De slag van de Somme 1916 Koen Koch

Prev Next

Mijn makker schopte en duwde zijn bajonet in hem. Dat maakte
hem af. Dit soort dingen gebeurde langs de hele lijn, geen Duitser werd gespaard. Gewonden werden door ons allemaal gedood. Dat hadden ze ons niet precies verteld, “Geen gevangenen maken”, maar ons was wel duidelijk gemaakt wat de bedoeling was.’ Het bataljon op de uiterste rechterﬂank was het 17de Kings (Liver- pool), ofwel het 1ste City Battalion. Het was misschien ook wel het meest succesvolle van de hele dag. Alle doelen werden gehaald zon- der één dode. De bataljonscommandant B.C. Fairfax en de com- mandant van het Franse bataljon dat hier de aanval voortzette, leid- den arm in arm hun troepen door het niemandsland. Toen ze tegen halfnegen zonder veel problemen hun doel bereikt hadden, om- helsden ze elkaar, in een geest van eenheid, vriendschap en victorie. Luitenant Wilmer beschreef de aanval; het ging eigenlijk precies zo- als het overal had moeten gaan: ‘Het was een heerlijke zonnige och- tend en precies om 07.30 uur werd onze barrage verlegd van de Duitse eerste lijn naar hun tweede lijn, en golven Britse troepen ver- lieten de loopgraven, en wandelden het niemandsland in, in brede rijen, met de bajonet op het geweer. Er was geen haast, en wat ons bataljon betreft heel weinig tegenstand. Onze verliezen waren ge- ring en we bereikten onze doelen zonder problemen, en we groeven ons in onze nieuwe posities in. Verder naar het noorden was na- tuurlijk alles heel anders, en de verliezen daar waren afschuwelijk.’ Inderdaad, net zoals de jongens uit Liverpool waren de pals uit Sheﬃeld, Accrington en Leeds helemaal in het noorden bij Serre rustig het niemandsland in gewandeld. Maar in het noorden zaten de Duitsers op hen te wachten. We weten wat er gebeurd is, bij Ser- re, bij Beaumont-Hamel, bij Thiepval, bij Ovillers, bij La Boisselle. Niet eens de eerste Duitse verdedigingslijn, laat staan de tweede was doorbroken. De deuren voor het Reserve Leger van Gough bleven gesloten. Bapaume werd niet gehaald, en kon pas in het

vroege voorjaar van 1917 bezet worden, toen de Duitsers zich op de
Hindenburglijn hadden teruggetrokken.
Het grandioze plan van Haig was volkomen mislukt. Datzelfde gold grotendeels voor Rawlinsons meer behoudende opzet om de eerste Duitse lijn te bezetten en dan verder te zien. Precies door de ambities van Haig, die een goede uitvoering van Rawlinsons plan onmogelijk maakten, konden ook de realistischer doelen van Rawlinson niet bereikt worden. In die botsing tussen twee tegen- strijdige strategische concepten lag de belangrijkste oorzaak van de mislukking op 1 juli. Daarbij kwamen dan nog de vele grote en kleine zaken die beslisten over succes of falen. Tegen de avond van 1 juli werden de meeste bataljons die aan de strijd hadden deelgenomen, afgelost. De dagen daarna werd roll call gehouden. Toen bleek pas goed hoe groot de verliezen waren geweest. Voor de regular bataljons was 1 juli een ‘knap lastige dag’ geweest. Voor de vrijwilligers van 1914 betekende 1 juli het verlies van directe vrienden en collega’s, maar ook de vernietiging van idealen en illusies waarmee ze de oorlog in waren gegaan, en het verdwijnen van ongeremd optimisme en zelfvertrouwen. George Martin van de Bradford Pals verloor op 1 juli, zoals hij schreef, niet alleen zijn vrienden, maar zijn vertrouwen in de politici en de ge- neraals die de oorlog leidden. Oorlog zou niet aan oorlog een ein- de maken. De mens had een vernietigingsmachine geschapen die hij niet meer kon beheersen. Het 9de Yorks and Lancs, allemaal mijnwerkers uit Zuid-Yorkshire, had deelgenomen aan die ramp- zalige aanval op Ovillers. Het was hun allereerste gevecht geweest. In een halfuurtje hadden ze de helft van hun sterkte verloren: van de 751 man die ’s ochtends vertrokken waren, waren er 180 terugge- keerd.47 In hun oorlogsdagboek staat voor 1 juli: ‘So ends the Golden Age.’
De uit zichtloze zomer
aan de Somme
Hoe teleurstellend de eerste dag van de Big Push ook verlopen was, het Britse opperbevel dacht er geen ogenblik aan het oﬀensief te stoppen. De redenen om het oﬀensief te beginnen waren immers niet veranderd. Het programma van Chantilly om de vijand op alle fronten aan te vallen liet niet toe dat men het oﬀensief zou afbre- ken terwijl het nog maar nauwelijks begonnen was. Bovendien bleef het noodzakelijk de Fransen, die nog steeds zwaar onder druk stonden bij Verdun, te ondersteunen door het Somme-oﬀensief voort te zetten. Na 1 juli zou het Somme-oﬀensief nog 140 dagen duren. Echte grote oﬀensieven vonden plaats op 14 juli (de slag van Bazentin Ridge), op 15 september (de slag van Flers-Courcelette, waarbij voor het eerst tanks werden ingezet), op 25 september (de slag van Morval) en op 13 november (de slag van de Ancre). Maar elke dag ondernamen de Britten wel grotere of kleinere acties en ook de Duitsers voerden tientallen tegenaanvallen uit. Juist de pe- rioden tussen de ‘grote’ slagen werden gekenmerkt door grote ver- liezen. Beide legers raakten verstrengeld in een even uitzichtloze als bloedige worsteling.
Haig en Rawlinson maakten geen woord vuil aan de discrepantie tussen de hoge verwachtingen en de geringe resultaten op 1 juli. Te- genslag hoorde bij de oorlog. Daarnaast waren Haig en Rawlinson niet onder de indruk geraakt van de hoge verliescijfers. Rawlinson

dacht trouwens op 2 juli dat de totale verliezen zo’n 30.000 man
beliepen, de helft van het werkelijke getal. Zwaar, gaf hij zelf toe, maar voor hem geen reden tot zorg omdat hij ‘nog genoeg verse di- visies achter de hand had’.1 Daarin had Rawlinson zeker gelijk. Op 1 juli had hij slechts 100.000 soldaten gebruikt, of opgebruikt, zoals de Britten zeggen, van de ruim 400.000 die hem nog ter beschik- king stonden.
Zowel Haig als Rawlinson dacht na over de volgende stappen. Op 1 juli, om 10 uur ’s avonds al, had Rawlinson zijn orders voor de volgende dag uitgegeven. Juist in het noorden, waar het dus was misgegaan, moest de aanval hervat worden. Hij wilde kennelijk de mislukking van de eerste dag goedmaken en nog een keer proberen de eerste Duitse lijn te veroveren.
Haig wilde daarentegen de successen in het zuiden uitbuiten en zich beperken tot aanvallen tussen Ovillers en Longueval. Natuur- lijk gebeurde wat Haig, de opperbevelhebber, wilde. Bij Serre, Beaumont-Hamel en Thiepval bleef het daarom de eerste maan- den na 1 juli betrekkelijk rustig. viii en x Corps, die daar zo zwaar geleden hadden, waren voorlopig tot niet veel meer in staat, en werden overgeheveld naar het Reserve Leger van Gough. Dat leger zou in de komende tijd slechts in beperkte mate aan de gevechten deelnemen.
Door de beslissing van Haig kantelde de richting van het oﬀen- sief als het ware een kwartslag. Op 1 juli werd aan het grootste deel van het front, van Serre tot Fricourt, in oostelijke richting aange- vallen, en slechts aan het kleinere, zuidelijke deel van het front, van Fricourt tot Montauban, was het oﬀensief noordwaarts gericht. Dat veranderde nu dus. Aan het lange deel van het front was nu nog maar weinig activiteit, alle aandacht concentreerde zich op het veel kortere stuk; in juli vooral op de heuvelrug tussen Bazentin-le- Grand en Longueval, de tweede Duitse verdedigingslijn.

Ter voorbereiding van dit oﬀensief moest het gebied tussen de eer-
ste lijn (Mametz en Montauban), die op 1 juli bezet was, en de tweede lijn (Bazentin-le-Grand en Longueval) veroverd worden. Zo zouden goede uitgangsposities voor de nieuwe grote aanval in- genomen kunnen worden. Het gebrek aan coördinatie bij de voor- bereidende aanvallen, die de troepen een goede uitgangspositie moesten verschaﬀen, was opvallend. Steeds viel slechts een beperkt aantal bataljons aan op een smal front, waarbij de aanvallers geen steun kregen van de naastliggende eenheden. Artilleriesteun was in de meeste gevallen ontoereikend, de voorbereidingstijd voor de meeste aanvallen vaak te kort. Speciﬁeke orders bereikten de troe- pen pas enkele minuten voor hun aanval, sommige troepen arri- veerden te laat bij hun aanvalsposities. Dit gebrek aan coördinatie, dat leidde tot grote verliezen zonder dat het beoogde resultaat werd behaald, vloeide voort uit het ge- brek aan belangstelling dat Rawlinson voor deze fase van de strijd aan den dag legde. Nadat hij zijn korpscommandanten hun orders had gegeven, liet hij de uitvoering geheel aan zijn ondergeschikten over.2 Het gebrek aan voorbereiding was een gevolg van het feit dat zowel Haig als Rawlinson aandrong op grote haast. Op de hoofd- kwartieren bestond de indruk dat de vijand zeer ernstig in de pro- blemen was geraakt en nog maar weinig reserves overhad. Het zou dus makkelijk moeten zijn om hem nu te overrompelen. Om van die situatie te kunnen proﬁteren moest zo snel mogelijk gehandeld worden.3 Het gevolg was dat in deze dagen meer slachtoﬀers vielen (25.000, dat is meer dan de helft van het aantal slachtoﬀers bij de grote aanval op 14 juli zelf) dan bij een goede coördinatie en voor- bereiding het geval zou zijn geweest.
Het belangrijkste obstakel was Mametz Wood, een bijna ondoor- dringbare wirwar van struikgewas en kapotgeschoten bomen. De 7de divisie, vervuld van trots op haar goede prestaties op 1 juli, viel in de nacht van 4 op 5 juli de rand van het bos aan, maar nu zonder

veel succes. Sassoon verrichtte hierbij weer een van zijn even roe-
keloze als zinloze eenmansacties die hem populair hadden ge- maakt bij zijn manschappen, en hem de bijnaam Mad Jack hadden opgeleverd. Uit woede en wraakzucht omdat een van zijn man- schappen was gedood, trok hij ten aanval. In zijn eentje veroverde hij een stuk Duitse loopgraaf, Wood Trench, aan de zuidelijke rand van Mametz Wood. Hij had een aantal handgranaten gegooid waardoor tientallen Duitsers op de vlucht sloegen. Later gaf hij die loopgraaf bij gebrek aan steun weer op. Voor zoiets zou hij een hoge militaire onderscheiding hebben moeten ontvangen, boven op het Military Cross dat hij al verdiend had. Maar hij kreeg niets, omdat de hele operatie als een mislukking werd aangemerkt. Sassoons divisie werd afgelost door de 38ste (Welsh) divisie, een typische New Army-divisie. Maar ook, zoals de twee Ierse divisies, de katholieke 16de (Irish)en de 36ste (Ulster), een typisch ‘politie- ke’ divisie. Lloyd George, de ﬂamboyante Welshman – eerst als mi- nister van Munitie verantwoordelijk voor de oorlogsindustrie en nu, als opvolger van Kitchener, minister van Oorlog –, had zeer aangedrongen op de vorming van een heel Welsh leger. Zo’n leger zou zijn politieke prestige zeer bevorderen. Het zou uit ten minste twee divisies moeten bestaan. De rekrutering liep echter minder goed dan hij wenste, vooral omdat vele Welshmen zich al bij ande- re regimenten hadden aangemeld. Lloyd George moest uiteinde- lijk met één divisie, de 38ste, genoegen nemen. Zij was niettemin een doorsnede van de samenleving van Wales. Mijnwerkers vorm- den twee bataljons, en ook de ambtenaren van het stadhuis in Car- diﬀ en de leden van de Swansea Cricket and Football Club hadden hun eigen bataljon. Lloyd George zorgde er, bijna vanzelfsprekend voor deze politicus, ook voor dat zijn favorieten benoemd werden op hoge posten in de divisie, tot aan de commandant van de divisie toe; dat was I. Phillips, het liberale Kamerlid voor Southampton. Sassoon zag hoe de Welshmen aan het front arriveerden. Ze hadden een week gemarcheerd om aan de Somme te komen, ze

