la 69, Ad fratres lugdunenses, exhortándoles a huir del error de los españoles. Acaso hubo otras refutaciones, hoy perdidas.
85 Véase en VILLANUEVA, Viaje literario t.10, apéndice, doc.4 P.225ss.
86 Lo mismo opina WALCHIO en su Historia Adoptionorum:
«Nec lubet diffiteri mihi probabile videri, doctrinam de adoptione Christi a Bonosiacis in Hispaniam esse illatam atque ab eo tempore, clandestinis conciliis conservatam: a Felice denique emendatam magis eaque quae illi de Christo Deo dixerant, ad Christum hominem revelata fuisse.»
87 De distinto modo yerra el P. TAILHAN, S. I., en su reciente y hermosa monografía Les Bibliothèques espagnoles du Haut-Moyen-Âge, contando a Claudio de Turín (cuyo yerro fue únicamente la iconomaquia) entre los prosélitos del adopcionismo.
88 Dícelo Agobardo:« Utrum Christus Dominus in utraque natura similiter sit filius Dei an dissimiliter. Ille respondit: non similiter sed dissimiliter... quia sicut in se continet duas naturas... ita duobus modis creditur Dei filius... Secundum divinitatis essentiam natura, veritate, proprietate, genere... atque substantia: iuxta humanitatem vero non natura, sed gratia, electione, voluntate, placito, praedestinatione, adsumptione et caetera.»
89 Compruébalo Alcuino: «Refert quoque (Félix) eum (Christum) baptismo indiguisse volens, ut videtur, eum in baptismo adoptari, sicut et nos.»
90 Para aclarar más y más el verdadero espíritu de la doctrina, reproduzco este trozo de Elipando: «Non per illum qui natus est de Virgine visibilia et invisibilia condidit, sed per illum qui non est filius adoptione sed genere: neque gratia sed natura. Et per istum Dei filium, adoptivum humanitate, et nequaquam adoptivum Divinitate, mundum redemit.»
91 Esta Exposición fue impresa por primera y única vez en 1770, gracias a la diligencia del P. Flórez. Fue una de las obras mas estimadas en la Edad Media, y ha llegado a nosotros en códices de grande importancia paleográfica, como los de Urgel, Gerona, Valladolid, San Millán (hoy de la Academia de la Historia) y San Isidoro de León (hoy de la Biblioteca Nacional). Se divide en doce capítulos y está dedicada a Heterio.
92 San Beato de Liébana.
DELISLE (LÉOPOLD), Mélanges de paléographie et de bibliographie (París 1880).
RAMSAY (P.), 0. S. B., Le commentaire de l'Apocalypse par Beatus de Liébana: Revue d'Histoire et de littérature religieuses (1902) t.7 p.419.
ID., The manuscripts of the commentary of Beatus of Liébana of the Apocalysis: Revue des Bibliothèques (1902) t.12 p.74-103.
DIDOT (FIRMIN), Les Apocalypses figurées (París 1870).
FRIMMEL, Die Apocalyse in der Bildershandschriften des Mittelalters (Viena 1855).
GUTIÉRREZ DEL CAÑO, Códices y manuscritos que se conservan en la Biblioteca de la Universidad de Valladolid (Valladolid 1888) p.16-39.
BOFARULL Y SANS, Los códices, diplomas e impresos en la Exposición Universal de Barcelona de 1988 (1890) p.13-15.
FITA (P. FIDEL), Boletín de la R. Academia de la Historia t.41 (1902) p.353-416
Un nuevo manuscrito del comentario sobre el Apocalipsis de San Beato de Liébana, art. del P. Z. GARCÍA, S. I., Razón y Fe t.12, agosto de 1905.
Veintiuno son los códices conocidos hasta ahora del comentario de San Beato (cf. P. RAMSAY en la Revue des Bibliothèques), y hay noticia de otros diez que se han perdido.