waren doodmoe en hadden allemaal blaren op hun voeten. Sas-
soons sector werd overgenomen door de ambtenaren uit Cardiﬀ, onervaren en undersized, eigenlijk te klein om soldaat te zijn. Hij voelde dat ze opgeoﬀerd zouden worden.‘Wanneer ik me dat god- verlaten stel kaki-ﬁguren weer voor de geest haal in de schemering van de bomen, zag ik, voor het eerst, geloof ik, hoe blind de oorlog zijn slachtoﬀers vernietigt […] Ik begreep de verdoemde toestand van deze half getrainde burgers die erop af werden gestuurd het Bos te veroveren.’ Tussen 7 en 12 juli, toen Mametz Wood eindelijk geheel bezet werd, voerden de Welshmen zeven aanvallen uit die bijna allemaal op niets uitliepen. Gebrek aan coördinatie met de naburige eenhe- den, de inzet van een te gering aantal troepen, onvoldoende artille- riesteun, te geringe voorbereidingstijd – het bekende verhaal. De Duitse verdedigers behoorden tot een elite-eenheid, het Lehr-re- giment van een Garde-divisie. Daarbij kwam dat het hoofdkwar- tier van Phillips, de commandant van de divisie, zo’n tien kilome- ter van de frontlijn lag, en de verbindingen slecht waren. Phillips had ook bevel gegeven de aanval af te breken wanneer men op al te zwaar machinegeweervuur zou stuiten. Voor voortzetting van zinloze slachtingen voelde hij niets. Op de 38ste divisie en zijn commandant werd onmiddellijk zware kritiek uitgeoefend. Mont- gomery, chef-staf van Rawlinson, zei dat de 38ste helemaal niets gedaan had. Kiggel, chef-staf van Haig, stelde vast dat de divisie ge- faald had en bovendien ‘nauwelijks verliezen had geleden’.5 Haig zelf schreef dat de divisie zelfs helemaal niet het bos, dat toch per- fect was gebombardeerd, in getrokken was en in 24 uur minder dan 150 man aan verliezen had geleden.6 Het eerste was onwaar. Waarom het tweede op zich verwijtbaar zou zijn, geeft een ontluis- terend inzicht in het denken van Haig. Niet het vermijden, maar het lijden van massale verliezen achtte hij kennelijk een bewijs van militaire competentie.
Misschien was Phillips een incompetente oﬃcier, of misschien

was hij slechts een politieke protegé van Lloyd George, met wie hij
ook tijdens zijn generaalschap bleef corresponderen. Zeker is dat Haig een afkeer had van generaals die buiten hem om met de ko- ning of de regering contact onderhielden. Hij vreesde dat daar- door zijn positie in gevaar gebracht zou kunnen worden; niet vreemd als men bedenkt hoe hij zelf door politieke intriges Sir John French, zijn voorganger, in het nauw had gedreven. Maar dat de 38ste divisie niets gedaan en geen verliezen zou hebben geleden, is onjuist, en een miskenning van wat de Welshmen hebben doorstaan. Uiteindelijk bedroegen de verliezen 4000 man, waarbij aangetekend moet worden dat steeds slechts met enkele eenheden werd aangevallen. De verliezen van die aan- valseenheden waren doorgaans 50 procent, het niveau van 1 juli. Op 11 juli werd Mametz Wood bezet. Een groot aantal Welshmen werd daarbij nog slachtoﬀer van de eigen Britse artillerie. Daarna werd de zwaar gehavende divisie uit de lijn gehaald en kwam niet meer aan de Somme terug. Robert Graves, vriend en collega- schrijver van Sassoon, dwaalde enkele dagen na de deﬁnitieve ver- overing door Mametz Wood: ‘Ik passeerde het opgezwollen en stinkende lijk van een Duitser, met zijn rug tegen een boom ge- leund. Hij had een groen gezicht, een bril, kortgeschoren haar; zwart bloed druppelde uit zijn neus en langs zijn baard. Ik kwam langs twee andere onvergetelijke lijken: een man van de South Wa- les Borderers en eentje van het Lehr-regiment waren erin geslaagd elkaar gelijktijdig te bajonetteren.’ Phillips werd op 9 juli ontslagen, evenals zijn collega Pilcher. Pil- cher was de bevelhebber van de 17de divisie geweest die naast de Welshmen bij de strijd om Mametz Wood had geopereerd. Volgens Haig en Rawlinson had deze Pilcher er ook niets van gemaakt. Pil- cher was in tegenstelling tot Phillips een beroepsmilitair met een uitstekende reputatie. Maar juist zijn professionaliteit had hem er- toe gebracht te protesteren tegen de wijze waarop hij zijn troepen

moest inzetten. Ook voerde hij zijn orders niet strikt naar de letter
uit. Dat alles was hem niet in dank afgenomen. Na de oorlog schreef hij:‘Als ik letterlijk de orders had opgevolgd, dan zou ik nog twee- of driehonderd man extra verloren hebben en niets meer be- reikt hebben. Zij hebben me, zoals bekend, beschuldigd van gebrek aan push en ik ben als gevolg daarvan naar huis gestuurd. Het is heel gemakkelijk om een paar mijl achter het front te zitten en er- voor beloond te worden dat je het goed hebt gevonden dat je man- nen gedood werden in een tot mislukken gedoemde onderneming. Maar die rol beviel me niet, en mijn protesten tegen deze zinloze acties werden niet geaccepteerd.’ Het ontslag van Phillips en Pilcher was een duidelijk signaal aan de andere commandanten: falen op zich is geen probleem, als er maar voldoende slachtoﬀers zijn gevallen. Dat was immers het bewijs, hoe bizar ook, dat het wel serieus geprobeerd was. Het staken van zinloze aanvallen om mensenlevens te sparen was in ieder geval niet goed voor een glanzende carrière. Montague-Stuart-Wortley van de 46ste divisie kon daarover meepraten, zoals we al eerder hebben gezien. Ook werd door het ontslag duidelijk gemaakt dat kritiek, of zelfs maar het doorgeven van informatie die zou kunnen leiden tot verandering van de gekozen strategie, niet op prijs werd gesteld. Haig vreesde dat zelfs maar het luisteren naar kritiek of het overwegen van suggesties die ondergeschikten deden op basis van hun kennis van de speciﬁeke omstandigheden, zijn gezag zou on- dermijnen. Het is een bittere paradox. Generaals die zich verzetten tegen het voortzetten van zinloze aanvallen, werden ontslagen, hun meer volgzame collega’s, die de juiste oﬀensive spirit toonden, konden op waardering en promotie rekenen. Dit beleid droeg bij aan de hoge verliescijfers. Dat gold overi- gens ook voor de tactiek die Falkenhayn, de Duitse opperbevelheb- ber, aan zijn ondergeschikten had opgelegd: ‘Het eerste beginsel in een stellingenoorlog is dat geen centimeter grond opgegeven mag

worden en dat als er een centimeter grond verloren is, een tegen-
aanval uitgevoerd moet worden tot de laatste man.’ Op 2 juli werd een Duitse oﬃcier die zich terug had getrokken op een veel betere stelling, onmiddellijk ontslagen.9 In de maanden juli en augustus voerden de Duitse troepen negentig tegenaanvallen uit. De oﬀen- sive spirit van Haig en Falkenhayns suïcidale vasthoudendheid (Nur über Leichen darf der Feind seinen Weg vorwärts finden) waren elkaars spiegelbeeld en vloeiden samen in een zichzelf versterken- de gewelddadige dynamiek. Door deze doctrinaire houding van de Britse zowel als de Duitse opperbevelhebbers raakten de twee le- gers in een steeds dodelijker omhelzing verstrengeld, en ontwik- kelde de slag van de Somme zich ten slotte tot een uitzichtloze uit- puttingsslag. De strijd in Mametz Wood was een eerste voorbeeld van de gevechten zoals die in de maanden daarna zouden worden gevoerd.
Haig en Rawlinson verschilden van mening hoe het nieuwe grote oﬀensief, de aanval op de tweede Duitse lijn tussen Bazentin-le- Grand en Longueval, aangepakt moest worden. Een van de kern- problemen was dat er, ook na de verovering van Mametz Wood, tussen de Britse startlijn en de Duitse lijn bijna anderhalve kilome- ter open niemandsland lag, dat ook nog lichtjes heuvelop liep. De Duitsers zouden weer een perfect schootsveld hebben. Rawlinson had bedacht dat dit probleem opgelost kon worden door de troe- pen ’s nachts heimelijk het niemandsland in te laten kruipen om dan direct bij zonsopgang aan te vallen. Haig vond dat maar niets want een dergelijke manoeuvre zou zelfs in vredestijd veel te inge- wikkeld zijn voor ongeoefende troepen en oﬃcieren zonder erva- ring. Uiteindelijk aanvaardde hij toch, bij wijze van uitzondering, het plan van zijn ondergeschikte.
Het idee van een nachtaanval was al eerder toegepast, soms met succes en soms zonder. Alles bleef afhankelijk van de kwaliteit van de voorbereidende artilleriebeschieting. Vergeleken met 1 juli was

deze formidabel verbeterd. Er waren ongeveer duizend stukken ge-
schut beschikbaar, waarvan 300 zware houwitsers en kanonnen, die in drie dagen tijd een miljoen granaten zouden afvuren. Dat was tweederde van wat op 1 juli beschikbaar was, maar de lengte van de frontlijn, ruim vijf kilometer, en van de daarachter liggende loopgraven, nog eens elf kilometer, was vele malen geringer dan wat op 1 juli bestreken moest worden. Toen ging het respectievelijk om ruim twintig en driehonderd kilometer loopgraven die ver- woest moesten worden, een onmogelijke opgave en de fundamen- tele oorzaak van het falen op 1 juli. Nu was de artillerie-intensiteit dus vijfmaal zo groot als op 1 juli, en twee keer zo groot als bij Neu- ve Chapelle.10 Dat zou zijn uitwerking niet missen. Het succes van de aanval op 14 juli – en van een beperkt succes mag zeker gespro- ken worden – moet toegeschreven worden aan deze factor, niet zo- zeer aan de nachtelijke voorbereiding van de aanval. Deze intensiteit van het voorbereidende bombardement is later aan de Somme nooit meer geëvenaard. Dat doet vermoeden dat Rawlinson geen lering had getrokken uit de ervaringen van 1 juli, maar gewoon, net zoals op 1 juli, gebruikte wat hij toevallig had aan artillerie, of dat genoeg was of niet. Deze gedachte wordt onder- steund door het feit dat hij zijn commandanten niet dwong de me- thode van de creeping barrage te gebruiken, die, waar toegepast op 1 juli, zo succesvol was geweest.
Nog merkwaardiger is het dat Rawlinson, de man van de bite- and-hold-tactiek en het adagium ‘artillery conquers, infantry oc- cupies’, voor dit oﬀensief een steeds grotere rol voor de cavalerie inruimde. Ook dat wijst erop dat hij eigenlijk van 1 juli weinig ge- leerd had. Misschien werd Rawlinson wat de cavalerie betreft ge- motiveerd door de kritiek die hij na 1 juli had gekregen. Hij zou toen van het succes tussen Mametz en Montauban te weinig heb- ben gebruikgemaakt.
Rawlinson verlegde zijn doelen voor 14 juli steeds verder, zoals Haig dat voor 1 juli had gedaan. Uiteindelijk moest de 2de Indiase