El que da a conocer el P. Z. García es de la Biblioteca Corsiniana de Roma, hoy de la Academia dei Lincei: «Este manuscrito, aunque no es el más antiguo de los que poseemos, parte, por lo menos, se remonta a últimos del siglo XI o principios del XII. No hay un solo manuscrito de San Beato, de los que han llegado hasta nosotros, completo; todos tienen varias o muchas lagunas.»
«El comentario de San Beato ejerció una influencia grandísima en la miniatura de España desde el siglo IX hasta el XIV.»
«Tienen gran valor estos códices para el texto de la Biblia gótica. San Beato se sirvió de ella para su comentario, y ahora nos pueden servir a nosotros mucho estos códices para conocer su verdadera lectura. En fin, estos manuscritos, en que la fonética, la morfología y la sintaxis latina sufren las transformaciones más caprichosas que se pueden imaginar, según la época en que han sido escritos, suministran a los filólogos elementos nada despreciables para el conocimiento del latín vulgar en España.»
93 Singularités historiques et littéraires.-Theodulfe.
94 Adopcionismo.
Los textos de las falsas decretales concernientes a la Trinidad y a la Encarnación están tomados de los escritos de Idacio de Mérida y del papa San León (HINSCHIUS, Decretales Pseudo-Isidorianae p.132 y 134, Berlín 1863).
Sobre estos textos doctrinales cf. MÖHLER, Fragmente aus und über Pseudo-Isidor, publicados en 1829 y en 1832 en la Tübing, Theologische Quartalschrift, y reimpresas en 1839, por diligencias de Döllinger, en la colección de los Schriften und Aufsätze de MÖHLER, I p.283-347.
Visiblemente están dirigidos, unos, contra las doctrinas erróneas sobre la Trinidad, que comienzan en la primera mitad del siglo IX (cf. MÖHLER, p.340ss). El texto más significativo es el del discurso pronunciado en 791 por el obispo Paulino de Aquileya (Concilium Foroiuliense: MANSI, XIII col.841-842: «Contra eos videlicet qui de personarum discretione dubitant; qui ipsum putant esse Patrem ipsumque Filium; qui inferiorem Filium et posteriorem mentiuntur esse Patrem; qui tria principia confitentur...»
En el número de los que dicen «Filium posteriorem esse Patre» se puede citar a Migecio, combatido por Elipando. Contra esta proposición que enseñó Migecio, cf. Pseudo Hyg., Pseudo Sixto, II. En fin, contra los adopcionistas que dicen que Cristo no es verdaderamente Hijo de Dios e invocan en su apoyo los textos de la Escritura que se expresan en términos diferentes sobre la naturaleza divina y la naturaleza humana de J. C., cf. Pseudo Evaristo, Pseudo Hyginio, Pseudo Soter, Pseudo Félix, Pseudo Eutychiano...
Otros más numerosos van dirigidos contra las teorías adopcionistas, destructoras de la enseñanza cristiana sobre la Encarnación, que habían hecho gran ruido en el reinado de Carlomagno y estaban vivas aún en tiempo de Carlos el Calvo. No sabremos a ciencia cierta en qué región circulaban estas doctrinas heterodoxas; acaso preocupaban un poco en todas partes a los espíritus cultivados.
PAUL FOURNIER, Étude sur les fausses décrétales: Revue d'Histoire Ecclésiastique de Lovaina, enero de 1906.
HETERIO Y BEATO, Liber de adoptione Christi. (En el t.96 de la Patrología de MIGNE o en el 13 de la Maxima Bibliolheca Veterum Patrum, Lyón 1677.)
ÁLVARO CORDOBÉS, Epístolas 1 y 4 en el t.11 de la España Sagrada, que contiene las obras de los santos varones cordobeses.
FÉLIX, Confessio fidei. En las obras de Alcuino.
PAULINO DE AQUILEYA, Contra Felicem episcopum. Libri tres, etc. En las obras de Alcuino o en las del mismo Paulino. (Ed. de MADRISIO.)