cavaleriedivisie in het centrum High Wood bezetten en doordruk-
ken naar Flers en Le Sars. De 3de cavaleriedivisie moest naar links uitwaaieren in de richting van Martinpuigh, terwijl de 1ste cavale- riedivisie op de rechterﬂank naar Morval en Les Boefs moest trek- ken. Haig waarschuwde merkwaardig genoeg tegen deze hoge am- bities. Zijn optimisme was namelijk sinds een aantal dagen wat verminderd. Hij schreef aan Robertson, de chef-staf in Londen, dat de Duitsers nog lang niet verslagen waren en hield Rawlinson voor dat de Duitsers zich achter hun tweede lijn op een aantal steunpun- ten zouden terugtrekken en hevig verzet zouden bieden. Aanvankelijk was de aanval van 14 juli, de Franse nationale feest- dag, een groot succes. De vier divisies die moesten aanvallen, wa- ren ’s nachts, onopgemerkt door de Duitsers, in het niemandsland gekropen. Verkenners hadden linten in het niemandsland neerge- legd die de duizenden soldaten later konden volgen. Het laatste stuk kropen zij langzaam voort, nog geen twintig meter per kwar- tier. Vijf minuten voor zero hour, 03.20 uur ’s ochtends, waren zij honderd meter van de Duitse lijn verwijderd. De drie dagen du- rende artilleriebeschieting was eﬀectief geweest; van de loopgra- ven, het prikkeldraad en de dug-outs was niet veel meer over. In korte tijd werd de hele Duitse lijn ingenomen. Dit betekende niet dat er nu een mogelijkheid voor een door- braak was waarvan de cavalerie gebruik zou kunnen maken. Direct achter de Duitse frontlijn lagen drie versterkte dorpen, Bazentin- le-Petit, Bazentin-le-Grand en Longueval, die evenzovele obstakels vormden voor de oprukkende Britten. Het Duitse verzet was niet gebroken, het moreel niet ingestort. Bovendien was er toevalliger- wijs een verse Duitse divisie gearriveerd die direct aan de tegen- aanval begon. De Britse artillerie was niet in staat de versterkingen in de tweede lijn uit te schakelen. De Britse opmars liep dus na een paar uur vast, en er was geen mogelijkheid dat de cavalerie zou kunnen doorbreken.
Elke oorlog is het verhaal van ‘wat er gebeurd zou zijn als…’
Dit geldt ook voor 14 juli. Sommige Britse historici, zoals Gary Sheﬃeld, suggereren dat op 14 juli veel meer bereikt had kunnen worden als de cavalerie maar sneller en eﬀectiever zou zijn inge- zet.12 Omdat dit niet gebeurde, en Rawlinson wordt daarvoor ver- antwoordelijk gehouden, zouden gouden kansen zijn gemist. Deze opvatting lijkt niet houdbaar.
De inzet van de cavalerie verliep inderdaad uiterst moeizaam. De cavalerie moest vanachter Montauban komen. Verkenners kon- den maar moeilijk een weg vinden die voor de paarden begaanbaar was. Door de regen was de grond glad en glibberig geworden. De kapotgeschoten bossen, het dichte struikgewas, het prikkeldraad, de loopgraven en de grote granaattrechters vormden bijna onover- komelijke hindernissen. Uiteindelijk wisten zich slechts twee regi- menten cavalerie naar voren te worstelen, het 7de Dragoon Guards en het 20ste Deccan Horse van de Indiase cavaleriedivisie. Zij vormden een makkelijk doelwit voor de Duitse machinegeweren. Aan het eind van de dag voerden zij bij High Wood nog wel een charge uit, maar die leverde niet veel op. Met hun lansen zouden de mannen van de Dragoons of van de Deccan Horse of van de Se- cundarabad Brigade (de historici verschillen hier van mening) zes- tien Duitsers gedood hebben. Er werden ook nog dertig Duitsers gevangen genomen. Leonard Ounsworth, een artilleriewaarne- mer, zag het gebeuren. Duitse soldaten lieten de ruiters naderen om ze vervolgens van heel dichtbij te kunnen afmaken. Op het be- slissende moment echter leidde een Frans vliegtuig door een schijnaanval de aandacht van de Duitsers af, de ruiters stormden voorwaarts en omsingelden de Duitsers, en in een paar seconden was het voorbij.13 Dit ooggetuigenverslag maakt duidelijk dat het succes van deze ruiters, voor zover je dat zo kunt noemen, van een gelukkig toeval afhankelijk was geweest. De ervaring van deze twee kleine cavalerie-eenheden toont aan dat een snellere inzet van nog veel meer cavalerie tot niets had ge-

leid, behalve dan tot nog grotere verliezen. De stelling van Sheﬃeld
dat op 14 juli een veel grotere overwinning in het verschiet had ge- legen ‘als maar…’ lijkt dan ook onhoudbaar. De omstandigheden waren nu eenmaal zo dat een snelle opmars uitgesloten was, ener- zijds door de toestand van het terrein, anderzijds doordat de Duit- se versterkingen achter hun frontlijn nog intact waren. De cavale- rie had geen schijn van kans tegen de machinegeweren die hen van verre konden uitschakelen.
Het verloop van de strijd op 14 juli liet wel zien dat de Britten in staat waren door een combinatie van een overweldigende artil- leriebeschieting en een weloverwogen infanterietactiek de eerste Duitse verdedigingslijn te veroveren. Dat was vergeleken met 1 juli een vooruitgang. Maar dit was een succes op zich, niet de voorbo- de van iets groters, de gedroomde beslissende doorbraak. De voor- waarden daarvoor waren nu juist niet geschapen. Dat een opmars van infanterie (en cavalerie) nooit verder kon reiken dan de be- scherming die de artillerie kon bieden, werd nog steeds niet beseft. Opmerkelijk is het dat Rawlinson wel de oorzaak van zijn succes begreep, maar zich niet bezighield met de vraag waarom de door- braak die hij verwacht had, mislukt was. In een brief van 17 juli aan zijn echtgenote Lady Rawlinson schreef hij: ‘Ongetwijfeld moet het succes van de onderneming in een zeer grote mate worden toegeschreven aan de nauwkeurigheid en de omvang van het artil- leriebombardement. Het vijandelijke prikkeldraad zowel als de eerste- en tweedelijns loopgraven waren in elkaar gestampt. Het moreel van de verdedigers was ernstig geschokt door de herrie en het gedreun van de voortdurende ontploﬃngen, en uit het aantal doden dat we in de loopgraven vonden, werd duidelijk dat de vij- and ernstig had geleden onder het artilleriebombardement.’ Een volstrekt juiste analyse, maar in het vervolg van het Som- me-oﬀensief blijkt dat Rawlinson, Haig en vele andere comman-

danten slechts zelden handelden naar het inzicht dat in deze ana-
lyse verwoord was.
Het succes van 14 juli smaakte naar meer. Net als na 1 juli richtten Haig en Rawlinson zich nu op het innemen van de volgende Duit- se verdedigingslijn: de derde, die liep van Pys, over Le Sars en Flers in de richting van Morval. Dat betekende dat eerst Pozières, Lon- gueval en Delville Wood, en Guillemont, veroverd moesten wor- den. Deze plaatsen tussen de tweede en derde Duitse lijn waren im- mers op 14 juli nog niet geheel door de Britten in bezit genomen. De situatie was voor de Britten overigens veel minder rooskleurig dan het op het eerste gezicht leek na hun overwinning op 14 juli. De Duitsers waren zich aan het herstellen en er kwamen steeds meer versterkingen naar het front. Ook ontwikkelden de Duitsers ande- re verdedigingstactieken, waarop de Britten lang geen antwoord hadden, al was het maar omdat ze de verandering aanvankelijk niet eens waarnamen. Daarbij kwam dat de lijn die de Britten nu bezet hielden gevaarlijk dicht onder die van de Duitsers lag. Die hielden nog steeds de heuvelrug van Pozières over Longueval en Delville Wood naar Guillemont bezet. Hun versterkingen lagen bovendien aan de andere kant van de heuvel, en waren dus voor de Britse ar- tilleriewaarnemers moeilijk zichtbaar. In de tweede helft van juli maakte slecht weer luchtwaarneming een groot aantal dagen bo- vendien onmogelijk, met alle gevolgen van dien. Een laatste nade- lige factor voor de Britten was dat hun kanonnen slijtage begon- nen te vertonen, waardoor zij de nauwkeurigheid gingen missen om een creeping barrage uit te voeren en de Duitse versterkingen uit te schakelen. Toch meende het opperbevel dat het noodzakelijk was deze heuvelrug en de daarachter liggende versterkingen zo snel mogelijk te veroveren om de stap naar de derde Duitse verdedi- gingslijn te kunnen maken.

Rawlinson deelde op 16 juli zijn korpscommandanten de nieuwe
doelen mee. Hij hield ze voor dat in plaats van kleinere, geïsoleer- de acties nu gecoördineerde aanvallen over een breed front gesteld moesten worden. Het leek er dus op dat Rawlinson niet alleen het belang van de artillerie had ingezien, maar ook de ineﬀectiviteit van de reeks kleinere aanvallen, zoals op Mametz Wood in de peri- ode van 2 tot 14 juli.
Het vervolg toonde echter het omgekeerde. Tussen 15 en 22 juli volgde een reeks van afzonderlijke aanvallen op de verschillende doelen, net zoals voor 14 juli haastig, en dus slecht, voorbereid, met alle desastreuze gevolgen van dien. Delville Wood werd in die peri- ode op zijn minst zes keer aangevallen, Pozières vijf keer, telkens zonder succes.15 Dat werd het beeld voor de komende twee maan- den: een opeenvolging van doorgaans slecht voorbereide en slecht gecoördineerde aanvallen van kleinere eenheden over een klein front, die nauwelijks terreinwinst, maar wel zeer hoge verliezen opleverden. Voor deze treurige gang van zaken, die kenmerkend zou worden voor de rest van juli en augustus, moet het falend lei- derschap van Rawlinson en Haig verantwoordelijk worden gehou- den.
Rawlinson zag er niet op toe dat zijn ondergeschikte commandan- ten hun aanvallen coördineerden. Het treurigste voorbeeld van dit gebrek aan leiding en coördinatie was de aanval die Rawlinson voor 23 juli op touw zette. Die moest net zoals op 14 juli een nachtaanval worden. Zes divisies, twee meer dan op 14 juli, zouden eraan mee- doen. Maar toen het zover was, begon elke divisie op de tijd die haar zelf het best uitkwam. Dat betekende dat de Duitse verdedigers niet verrast werden, maar door het vroege begin van één divisie gewaar- schuwd werden en goed voorbereid de aanvallers konden opwach- ten. Daar kwam bij dat de voorbereidende artilleriebeschieting weer rampzalig slecht was geweest. Het resultaat was dat er geen meter grond veroverd werd, en de verliezen aan Britse kant uitzon- derlijk hoog waren.

Ook Prior en Wilson, de biografen van Rawlinson, kunnen voor
deze nalatigheid van Rawlinson geen echte verklaring vinden. Ze opperen dat hij het veroveren van de genoemde doelen als een on- dergeschikte kwestie zag, en de uitvoering dus geheel aan zijn on- dergeschikte commandanten overliet. Zijn dagboeknotities kwa- liﬁceren zij als die van een waarnemer, niet van een bevelhebber die de verantwoordelijkheid neemt om leiding aan de strijd te ge- ven.16 Het is een vernietigend oordeel over iemand die verant- woordelijk is voor het leven van honderdduizenden mensen. Ook Haig gaf in deze periode niet duidelijk leiding, en zijn aanwij- zingen, voor zover hij ze gaf, hadden vaak een tegenstrijdig karak- ter. Het vacuüm dat Rawlinson liet werd dus niet opgevuld, inte- gendeel. De tegenstrijdigheid van Haigs aanwijzingen is daarop terug te voeren dat hij, in ieder geval ogenschijnlijk, aan de politie- ke druk van de regering in Londen tegemoet wilde komen. De re- gering toonde zich in toenemende mate bezorgd over de discre- pantie tussen de hoge verliescijfers en het geringe resultaat. Dat betekende dat zij een zuiniger, of althans eﬃciëntere inzet van mensen en materieel verlangde. Anderzijds liet Haig zich nog steeds leiden door zijn lessen op Staff College. De vijand moest zo zwaar onder druk worden gehouden dat hij op den duur wel moest instorten. Dat betekende dat Haig van zijn commandanten eiste dat zij voortdurend zouden aanvallen. Temeer daar hij vermoedde dat de vijand inderdaad op het punt van instorten stond. We hebben al eerder gezien dat de regering in Londen in de loop van juli begon te twijfelen aan de uitkomst van het grootscheepse oﬀensief aan de Somme. Men zag te veel slachtoﬀers en te weinig resultaat. Sir William Robertson, de chef-staf in Londen, had Haig over deze stemming ingelicht en hem ervoor gewaarschuwd. De verwijzing in Churchills memorandum naar het debacle van Loos was bepaald alarmerend geweest. Ook Robertson zelf had kritiek op de aanpak van Haig. Hij vond dat Haig te veel manschappen