ALCUINO, Contra Felicem, libri septem.-Epistola ad E1ipandum.- Libelli contra Elipandum. En sus obras (ed. de ANDRÉS QUERCETANO O DUCHESNE, París 1617).
Synodus Francofurdiana.-Libellus sacrosyllabus.-Synodus Leonis Papae tertii. (En las colecciones de concilios.)
Chronicon Moissiacense.-Annales Francorum Fuldenses ab anno 714 ad annun 900. Annales rerum Franciscarum ab anno 741 ad annum 814.-Caroli Magni vita ab incerto auctore.-Eginhardi, Vita Caroli Magni.-Poeta sajón: De gestis Caroli Magni, libri quinque, etc. En los t.1 y 2 de la colección de DUCHESNE, Historiae Francorum scriptores coaetanei ab ipsius gentis origine ad nostra usque tempora (París 1636).
S. AGOBARDO, Adversus dogma Felicis. En el t.14 de la Max. Bibliotheca Vet. Pat. Ed. lugdunense.
GABRIEL VÁZQUEZ, Disputationes duae (cf. supra). Después fueron incorporadas en sus comentarios a la Summa, tratado De Incarnatione.
NIEREMBERG, carta a Ramírez de Prado en Luitprandi opera quae extant... notis illustrata (Antuerpiae 1640) p.518. Libro apócrifo y de poca cuenta.
PEDRO DE MARCA y ESTEBAN BALUZE, Marca Hispanica, sive Limes Hispanicus (París 1688) t.3 c.12.
FLÓREZ, España Sagrada, t.5. Es rico en noticias y documentos.
CHRISTIANI GUILL. FRANC. WALCHII, Historia Adoptionorum. Goettinguae, sumptibus Dan. Frid. Kuebleri, 1755, XII-288 págs. Es el mejor trabajo sobre la materia, aunque no inmune de resabios de secta (el autor era luterano). Cita algún otro trabajo anterior y breve de Jacobo Basnage, Mosheim, etc., y sobre todo la disertación de MADRISIO (MADRU DE UDINA), De Felicis et Elipandi haeresi, incluida en el Thesaurus theologicus del P. ZACCARIA, t.9 p.353.
VILLANUEVA, Viaje literario, t.10. Suple en algún modo la falta del tomo de URGEL en la Esp. Sag.
Véanse además las Historias generales de AMBROSIO DE MORALES, MARIANA, que dedicó un buen capítulo a este asunto; Ferreras, Masdéu (que incurre en graves errores, como el de convertir al antiguo hereje Bonoso, padre de la secta bonosiana, en monje de Liébana, compañero de San Beato y escritor, etc.), los Anales de BARONIO, las notas de Pagi, el Martirologio de TAMAYO (lleno en esto, como en lo demás, de fábulas), la Historia eclesiástica de España, del DR. LA FUENTE, etc.
No he querido hacer mérito de las supuestas cartas de Ascárico o Ascario, invención de Román de la Higueraf.
f Del erudito premonstratense P. D. José Martí, digno compañero de Caresmar y Pascual, cita TORRES AMAT (Escritores catalanes p.391) una disertación, que quedó inédita, Sobre los errores de Félix, obispo de Urgel.
95 Fuentes de este capítulo. Aunque ya quedan indicadas, conviene reunirlas.
Chronicon del Pacense (sigo la ed. de MIGNE, t.96 de la Patrología); epístolas del papa Adriano (dos a Egila y Juan, otra a los obispos españoles). En el t.5 de la España Sagrada.
ELIPANDO, Epístolas. Son siete. Las dirigidas a Migecio, a los obispos de las Galias y a Carlomagno fueron impresas por el P. Flórez en el citado t.5. La que se endereza al abad Fidel está en el libro de Beato y Heterio. Las encabezadas a Alcuino y a Félix, en el de Alcuino.