verspilde in futiele pogingen zoveel mogelijk terreinwinst te boe-
ken. Dat was misschien in overeenstemming met vooroorlogse principes waarin de ideologie van het oﬀensief dominant was, maar in de huidige tijd was dat niet meer toereikend. Het ging, zo hield hij Haig voor, om een methodische aanpak, waarbij zuinig met de beschikbare mankracht moest worden omgesprongen. Concentratie van artillerie en systematische druk op de vijand – dáár ging het om; men moest geen overhaaste pogingen doen ter- reinwinst te boeken. Ogenschijnlijk volgde Haig Robertson, in een poging aan de kritiek van de regering in Londen tegemoet te komen. In een uitge- breid document van 2 augustus stelde hij vast dat de Duitse verde- diging nog te sterk was. De huidige fase in de strijd zag hij daarom als de wearing-out-fase. De vijand moest uitgeput worden om een beslissende doorbraak half september mogelijk te maken. Daartoe moesten nu manschappen en munitie gespaard worden. Maar aan de andere kant eiste Haig in datzelfde document dat de voorbereidende aanvallen met zo groot mogelijke haast moes- ten worden voortgezet. Uit deze tegenstrijdigheid, zuinige inzet van troepen en munitie én voortzetting van het oﬀensief, volgde de serie van kleinschalige acties zonder voldoende artilleriesteun voorafgaand aan en tijdens de gevechten, die tot niets leidden dan tot grote verliezen.18 Met beperkte middelen voortdurend aanval- len is immers een recept voor een bloedbad. Om uit overwegingen van zuinigheid te besparen op munitie voor de artillerie betekende immers dat de infanterie bijna doelbewust geslachtoﬀerd werd, telkens weer.
Haig wilde dat zijn commandanten voortdurend aanvielen. Dat had te maken met zijn optimistische veronderstelling dat de vijand op het punt stond onder de aanhoudende druk te bezwijken. Haigs inlichtingenchef Charteris speelde hierbij een merkwaardige rol door de zaken veel rooskleuriger voor te stellen dan ze waren. En Haig geloofde hem. Telkens weer verheugde hij zich over zoge-

naamde bewijzen van de naderende Duitse ineenstorting. Gevan-
gengenomen Duitsers toonden zich gedemoraliseerd en hadden verklaard dat ‘Duitsland verslagen was’.19 Ivor Maxse, de succesvol- le generaal van de 18de divisie, wist wel beter en verbaasde zich over het optimisme op de hoofdkwartieren: ‘Ze geloven echt dat we de moﬀen nu zwaar te pakken hebben genomen […] de lui ach- ter het front zijn altijd 50 procent optimistischer dan de lui aan het front.’ In zijn order van 2 augustus koos Haig dus niet duidelijk voor de ene dan wel de andere mogelijkheid: de tijd nemen om weer zo’n aanval als op 14 juli te organiseren met alle nodige nauwkeurige en langdurige voorbereiding óf blijven aanvallen in de veronderstel- ling dat de vijand op instorten stond. Er werd níet gekozen, er ge- beurde van alles een beetje en daarom van niets genoeg. De lagere commandanten werden voortgejaagd door hun superieuren om de doelen te bereiken die ze volgens een achterhaald plan al veel eerder bereikt hadden moeten hebben.
Haig en Rawlinson hadden hun greep op de oorlog verloren en herhaalden de fouten van de voorafgaande periode. Ze namen geen tijd om goede plannen te maken, geen tijd voor de voorbereidende artilleriebeschieting. Er was onvoldoende communicatie tussen de deelnemende bataljons, een gebrek aan samenwerking tussen artil- lerie en infanterie, geen duidelijk beeld van de situatie. Peter Hart, een historicus die met welwillendheid over de Britse oorlogsin- spanningen wenst te schrijven, stelt vast dat ‘alle lessen (artillerie- voorbereiding, weloverwogen infanterietactiek) welbewust en op perverse wijze in de wind werden geslagen en vervangen werden door de tactieken van een gekkenhuis […] Voor de infanterie was de “High Summer” aan de Somme een hopeloze jammerklacht van lijden, mislukkingen, en van “successen” die zo kostbaar waren wat betreft het aantal doden dat alleen een misdadig, kortzichtig mens ze als de moeite waard zou kunnen beschouwen.’
De totale Britse verliezen voor deze periode beliepen 126.000 man.
Over een lengte van een kilometer of tien werd het front een kilo- meter opgeschoven. De terreinwinst was in die twee maanden, ge- rekend in vierkante kilometers, precies twee keer zo groot geweest als op 1 juli. Maar de bizarre rekensom is dat voor iedere meter ter- reinwinst in de periode na 1 juli evenveel Britse soldaten zijn ge- sneuveld als op 1 juli zelf. Het bloedige karakter van de zomer aan de Somme valt niet dadelijk op omdat de gebeurtenissen zich over twee maanden uitstrekten, en niet op één dag geconcentreerd zijn. Maar voor de ingezette troepen maakte dat niet uit. Zij leden door- gaans, als het hun beurt was, even zo grote verliezen als op 1 juli. Delville Wood, Pozières en Guillemont zijn precies zulke tragische plaatsen als Serre, Beaumont-Hamel of Thiepval. De oﬃcieren die het feitelijke werk moesten doen, constateerden hoe slecht alles was voorbereid, en voor welke hopeloze taken hun manschappen werden gesteld. Brigadier Higginson was comman- dant van de 53ste brigade van 18de divisie, die zo succesvol was ge- weest op 1 juli. Woedend schreef hij jaren later over de zinloosheid van een slecht voorbereide, en dus mislukte, aanval op een deel van Delville Wood die hij zijn mannen op 19 juli moest laten uitvoeren. De soldaten van het 8ste Suﬀolks werden zo haastig naar voren ge- stuurd dat er geen proviand voor hen was. Ook was er geen tijd om de noodzakelijke verkenningen uit te voeren en inlichtingen in te winnen, of een artillerieplan te maken. Doordat de Oﬃcial History geen aandacht besteedde aan de slechte voorbereiding maar wel het falen van de Suﬀolks registreerde, werd volgens Higginson geen recht gedaan aan de soldaten, die in dergelijke omstandig- heden geen enkele kans hadden.22 De klacht van Higginson is teke- nend voor de diepe kloof tussen de hoofdkwartieren met hun gro- te strategische visioenen en hun gebrekkige kennis van de feitelijke situatie en de commandanten ter plaatse, die wisten hoe dikwijls hun soldaten voor onmogelijke opgaven werden gesteld.

Toen de brigade van Higginson op 19 juli Delville Wood aanviel,
was de Zuid-Afrikaanse infanteriebrigade al vier dagen aanwezig in een ander deel van dit bos, iets ten oosten van Longueval. Delville Wood en de Zuid-Afrikaanse bijdrage aan de Eer- ste Wereldoorlog zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden, zoals Beaumont-Hamel dat is met de Newfoundlanders. Opmerkelijk genoeg waren er na de Boerenoorlog toch veel Zuid-Afrikanen die het oude moederland in tijd van oorlog te hulp wilden schieten. Zelfs vele zwarte Zuid-Afrikanen meldden zich als vrijwilliger aan, in de hoop dat zij door het tonen van hun loyaliteit hun vrijheids- rechten zouden kunnen krijgen. Zij werden door de Britten onder- gebracht in het zogenaamde South African Native Labour Corps. Zwarten op te leiden tot infanteristen met geweren en al werd toch wat al te riskant gevonden. Een triest lot trof een deel van deze zwarte vrijwilligers. Velen van hen verdronken, toen hun schip op weg naar Europa door een Duitse onderzeeboot werd getorpe- deerd.
De Zuid-Afrikaanse brigade, die uiteindelijk in april 1916 in Frankrijk aankwam, werd ondergebracht bij de 9de (Scottish) di- visie. Dit was een van de eerste divisies van de New Army. Tijdens de slag van Loos, in september 1915, had deze divisie de Hohenzol- lern Redoubt bezet. Daarmee toonden zij aan dat in tegenstelling tot wat de generaals dachten, burgersoldaten wel degelijk iets in hun mars hadden. Bij deze actie had de Schotse divisie echter zul- ke zware verliezen geleden dat sommige bataljons niet meer met nieuwe rekruten aangevuld konden worden, en gewoon opgehe- ven werden. Ter vervanging werden de Zuid-Afrikanen aan de Schotten toegevoegd.
Als gevolg van het treurige lot van de 21ste en 24ste divisie, die buiten hun schuld bij diezelfde slag van Loos zo geleden hadden, werd besloten de nieuwe eenheden niet direct in de vuurlijn in te zetten. Dat gold dus ook voor de Zuid-Afrikaanse brigade. De taak om Longueval en Delville Wood te veroveren was weggelegd voor

de ervaren 26ste en 27ste brigade, bestaande uit bataljons met fa-
meuze namen als de Black Watch en de Argyll and Sutherland High- landers. Als deze Schotten Longueval en Delville Wood in bezit
hadden genomen, zouden de Zuid-Afrikanen als de zogenaamde mopping-up party, de opruimploeg, in actie komen. Deze moppers
moesten het laatste Duitse verzet breken, gewonde Duitsers hetzij gevangennemen hetzij vermoorden en de nieuwe Britse lijn conso- lideren. De Schotten slaagden erin de eerste Duitse lijnen te bezet- ten, bijna zonder een schot te lossen. Daarna liep de aanval gewoon vast. Noch het dorp, noch het bos kon op 14 juli bezet worden. De Zuid-Afrikanen kregen de opdracht het bos in te nemen, at all costs. Op 15 juli, ’s ochtends vroeg, gingen ze het bos in, 3153 man
sterk. Het beschrijven van wat er in de dagen daarna gebeurde, is onmogelijk, zoals eigenlijk nooit precies verteld kan worden wat er tijdens een gevecht echt gebeurt. Historici reconstrueren een gevecht op grond van de bevelen en rapporten die in de legerar- chieven terug te vinden zijn. Maar die zeggen niets over wat de sol- daten werkelijk meemaakten. Daartoe hebben we slechts de getui- genissen van overlevenden, en ook die beschikken alleen maar over woorden die wij dan weer van een betekenis moeten voorzien. Aanvallen werden in Delville Wood gevolgd door tegenaanval- len, zonder dat een van de partijen iets opschoot. De Zuid-Afrika- nen konden slechts een klein deel van het bos bezetten, een stuk van één bij één kilometer hoogstens, en zochten hun toevlucht in de loopgraven die de Duitsers ontruimd hadden. Toen, in de avond van 17 juli, namen de Duitsers hun toevlucht tot wat in het Nederlandse militaire jargon de vuurzak wordt genoemd. Alle ei- gen infanterie werd teruggetrokken, en met een grote hoeveelheid artillerie, 116 stuks veldgeschut en meer dan 70 stuks middelzware en zware artillerie, begon een beschieting van het kleine stukje bos waar de Zuid-Afrikanen zaten. Zevenenhalf uur duurde dat bom- bardement, waarbij er soms vierhonderd granaten per minuut ontploften. Ook zij die het overleefden, konden niet de woorden

vinden om dit inferno te beschrijven. Tegen de avond van 20 juli
strompelden 143 Zuid-Afrikanen het bos uit. Na verloop van tijd werden er uiteindelijk 780 overlevenden geteld. Van de doden heb- ben er slechts 113 een gekend graf, de meesten werden door de ar- tilleriebeschietingen zo uiteengereten dat er niets van hen is over- gebleven.
Delville Wood was na deze strijd geen bos meer. Eén boom heeft het overleefd. Het is een machtige haagbeuk, een charme, zoals de Fransen een haagbeuk noemen. De boom die alles zag staat nu te midden van eikenbomen. De Zuid-Afrikanen hebben Delville Wood opnieuw beplant. Het is een prachtige herdenkingsplek ge- worden; stenen duiden de namen aan van de loopgraven waarin de Zuid-Afrikanen probeerden te schuilen: Princes Street, Strand, Rotten Row. Het is, na het bombardement van juli 1916, aan de Somme nergens stiller dan hier. De eiken komen uit Zuid-Afrika, natuurlijk, maar toch eigenlijk uiteindelijk niet. Ooit namen huge- noten die Frankrijk in de zeventiende eeuw moesten verlaten ei- kenbomen mee naar Nederland, als aandenken aan hun land. Via Nederland kwamen sommige hugenoten in Zuid-Afrika terecht, met hun eikenbomen. Een Europese oorlog bracht de Franse eiken ten slotte weer in Frankrijk terug.
Op 27 juli probeerden de Britten opnieuw Delville Wood te ver- overen, na een bombardement waarin 368 kanonnen 125.000 gra- naten afvuurden. Toch werd niet het hele bos veroverd, en op juli moesten ze weer terug. Op 18, 24 en 25 augustus mocht de 14de divisie het nog eens proberen. Pas begin september kwam Delville Wood helemaal in Britse handen. Het is niet uit te rekenen hoeveel duizenden doden dit gekost heeft.
Delville Wood is een goed voorbeeld van de gevechten in de perio- de tussen 14 juli en 15 september, Pozières een ander. Dit dorp lag aan de weg tussen Albert en Bapaume, op het hoogste punt van de heuvelrug van Thiepval naar Ginchy. Het maakte deel uit van de

tweede Duitse verdedigingslijn. Het dorp had reeds op 1 juli door
de Britten veroverd moeten zijn, maar eind juli was dit nog steeds niet gelukt. Tussen 13 en 17 juli waren bijvoorbeeld vier pogingen mislukt. De verovering was niettemin essentieel. Vanuit Pozières konden de Duitsers het Vierde Leger in de ﬂank aanvallen, en het bezit van Pozières was een voorwaarde om verder noordwaarts in de richting van Thiepval te kunnen optrekken. Bovendien lag Po- zières op het hoogste punt van de heuvelrug. Iets buiten het dorp stond een windmolen, 160 meter boven de zeespiegel, en van daar- uit kon het hele slagveld in de omgeving worden overzien. Op 15 juli veranderde Haig de grens tussen het Vierde en het Re- serve Leger, en het was nu niet langer aan Rawlinson maar aan Sir Hubert Gough om Pozières te veroveren. Ook de opdracht van Haig aan Gough bevatte de bekende tegenstrijdigheid: ‘Het Reser- ve Leger zal methodische operaties uitvoeren tegen Pozières met het doel die belangrijke positie met zo min mogelijk vertraging te veroveren.’23 Zowel systematische voorbereiding als haast; een te- genstrijdig en fataal mengsel.
Gough kreeg de beschikking over drie Australische divisies. Naarmate de slag van de Somme vorderde, nam het belang van het aandeel van de niet-Britse strijdkrachten toe. Was het op 1 juli nog maar één bataljon, de Newfoundlanders bij Beaumont-Hamel, op 15 juli ging het al om een brigade, de Zuid-Afrikanen bij Delville Wood, en nu dus om een inzet op divisieniveau. In september kwam daar dan nog het Canadese korps, vier divisies sterk, bij. De Canadezen moesten helpen Courcelette en Thiepval te veroveren. Deze ontwikkeling wijst erop dat de Britse divisies langzamerhand opgebruikt raakten, en dat de troepen uit de trouwe Dominions, of de Colonials, zoals zij geringschattend door de Britten werden ge- noemd, het werk moesten voortzetten. Het lijkt ook duidelijk dat de wearing-out-fase, de fase van uitputting, waar Haig over sprak, niet alleen de Duitsers maar juist ook de Britten begon te raken. Voor de Australiërs was de oorlog begonnen op 25 april 1915,

toen zij tegen de ochtend landden op het Turkse schiereiland Galli-
poli. Deze landing maakte deel uit van het grandioze plan, met name door Churchill ontwikkeld en gesteund, om de doorvaart door de Dardanellen te openen, Constantinopel te veroveren, Zuid- oost-Europa binnen te trekken en op die manier Duitsland en zijn bondgenoten te verslaan. De Gallipoli-expeditie was een debacle geworden, de Australiërs hadden zwaar geleden. Voor hen is daar- om 25 april de nationale herdenkingsdag geworden, zoals 11 novem- ber, Wapenstilstandsdag, dat is voor Groot-Brittannië, Frankrijk en België.
De Australische soldaten hadden een zekere bitterheid ontwik- keld jegens de Britse oﬃcieren die hen aanvoerden. Veel van hun mislukkingen schreven zij niet ten onrechte toe aan de incompe- tentie van hun aanvoerders. Deze mening veranderde in Frankrijk niet. Een paar dagen voordat hun strijdmakkers Pozières zouden aanvallen, werd op 19 juli de 5de Australische divisie ingezet bij Fromelles, als een tactische aﬂeidingsmanoeuvre voor de slag van de Somme. Het werd een bloedbad. De divisie verloor in 27 uur 5333 man, de Britse divisie die ook meedeed, 1547 man. De Austra- liërs wisten zeker dat zij weer door de korpscommandant Richard Haking opgeoﬀerd waren. Op een herdenkingsplaquette die in bij Fromelles onthuld werd, stond te lezen dat hier het vertrouwen van de Australische soldaten in het Britse High Command onder- mijnd was. Deze tekst werd, hoe waarheidsgetrouw ook, beledi- gend geacht jegens de Britten en moest verwijderd worden, het- geen in 1998 gebeurde. Omgekeerd toonden veel Britse oﬃcieren een uitgesproken af- keer van de Australische soldaten, die ze als een bende ongedisci- plineerd rapaille beschouwden. Kroegvechters noemden ze hen, die onmiddellijk op de vuist gingen, vooral met de Britse militaire politie. Echte soldaten waren het niet. Ook Haig onderschatte hun capaciteiten. Op 20 juli gaf hij Gough persoonlijk opdracht toe te zien op alle details bij de voorbereiding omdat de Australiërs geen

ervaring met de oorlog in Frankrijk hadden. Op 22 juli, de dag
voor de aanval zelf, verlangde Haig van Gough dat de Australiërs alleen een eenvoudige taak zouden krijgen omdat ze niet meer aankonden.25 Een even curieus als tegenstrijdig verlangen omdat de aanval op Pozières, gezien de ligging van het dorp, een uiterst gecompliceerde zaak was.
Gough had overigens niet op Haigs adviezen gewacht en al op 19 juli de 1ste Australische divisie opgedragen aan te vallen. Dat was precies één dag nadat zij aan het front gearriveerd was. Wal- ker, een Britse generaal die wel goed met zijn Australiërs kon op- schieten, weigerde Gough te gehoorzamen. Misschien was het zijn ervaring in Gallipoli geweest die hem ervan weerhield zijn troe- pen in een overhaaste, dus suïcidale actie te storten. In Gallipoli had hij destijds het verwijt gekregen dat hij zijn troepen eens tot drie keer toe een hopeloze aanval had laten uitvoeren.26 Dat zou hem niet nog een keer overkomen. Hij eiste tijd om verkenningen uit te voeren en een aanvalsplan te ontwikkelen – een moedige be- slissing gezien het lot van andere divisiegeneraals die vanwege hun kritische houding ontslagen waren. Een stafoﬃcier werd langs de divisies gestuurd die er eerder niet in waren geslaagd Po- zières te veroveren, om informatie in te winnen. Walker besloot na alles overwogen te hebben vanuit het zuidoosten aan te vallen, waardoor hij een uphill-aanval vermeed. Belangrijker was dat hij nieuwe loopgraven in de richting van de Duitse frontlijn liet aanleggen, zodat het niemandsland tot minder dan tweehonderd meter werd beperkt. De hoeveelheid artillerie die werd bijeenge- bracht, was essentieel: de eigen divisieartillerie, die van de 25ste divisie en alle zware artillerie van het hele x Corps. Het bombar- dement begon op 19 juli en was een van de zwaarste ooit ter on- dersteuning van de aanval van een enkele divisie. Het werkte: di- rect na middernacht op 23 juli waren de Australiërs in Pozières, ‘meeting opposition, but taking no prisoners’.27 Ze groeven zich in langs de weg van Albert naar Péronne.

Ook Pozières laat zien dat een aanval met een beperkt doel – de
verovering van de eerste Duitse lijn – mogelijk was, mits goed voorbereid door competente commandanten die zich aan de haast van hun superieuren niets gelegen lieten liggen. Het succes van de Australiërs werd overigens, ook dat is karakteristiek, het begin van hun ellende. De Duitsers gingen onmiddellijk in de tegenaanval. Toen daarbij drie bataljons werden vernietigd, besloot de Duitse generaal von Boehm dat dergelijke aanvallen te kostbaar waren. Hij koos vervolgens voor een vrijwel voortdurende beschieting van wat er nog van Pozières over was. Twee dagen nadat ze het dorp veroverd hadden, werd de 1ste Australische divisie afgelost door de 2de. De verliezen bedroegen 5283 man. De overlevenden strompelden verdoofd en verdwaasd door het bombardement naar achteren.
De bevelhebber van de 2de divisie, J.G. Legge, was in tegenstel- ling tot Walker niet bestand tegen Gough, die hem aanmaande tot grote spoed bij het veroveren van de Duitse linies vlak achter Po- zières. Op 29 juli mislukte daarom de Australische poging daartoe op voorspelbare wijze. De voorbereidingen waren gewoon nog niet voltooid toen de aanval begon. Na de mislukking van 29 juli wilde Gough onmiddellijk een nieuwe aanval. Maar nu bescherm- de Birdwood, de Australische korpscommandant, Legge wel. Hij stuurde Goughs opdracht niet aan hem door en hij vertelde Gough dat hij zijn ondergeschikten niet wilde storen bij hun voorberei- dingen. Nog belangrijker was het dat Birdwood Gough voorhield dat om het vertrouwen van senior officers te behouden het ‘essenti- eel was om ze een eerlijke kans te geven’.28 Birdwoods opmerking is belangrijk. Zij wijst erop dat het vertrouwen van de senior oﬃcers in het beleid van het opperbevel na een maand vechten onder druk stond, omdat zij kennelijk het idee hadden dat zij geen eerlijke kans kregen. Een krachtige houding, zoals tentoongespreid door Walker en Birdwood, bleef uitzonderlijk. Het doet vermoeden dat de meeste verantwoordelijken hun taak uitvoerden met een zeker

fatalisme, cynisme of gewoon onverschilligheid, maar misschien
ook met toenemende wanhoop.
Op 4 augustus waren de voorbereidingen van Legge klaar, tegen de avond gingen de Australiërs in de aanval. Het prikkeldraad was verwoest; ze volgden een creeping barrage, en de Duitse verster- kingen achter Pozières en de windmolen bij het dorp, die belang- rijke observatiepost, werden op 5 augustus veroverd. In tien dagen tijd was de 2de Australische divisie opgebruikt: 6846 man aan ver- liezen, meer dan de helft van haar eﬀectieve infanteriesterkte. De 4de divisie kwam haar aﬂossen. In de volgende weken van gevech- ten werden de drie Australische divisies steeds afgewisseld, tot ze eind augustus allemaal opgebruikt waren. Rond Pozières zijn in een maand tijd ruim 8000 Australiërs gesneuveld, meer dan er in negen maanden op Gallipoli omkwamen.
De commandant van het Reserve Leger, Gough, zag de verovering van Pozières als de opmaat voor een verdere opmars noordwaarts richting Thiepval, dat nog steeds in Duitse handen was. Het eerste obstakel op die weg was Mouquet Farm. De hele maand augustus liet Gough hier aanvallen, eerst nog door Australische en Britse di- visies, later vooral door de Canadezen. De verliezen bedroegen tot 12 september ruim 20.000 man, dat is de gevechtskracht van twee infanteriedivisies. Niet eerder dan op 26 september werd Mouquet Farm veroverd.
De strijd om Mouquet Farm is exemplarisch voor de bloedige en uitzichtloze strijd gedurende de zomer aan de Somme. Er werd over een smal front van een paar honderd meter aangevallen, en na twee maanden vechten was het front nauwelijks vijfhonderd me- ter opgeschoven. De aanvallers hadden het uiterst moeilijk. Zij werden door de Duitse artillerie beschoten vanuit het noord- westen (Thiepval), vanuit het noorden (Grandcourt), vanuit het oosten (Courcelette) en vanuit het zuidoosten. Elke meter die zij voorwaarts gingen, maakte hun positie moeilijker. Zij vochten zich

steeds verder in een bloedige fuik, of beter gezegd, zij werden daar
door Gough steeds verder in gejaagd. De troepen bij Mouquet Farm deelden het lot van de Warwicks bij Serre en de Ulstermen bij Thiepval. Door hun vooruitgeschoven positie werden zij steeds heviger ook vanaf hun ﬂanken bestookt. Bij de Warwicks en de Ul- stermen kwam dat omdat hun buren hadden gefaald. Maar hier was dat het directe gevolg van de strijdwijze die Gough zijn solda- ten opdroeg. Zij moesten als een stormram door de Duitse linies beuken, waardoor zij zichzelf steeds meer in de problemen brach- ten. Dit had weinig meer te maken met het zuinig omgaan met mensen, waar Haig op had opgedrongen. Bovendien veranderde Gough nog tijdens de operaties tegen Mouquet Farm zijn aanvals- plan voor Thiepval, waardoor het niet langer noodzakelijk was eerst Mouquet Farm te veroveren. Niettemin zette Gough de ope- raties tegen Mouquet Farm gewoon door. Hij moet dus verant- woordelijk worden gehouden voor een welbewuste verspilling van mensen, die zelfs in de context van de slag van de Somme nauwe- lijks geëvenaard is. Haig kan verweten worden dat hij Gough niet tot een verstandiger tactiek dwong.
Pozières en Mouquet Farm lagen aan de linkerzijde van het actieve front in juli en augustus; Delville Wood lag in het centrum en Guil- lemont aan de rechterzijde van het front. Daar sloten de Fransen aan. Deze omstandigheid noodzaakte tot samenwerking en coör- dinatie. Hiervan kwam bij gebrek aan een werkelijk Frans-Brits operationeel opperbevel – dat werd pas in het voorjaar van 1918 in- gesteld – nauwelijks iets terecht. Dikwijls werd een datum afge- sproken waarop gezamenlijk zou worden aangevallen. Maar dan vroeg de ene partij om een paar dagen uitstel. Soms wilde de ande- re daarop wachten, maar soms ook niet, en dan probeerde men het alleen. Daarnaast belemmerden alle andere bekende factoren die in deze maanden speelden, succes.
In de maanden juli en augustus was Guillemont het toneel van

een bijna voortdurende strijd. Het dorpje is in die periode zeker
acht keer het doelwit van grootscheepse Britse aanvallen geweest, en van nog veel meer kleinere. Op 23 juli waren Britse troepen voor het eerst het dorp binnengedrongen. Ze maakten kennis met een nieuwe Duitse tactiek. De Duitsers hadden begrepen dat hun loop- graven in de eerste lijn door de Britse artillerie uitgeschakeld kon- den worden wanneer deze nauwkeurig genoeg was. Ze besloten langzaam om te schakelen van een statische verdediging in een se- rie loopgraven naar een ﬂexibeler vorm van verdediging ‘in de diepte’. De loopgraaf van de eerste lijn werd niet langer zwaar ver- dedigd, maar voor een belangrijk deel ontruimd, zodat het garni- zoen niet onder het Britse bombardement zou bezwijken. Machi- negeweerposten werden niet in de loopgraven ingericht maar op andere plaatsen, die soms door tunnels met elkaar verbonden wer- den. Niet één frontlijn werd verdedigd, maar een hele zone waarin de Duitsers met hun troepen konden manoeuvreren. Deze opstel- ling maakte het werk voor de Britse artillerie moeilijker: niet één duidelijk gemarkeerde loopgraaf moest worden verwoest, maar een hele zone. Wanneer de Britse aanvallers in deze zone waren binnengedrongen, wat dikwijls betrekkelijk makkelijk ging juist omdat de frontlijn zwak verdedigd was, werden ze vaak in de rug door de Duitse verdedigers aangepakt en geïsoleerd van hun hoofdmacht. Daarna volgde de Duitse tegenaanval. Het 19de batal- jon Manchesters werd het eerste slachtoﬀer van de nieuwe Duitse tactiek. De Manchesters drongen Guillemont binnen, maar toen volgde de Duitse tegenaanval. Van één compagnie is nooit meer iets teruggezien. Na 23 juli ontwikkelde zich ook bij Guillemont het patroon dat de zomer aan de Somme kenmerkte: een opeenvolging van aanval- len die door slechte voorbereiding, te weinig manschappen en on- toereikende artilleriesteun op niets uitliepen. Het leek alsof de Britten slechts hun fouten kopieerden. Op 30 juli werd weer een poging gewaagd, op dezelfde manier als op 23 juli, die dus ook op

dezelfde manier mislukte. Nu werden de 2de Royal Scots in Guille-
mont het slachtoﬀer. De artillerie gaf hun geen vuursteun en dat betekende dat zij, voor zover zij zich niet overgaven, vrijwel alle- maal zijn gesneuveld.30 Op 8 augustus gebeurde eigenlijk hetzelf- de, met hetzelfde resultaat. Met een onbegrijpelijke hardnekkig- heid werd op 9 augustus weer volgens precies hetzelfde plan aangevallen. Nu waren het twee bataljons van het King’s (Liver- pool) Regiment. Pas toen kwam men erachter wat de oorzaak van de viervoudige mislukking kon zijn. In het oorlogsdagboek van de 164ste brigade, waartoe de King’s behoorden, werd geschreven: ‘Zodra ze in het dorp waren gekomen, dook de vijand, naar het schijnt, vanuit de grond achter hen op en sneed hen af met machi- negeweervuur. Datzelfde is gebeurd bij de vorige aanval op Guille- mont op 30 juli, en het is mogelijk dat het dorp een ondergronds netwerk van gangen is waarin het garnizoen immuun is voor gra- naatvuur, en waaruit ze kunnen opduiken met hun machinegewe- ren wanneer de aanvallende infanterie gepasseerd is.’ Op 9 augustus vielen ook de Liverpool Scottish bij Guillemont aan. Hun regimentsarts Noel Gordon Chavasse zag hoe ze vier keer over the top gingen en vier keer werden teruggeslagen. Hij pro- beerde gewonden uit het niemandsland te halen en ze te verzorgen. Hij identiﬁceerde de doden en zag toe op een fatsoenlijke begrafe- nis. ’s Nachts organiseerde hij, inmiddels ook zelf gewond, red- dingsoperaties om zoveel mogelijk gewonden uit het niemands- land te halen. Zo redde hij het leven van tientallen soldaten. De volgende dag ging hij nog tot in de avond met dit werk door. Cha- vasse ontving voor deze inspanningen het Victoria Cross, de hoog- ste Britse militaire onderscheiding. Op 31 juli 1917, de rampzalige eerste dag van de derde slag van Ieper, deed Chavasse hetzelfde, maar nu bezweek hij aan de hoofdwond die hij bij Wieltje had op- gelopen. Postuum werd hem een tweede Victoria Cross toegekend. Op zijn grafsteen op Brandhoek New Military Cemetery bij Vla- mertinge staan twee Victoria Crosses gebeiteld.

Sir Douglas Haig, ook de opperbevelhebber van Chavasse, had be-
gin augustus, zoals we weten, andere zorgen. In Londen was men aan zijn aanpak gaan twijfelen. De storm was al wat geluwd, maar het was toch belangrijk dat hij kon blijven rekenen op de steun van George v, de koning die hem ook in het conﬂict met French zo welgezind was geweest. Juist op 8 augustus was de koning naar Frankrijk gekomen, ook om met Haig van gedachten te wisselen over de al eerder besproken kritiek van Churchill. De hopeloze ge- vechten bij Guillemont leken de juistheid van Churchills analyse pijnlijk scherp te illustreren, maar Haig wist zijn koning van het te- gendeel te overtuigen. Hij zei dat al die kritiek maar gebrabbel in de marge was, dat ‘ons niet van de hoofdzaak mocht aﬂeiden, na- melijk “de Duitsers verslaan”’. Haig ging nog verder in zijn poging om Churchill bij de koning te diskwaliﬁceren: ‘Ik vermoed ook dat Winstons hersenen door het gebruik van drugs verdwenen zijn.’ Niet alleen op het slagveld, maar ook tientallen kilometers daar- achter werd de oorlog zonder scrupules gevoerd. De koning toon- de zich geheel en al door Haig overtuigd, en spelde zijn opperbe- velhebber op 12 augustus bovendien het Grand Cross of the Royal Victorian Order op. Op diezelfde dag kwam ook Lloyd George, die
Kitchener als minister van Oorlog was opgevolgd, nog even langs: ‘L.G. was alleraardigst […] Hij verzekerde me dat hij “geen enkele bedoeling had om zich ergens mee te bemoeien” en dat zijn enige doel was mij te helpen.’ Nu zijn politieke ﬂanken gedekt waren, kon Haig zich weer met militaire zaken gaan bezighouden. Het ging niet goed in de buurt van Guillemont. Dat was zeker. Rawlinson weet het falen op 8 en augustus traditiegetrouw aan het gebrek aan daadkracht en trai- ning bij de infanterie. Maar Haig begon in te zien dat de oorzaak niet bij de soldaten lag, maar bij het plan dat zij moesten uitvoeren. Hij gaf Rawlinson opdracht zich nu persoonlijk met de planning bezig te houden.34 De volgende grootscheepse poging, naast klei-

nere acties, was op 18 augustus. Prior en Wilson maken een verge-
lijking tussen 14 juli en 18 augustus: op 14 juli was de aan te vallen frontlijn voor vier divisies nog geen zes kilometer breed, op 18 au- gustus ging het voor vijf divisies om het dubbele; op 14 juli waren er 491.804 granaten beschikbaar, op 18 augustus slechts 396.912. Daar kwam bij dat sommige van de aangewezen divisies maar over de helft van hun normale sterkte konden beschikken.35 De uit- komst stond dus alweer van tevoren vast. Guillemont bleef in Duitse handen, ook gedurende de aanvallen die eind augustus werden ondernomen. Haig trok nu eindelijk de enig juiste conclu- sie uit het falen bij Guillemont: de aanvallen mislukten omdat het plan en de methode niet deugden. Op 24 augustus kritiseerde Haig Rawlinson nu in zeer heftige termen. Hij verweet hem daar te falen waar een bevelhebber moet slagen: bij het maken van een uitvoer- baar plan. Nog één keer droeg hij Rawlinson op Guillemont te ver- overen.
Precies in die tijd, eind augustus, voerde Ernst Jünger, de Duit- se schrijver, zijn eenheid naar het front bij Guillemont. Het dorp bestond eigenlijk niet meer: ‘Het dorp Guillemont leek spoorloos van de aardbodem verdwenen; alleen een wittige vlek in het veld vol kraters gaf nog aan waar het krijtsteen van de huizen tot stof was vermalen. Voor ons lag het station, in elkaar gefrommeld als een stuk kinderspeelgoed, en verder daarachter het tot spaanders gehakte Bois van Delville.’36 De sector van Jünger was dezelfde waar de Liverpool Scottish van Chavasse eerder hadden aangeval- len: ‘Geen grashalm, hoe armzalig ook, kon mijn speurende blik ontwaren. Het omgewroete slagveld was gruwelijk. Dode verdedi- gers lagen tussen de levenden. Bij het graven van mangaten ont- dekten we dat ze in lagen over elkaar heen gestapeld waren. De ene compagnie na de andere was, dicht opeengedrongen onder het trommelvuur standhoudend, neergemaaid, vervolgens waren de lijken bedolven onder de massa’s aarde die de projectielen opwier- pen, en de aﬂossing had de plaats van de gevallenen ingenomen.

Nu waren wij dus aan de beurt.’37 Na een paar dagen werden Jün-
ger en zijn mannen afgelost, de Duitse verdedigers hielden nog steeds stand.
Op 3 september werd weer een grootscheepse poging gewaagd. Eindelijk werd Guillemont veroverd. De Britten, de 20ste divisie en een brigade van de 16de (Irish) divisie, hadden nu bij verrassing vanuit het noorden aangevallen. De artillerie had ten slotte de deep dug-outs en de verbindingstunnels kapotgeschoten en de Duit- sers, gewend geraakt aan de reeks van kleinschalige aanvallen, had- den hun verdediging uitgedund. De mannen van Ernst Jünger, het 73ste Fusiliers Regiment uit Hannover, waren op 3 september weer terug in Guillemont, zonder hun commandant. Jünger was een paar dagen eerder ernstig gewond geraakt. Toen hij een klein laza- ret in Saint-Quentin werd binnengedragen, ‘trilden alle ruiten van de stad – het was precies het moment dat de Engelsen onder inzet van alle artilleriegeschut Guillemont veroverden’.
Tanks en modder
Met de verovering van Guillemont, en Ginchy een paar dagen later op 9 september, waren de voorwaarden vervuld voor een aanval door het Vierde Leger van Rawlinson op de derde Duitse verdedi- gingslijn tussen Morval en Le Sars. Het Reserve Leger van Gough zou Rawlinson ondersteunen door een aanval op Courcelette, pre- cies aan de noordkant van de weg van Albert naar Bapaume. Deze taak was weggelegd voor de Canadezen, die nu hun debuut aan het Somme-front maakten. Dit grote oﬀensief, na 1 juli en 14 juli het grootste in de hele campagne, zou op 15 september beginnen, en wordt aangeduid als de slag van Flers-Courcelette. Omdat de Brit- ten tijdens deze slag voor het eerst een aantal tanks gebruikten, is ook deze slag van historische betekenis. Op 2 augustus had Haig dit oﬀensief al aangekondigd. Volgens hem moest dit de beslissende fase van de slag van de Somme wor- den, en misschien kon het wel het einde van de oorlog inluiden. Het oﬀensief van 15 september zag hij als de laatste mogelijkheid om van de Somme-campagne een succes te maken. Als dit oﬀen- sief zou falen, zou de hele campagne voor niets zijn geweest en zou de oorlog in ieder geval tot 1917 voortduren. De wearing-out-fase in augustus was bedoeld geweest om de Duitsers uit te putten en om goede uitgangsposities voor dit beslissende oﬀensief te creë- ren. Naarmate augustus vorderde en duidelijk werd hoe moeizaam de strijd rond Pozières, Delville Wood en Guillemont verliep, was

Morval
omblesC
Les
Boeufs
Guedecourt
Ginchy
Ligny-Thilloy
Guillemont
ood
Delville
W
Flers
Bapaume
ood
ood
Trônes W
Longueval
arlencourt
High W
W
ood
Bernafay
W
Martinpuich
Bazentin-le-Petit
Le Sars
oodW
Montauban
Mametz
ourcelette
m
C
k
Ancre
Grandcourt
ontalmaison
Pozières
Albert
C
15 september
18 november
14 juli
25 september
De Britse lijn vóór 14 juli
De Britse lijn vóór 15 september
De Britse lijn vóór 25 september
De Britse lijn op 18 november
Het zuidelijke front, 14 juli-18 november,
Haig steeds ongeduldiger geworden. Dit leidde ertoe dat hij, zoals
we gezien hebben, steeds meer kritiek op Rawlinson ging uitoefe- nen.
Haig meende dat aan de stellingenoorlog in de loopgraven een eind moest komen en dat de bewegingsoorlog weer zijn intrede moest doen. Naarmate de tijd verstreek, ontwikkelde hij, net zoals in de weken voorafgaande aan 1 juli, steeds verstrekkender visioe- nen. Daarin speelde het nieuwe wapen van de tank een beslissende rol. Haig geloofde in het vermogen van de tanks om een doorbraak te forceren, die dan vervolgens door de cavalerie uitgebuit zou kunnen worden. Zijn optimisme was mede gebaseerd op overigens onjuiste berichten van zijn inlichtingendienst over het snel dalen- de moreel van de Duitse troepen. Haig verhoogde tijdens zijn voorbereidingen het aantal te gebruiken divisies van zes via negen naar elf, toevallig precies het aantal dat ook op 1 juli werd ingezet. De commandanten van het Derde en het Eerste Leger (Allenby en Monro) kregen de opdracht om bij Gommecourt en zelfs ten noorden van Arras oﬀensieven voor te bereiden zodat het hele Duitse front in één machtige beweging opgerold zou kunnen wor- den. Zelfs Plumer van het Tweede Leger in Vlaanderen moest voor- bereidingen treﬀen om met een amﬁbische landing op de Belgi- sche kust de Duitsers in de rug aan te vallen. Haig liet niet na zijn ondergeschikte commandanten voortdurend op het hart te druk- ken zo snel mogelijk de cavalerie in te zetten. Hun eerste doel was, alweer net als op 1 juli, Bapaume. Daarom moesten Courcelette en Martinpuich, versterkte dorpen langs de weg van Albert naar Ba- paume, zo snel mogelijk ingenomen worden. Rawlinson was, net zoals Haig, terug in zijn oude rol. Hij bepleitte weer, zoals vóór 1 juli, het formuleren van beperkte doelen, die met de inzet van alle middelen bereikt moesten worden. De drie Duit- se loopgravensystemen, die samen de derde verdedigingslinie vorm- den, moesten één voor één aangepakt worden, al was het maar om-

dat de derde Duitse lijn buiten het bereik van de Britse artillerie
lag. Zo zouden de Duitsers langzaam maar zeker steeds verder te- ruggedrongen worden. Rawlinson vermoedde al dat zijn plannen door Haig, precies zoals in de aanloop naar 1 juli, als te voorzichtig van de hand zouden worden gewezen: ‘D.H. zal dit wel niet goed- vinden maar ik ben er zeker van dat dit juist is. Als we te veel pro- beren, dan lopen we het risico niets te bereiken.’ Inderdaad verwierp Haig Rawlinsons plannen. Hij noteerde op 29 augustus in zijn dagboek: ‘Ik heb Rawlinsons plan voor de Sep- temberaanval en voor het gebruik van de “Tanks” gelezen. Naar mijn mening onderschat hij de situatie en de aftakeling van de vij- andelijke troepen. Ik denk dat we onze aanval zo krachtig en ge- welddadig mogelijk moeten maken, en zo ver mogelijk moeten gaan.’2 Hij gaf nauwkeurige instructies aan Rawlinson, die nu geen openlijk en ferm verweer meer bood. De treurige resultaten in au- gustus hadden Rawlinsons positie tegenover Haig zeer verzwakt. Rawlinson kon nu niet anders dan voor zijn superieur buigen, maar hij geloofde niet echt in Haigs visionaire plannen. Ogen- schijnlijk gaf hij er uitvoering aan, maar intussen bereidde hij een andere, meer behoudende operatie voor.
De verwijzing naar de tanks in Haigs dagboekaantekening duidt erop dat Haig in deze periode wanhopig zocht naar een middel om de patstelling op het slagveld te doorbreken. Het einde van het campagneseizoen kwam in zicht, zijn troepen raakten uitgeput en hij had de regering in Londen nog geen aansprekende resultaten kunnen aanbieden. Hij geloofde werkelijk dat de tank het wapen was waarmee beslissende resultaten bereikt konden worden. Op zich is dat merkwaardig. Hoe kan een generaal die een leger van miljoenen aanvoert, denken dat een beslissing in de oorlog gefor- ceerd kan worden door een wapen dat nog niet op het slagveld is beproefd en slechts in zeer geringe aantallen beschikbaar is? Niet- temin wijst Haigs vertrouwen in de tank erop dat hij, in tegenstel-

ling tot de meeste, traditioneel ingestelde oﬃcieren van het oude
beroepsleger, die een instinctieve afkeer hadden van zulke stinken- de en luidruchtige dingen als motoren, technologische vernieu- wingen niet op voorhand afwees. Zijn probleem was veeleer dat hij niet in staat was zijn pre-industriële strategische principes aan te passen aan de eisen, mogelijkheden en beperkingen van de wapen- technologische ontwikkeling. Haigs houding tegenover de tank was tegelijk visionair, naïef en toch ook weer traditioneel. Enerzijds onderkende hij de toekomstige mogelijkheden van dit wapen waarin mobiliteit, vuurkracht en relatieve onkwetsbaarheid door bepantsering werden samengebald. Anderzijds overschatte hij heel naïef de mogelijkheden van de toenmalige tank. Het ging om een wonderlijk apparaat, bijna dertig ton zwaar, met een beperkte ac- tieradius, moeizaam manoeuvrerend, zich uiterst langzaam voort- bewegend met een snelheid van hoogstens een kilometer of drie per uur, en kwetsbaar voor mechanische defecten. Bovendien had Haig er in september nog geen vijftig tot zijn beschikking. De be- manning had er nog nauwelijks mee getraind, men had eigenlijk geen enkel idee hoe de tank op het slagveld gebruikt moest wor- den. Traditioneel bleef Haig in zijn opvatting dat de tank een weg moest banen voor de cavalerie, die uiteindelijk de overwinning moest zeker stellen.
De tank combineerde een aantal negentiende-eeuwse uitvindin- gen: de rupsband, die al geruime tijd voor landbouwvoertuigen, met name de Holt-tractor, werd gebruikt; de ontbrandingsmotor; de bepantsering en de moderne bewapening, zoals kanon en ma- chinegeweer.3 In 1903 al had H.G. Wells The Land Ironclads ge- schreven, een verhaal waarin hij voorspelde dat toekomstige oor- logen gevoerd zouden worden tussen wat wij nu tanks noemen. Niettemin duurde het tot in de Eerste Wereldoorlog voordat het idee van Wells tot ontwikkeling kwam. Kolonel Eric Swinton was door Maurice Hankey, de machtige secretaris van het War Com-

mittee, het Britse kernkabinet gedurende de oorlog, direct na het
begin van de oorlog naar Frankrijk gestuurd als Official Eye Wit- ness. Hankey vertrouwde kennelijk noch de oﬃciële militaire rap-
porten noch de journalistieke verslagen. Op 20 oktober 1914 be- richtte Swinton al aan Hankey dat er een patstelling op het slagveld was ontstaan door het gecombineerde eﬀect van machinegeweer, prikkeldraad en loopgraven, waardoor de opmars van de infante- rie gehinderd werd. Misschien, zo speculeerde hij, zou een gepant- serd rupsvoertuig die obstakels voor de infanterie uit de weg kun- nen ruimen. Winston Churchill, toen minister van Marine, stelde op 20 februari 1915 het Landship Committee in om onderzoek naar Swintons suggestie te doen. Begin december 1915, bijna een jaar la- ter, werd een prototype van de tank voor het eerst beproefd. Chur- chill had in diezelfde maand in Variants of the Offensive al geschre- ven over de inzet van tanks. Toevallig kwam Haig in het bezit van dit rapport en hij toonde zich zeer geïnteresseerd in die ‘rupsban- den’. Op 29 januari en 2 februari 1916 volgden de eerste demonstra- ties. Over het algemeen waren de reacties positief. Er werd direct besloten een aantal tanks te produceren. Generaal Butler, de verte- genwoordiger van Haig, liet nagaan hoe snel het leger in Frankrijk over het nieuwe wapen kon beschikken. Dat kon volgens Haig niet snel genoeg zijn. In een dagboekaantekening van 14 april 1916 uitte hij zijn teleurstelling over het bericht dat er niet eerder dan op juli honderdvijftig tanks beschikbaar konden zijn, terwijl hij er al vijftig op 1 juni nodig had. Maar het zou allemaal nog langer duren. Pas op 15 augustus ver- lieten de eerste tanks de fabriek in Thetford, op 20 augustus gingen zij onderweg naar Frankrijk. Binnen een maand zouden zij op het slagveld verschijnen. De bedenkers en producenten van de tank, zoals Churchill, Lloyd George en Swinton, waren absoluut tegen deze overhaaste inzet van een te gering aantal tanks met ongetrain- de bemanningen zonder beproefde tactieken. Zij geloofden stellig in de kracht van het nieuwe wapen, maar zij wisten ook dat met het

beperkte aantal beschikbare tanks geen beslissing kon worden ge-
forceerd. Het enige resultaat zou zijn dat door vroegtijdige inzet het verrassingseﬀect van het nieuwe wapen verloren zou gaan. De Duitsers zouden zich op tegenmaatregelen kunnen bezinnen, en zo de kracht van het nieuwe wapen snel kunnen neutraliseren. An- titankwapens kunnen nu eenmaal sneller geproduceerd worden dan de tanks zelf. Churchill ging op bezoek bij premier Asquith om hartstochtelijk te pleiten tegen overhaaste inzet, maar tevergeefs. Haig kon en wilde niet langer wachten: in september moest de be- slissende doorbraak gerealiseerd worden. Op 26 augustus woonden Haig en Rawlinson bij St. Requier een demonstratie van vijf tanks bij die samen met een bataljon infan- terie een oefening uitvoerden. Haig was enthousiaster dan Rawlin- son, maar de laatste was toch wel onder de indruk. De generaals verschilden over de te volgen tactiek: Rawlinson wilde bijvoor- beeld ’s nachts opereren, Haig overdag. Uiteindelijk werd besloten dat de tanks min of meer gelijk over de verschillende aanvallende divisies verdeeld zouden worden en groepsgewijs zouden opere- ren. Merkwaardig was hoe Rawlinson de samenwerking tussen ar- tillerie en tanks organiseerde. Precies daar waar de tanks zouden oprukken, zou de artillerie niet voor een beschermende creeping barrage zorgen. Hij vreesde dat de tanks daardoor beschadigd zou- den kunnen raken. Een curieus argument dat nooit voor de niet- gepantserde infanterist had gegolden, maar nu wel voor de zwaar gepantserde tank. Het gevolg was dat de Duitse frontlijn waar de tanks zouden oprukken, níet beschoten zou worden. Het para- doxale resultaat was dat de soldaten hier moesten oprukken zon- der de bescherming van een creeping barrage. Met tanks waren zij dus slechter af dan hun collega’s zonder tanks. Na 15 september werd door Kiggell, de chef-staf van Haig, vastgesteld hoe rampza- lig deze beslissing van Rawlinson was geweest. De aan de aanval voorafgaande artilleriebeschieting was, zoals we nu weten, essentieel voor de uitkomst van het oﬀensief. In drie

dagen tijd werden er 828.000 granaten afgevuurd. Dat betekende
dat een artillerie-intensiteit werd bereikt ongeveer gelijk aan die van de slag van Neuve Chapelle, twee keer die van de aanval van juli, maar slechts de helft van die op 14 juli.6 De wetten van de Eer- ste Wereldoorlog voorspelden dat het succes dan ook veel minder dan op 14 juli zou zijn. Het is opvallend dat de Britse bevelhebbers na maanden vechten nog steeds niet inzagen wat nu precies de voorwaarden voor succes waren.
Op 15 september, om 06.20 uur, gingen vijftig bataljons in de aan- val. Cecil Lewis zag weer vanuit zijn vliegtuig wat er gebeurde. Het hele front was wit door de rook van granaten van de creeping bar- rage. ‘Maar er waren ook donkere banen, getrokken naar het leek door een kindervingertje in de vuile sneeuw. Hier vielen geen gra- naten. Langs deze banen hotsten en botsten de tanks zij aan zij voorwaarts, vier in elke baan. […] Sommige tanks werden uitge- schakeld. Sommige vatten vlam, andere werden geraakt door vij- andelijke granaten, maar later waren er ook vele te zien in Flers […] De derde lijn is niet ingenomen, de cavalerie is er niet door ge- komen. Misschien morgen, altijd morgen. Een gedeeltelijk succes, maar gezien het plan een mislukking. Ik zal nooit de manier verge- ten waarop de tanks door Flers walsten.’ Inderdaad was bij Flers, in het centrum van het front, het enige grote succes van de dag geboekt. De tanks hadden hierbij een be- langrijke rol gespeeld. Natuurlijk waren de Duitse verdedigers ver- rast geweest door de verschijning van deze langzame, gepantserde monsters op het slagveld. Maar het bleek, ook op 15 september al, dat de tanks toch betrekkelijk kwetsbaar waren voor de artillerie. Er ontstond een competitie tussen de verschillende Duitse batterij- en wie in staat was een tank uit te schakelen. Het Duitse ministerie van Oorlog kende zelfs een geldprijs van 500 mark toe voor iedere uitgeschakelde tank. Uiteindelijk zijn er op 15 september 49 tanks ingezet. Daarvan

bereikten er 32 de startlijn en daarvan weer hebben er 18 nuttig
werk verricht. De helft ging voor de infanterie uit, ruimde het prik- keldraad op en schakelde machinegeweerposten uit; de andere helft kwam achter de infanterie aan en verrichtte opruimingswerk. De rest raakte vast of kreeg een mechanisch defect.9 Vier van de succesvolle tanks ondersteunden de aanval van de 41ste divisie op Flers. Zij reden voor de infanterie Flers binnen, waarop de Duitse bezetters wegvluchtten.
Iets noordelijker werkte de inzet van de tanks veel minder goed. Van de zes tanks die de Canadezen moesten helpen Courcelette te veroveren, hobbelden er twee achter de infanterie aan, die haar doelen al bereikt had voordat de tanks ter plaatse waren. De ande- re vier waren voordat ze ook maar iets konden doen al door Duit- se granaten of door een mechanisch defect uitgeschakeld. Voor de Britten was 15 september, alles bijeengenomen, een dag van betrekkelijk succes. Courcelette, Martinpuich, High Wood, waar sinds 14 juli om gevochten was, en Flers waren ingenomen. Maar waar het Haig om ging, het forceren van een doorbraak, daar was niets van terechtgekomen. Vijf divisies cavalerie hadden zich weer tevergeefs voor de strijd gereedgehouden. De verliezen waren ernstig geweest. Prior en Wilson berekenen voor deze ene dag een totaalverlies van 29.376 man. Dat is de helft van het lugubere getal van 1 juli, maar relatief was het verlies even groot omdat slechts de helft van het aantal troepen was ingezet. Enerzijds was dit het ge- volg van Rawlinsons besluit om de tankbanen ‘artillerievrij’ te hou- den, anderzijds van Haigs besluit om niet alleen de eerste maar ook de tweede Duitse verdedigingslijn te bombarderen, waardoor de beschikbare vuurkracht werd versnipperd. Beide beslissingen had- den desastreuze gevolgen voor de infanterie. Op 15 september volgde, net zoals op 14 juli, een reeks kleinere aan- vallen, die niet veel opleverden. Rawlinson organiseerde vervol-

gens in samenwerking met de Fransen op zijn rechterﬂank voor september weer een groot oﬀensief, maar nu met een beperkt doel: het bezetten van de derde Duitse verdedigingslinie, zonder verdere grootse doorbraakvisioenen à la Haig. Dit oﬀensief is bekend ge- worden als de slag van Morval. Op verzoek van de Fransen werd begonnen om 12.35 uur. Dat betekende dat er geen tanks ingezet konden worden, omdat zij in het volle daglicht een te gemakkelij- ke prooi voor de Duitse artillerie zouden zijn. Anderzijds konden er zo wel over het hele aanvalsfront artilleriebeschietingen en cree- ping barrages uitgevoerd worden. De intensiteit van de artillerie was 40 procent hoger dan op 15 september, terwijl de Duitse ver- sterkingen aanzienlijk zwakker waren. De aanval werd een succes: Morval, Les Boefs en Gueudecourt werden volgens het tijdschema bezet. De verliezen waren gering, een zesde van die van 15 septem- ber. Dat een goed voorbereide en uitgevoerde bit-and-hold-opera- tie succes kon hebben, was aan de lagere commandanten eens te meer duidelijk geworden. Hun superieuren leerden die les en ver- gaten hem weer in een tragische opeenvolging van leren en verge- ten, die tot het einde van de oorlog zou duren. Na de eerste Duitse verdedigingslijn (Fricourt-Montauban) en de tweede (Bazentin-le-Grand-Longueval-Guillemont) was nu aan het zuidelijk front ook de derde lijn gebroken. Was er nu vrij baan voor de cavalerie? Nee, want de logica van de Eerste Wereldoorlog hield in dat terwijl de Britten langzaam in juli, augustus en sep- tember richting Bapaume kropen, de Duitsers nieuwe verdedi- gingslijnen construeerden. Een vierde tussen Ligny-Thilloy en Le Transloy, een vijfde voor Bapaume en een zesde daar direct weer achter.
Aan het noordelijk front werd eind september nu ook het oﬀensief hervat. Sinds 1 juli was Thiepval, afgezien van een mislukte aanval op 3 september, niet meer grootscheeps aangevallen. Op 26 sep-

tember gebruikte Gough, de opperbevelhebber van het Reserve
Leger, vier divisies om Thiepval, de Schwaben Redoubt, waar de Ulstermen al op 1 juli waren geweest, en Mouquet Farm te verove- ren. De 18de divisie van generaal Maxse, die op 1 juli zo succesvol was geweest, moest Thiepval zelf, dat wil zeggen de ruïnes ervan en de ondergrondse versterkingen die onder het dorp waren aange- bracht, aanvallen. Het werd een moeizame zaak, de soldaten moes- ten loopgraaf na loopgraaf, dug-out na dug-out in man-tegen- mangevechten veroveren. Dikwijls wordt beweerd dat in de Eerste Wereldoorlog de Duitse soldaat als soldaat superieur was aan zijn tegenstander, maar dat hij uiteindelijk overweldigd werd door de materiële superioriteit van de geallieerden. Bij de gevechten rond Thiepval, de Schwaben Redoubt en Regina Trench, waar de Cana- dezen vochten, werd duidelijk dat de burgersoldaten uit Engeland en de Dominions juist ook in deze man-tegen-mangevechten hun tegenstanders konden verslaan. De mythe van het verschil in kwa- liteit tussen de Duitse en Britse soldaat werd in stand gehouden door veel Britse generaals, die maar bleven klagen over hun eigen soldaten. Zij misbruikten dus hun soldaten op twee manieren: door ze op te oﬀeren in slecht voorbereide en ondoordachte oﬀen- sieven, en door ze als zondebok voor hun eigen falen te gebruiken. In ieder geval werd in deze laatste fase van de strijd met de vij- and weinig mededogen getoond. Reginald Emmett, een soldaat van het 11de Royal Fusiliers, was betrokken bij het opruimen van dug-outs bij Thiepval. Hij gooide een handgranaat naar beneden: ‘We hadden er heel wat te pakken – sommigen kwamen met hun handen omhoog naar buiten en riepen: “Kamerad”; anderen hiel- den foto’s van hun vrouwen en kinderen omhoog. We moes- ten korte metten met hen maken, want sommigen waren nog niet verslagen en trokken revolvers, maar die sloegen we ze snel uit handen. De overlevenden werden naar achteren gestuurd met een korporaal, maar heel wat werden er onderweg neergeschoten, want veel van onze jongens waren gek geworden van wat ze had-

den meegemaakt, die druk en alles, en schoten op alles wat een
Duits uniform aanhad.’ Thiepval werd op 27 september in zijn geheel ingenomen, maar voor de Schwaben Redoubt duurde dat nog tot 14 oktober. De Ca- nadezen konden pas tussen 21 oktober en 11 november Regina Trench bezetten.
De laatste twee weken van september waren, hoe dan ook, de meest succesvolle van de campagne tot dan toe geweest. Er was in die korte tijd evenveel vooruitgang geboekt als tussen 1 juli en 14 sep- tember. Haig toonde zich in een brief aan koning George v uiter- mate tevreden: ‘Ik durf te denken dat de resultaten heel bevredi- gend zijn, en ik geloof dat het Leger in Frankrijk er ook zo over denkt. De troepen zien dat zij langzaam maar zeker de Duitse Le- gers tegenover zich vernietigen, en dat hun vijand minder in staat is zich te verdedigen dan een paar weken geleden […] Zodra een divisie in de vuurlinie is geweest, begint iedereen snel te begrijpen wat vechten echt betekent, hoe noodzakelijk het is om de barrage dicht te volgen om verlies te vermijden en succes te boeken, en heel veel andere belangrijke details die alleen troepen onder vuur echt kunnen begrijpen […] Poincaré, de Franse president, kwam me hier afgelopen maandag bezoeken. Hij was zeer complimenteus over wat het Britse Leger gepresteerd had […] Hij vroeg me wat ik dacht over de voortzetting van de strijd. Ik legde uit dat we al door alle voorbereide lijnen van de vijand waren gebroken en dat er nu nog slechts provisorische versterkingen tussen ons en de heuvelrug van Bapaume stonden: bovendien had de Vijand veel geleden in manschappen, materieel en moreel. Als we nu een maand zouden rusten, dan zou de Vijand zijn verdediging kunnen versterken, zich kunnen herstellen, tekorten aanvullen, en erger nog, zij zouden het initiatief kunnen heroveren. Des te langer we rusten, des te moei- lijker zal ons probleem worden, dus we moeten doorgaan om de vijand met het uiterste van onze kracht onder druk te zetten.’
Haig begon dus weer plannen te maken voor een nieuw oﬀen-
sief gericht op de vierde Duitse lijn, tussen Transloy en Ligny-Thil- loy. Ook deze plannen kregen gaandeweg steeds grootsere allure. De pijlen op de stafkaarten wezen weer resoluut ver oostwaarts. Haig sprak over plaatsen als Beaumetz, Marcoing en Cambrai, die niet eens op de kaarten die het Vierde Leger gebruikte, voorkwa- men. Haigs optimistische hardnekkigheid berustte voor een deel op de gedachte dat de Duitse weerstand, en vooral het Duitse mo- reel, op instorten zou staan. De ‘bewijzen’ daarvoor werden ge- leverd door zijn inlichtingenchef Charteris, maar die waren even onbetrouwbaar als altijd. Haig beschouwde de oorlog als een psy- chologische krachtmeting tussen de opperbevelhebbers. Wie brak, had verloren; wie langer dan zijn tegenstander volhield, zou win- nen. Vandaar die nadruk op het voortdurend aanvallen en onder druk houden van de vijand, en zo bleven het Vierde Leger en het Reserve Leger de hele maand oktober aanvallen. Het Reserve Leger modderde ten oosten van Thiepval voort, om de Schwaben Redoubt te bezetten, Regina Trench of Stuﬀ Trench. Maar het volgende dorp, Grandcourt, een kilometer of twee van Thiepval, werd nooit bereikt. In oktober was het gaan regenen, ongemeen hard en langdurig. Het terrein was veranderd in drijf- zand waarin de soldaten zich nauwelijks konden voortbewegen. Urenlang stonden ze tot hun knieën in het water. Nog voordat ze hun aanvalslijn hadden bereikt, waren ze al uitgeput. Het 11de Roy- al Sussex, het bataljon van Edmund Blunden, de oorlogsdichter, veroverde op 21 oktober uiteindelijk Stuﬀ Trench: ‘Dit was Stuﬀ Trench, negentig centimeter diep, lijken onder je voeten, lijken op de borstwering.’14 Vanuit de loopgraaf had hij een prachtig uitzicht op Grandcourt, de naam voor iets wat altijd onbereikbaar zou blij- ven. Blunden vond een hondje in die ellende dat jankend rond- hinkte in de modder. Hij pakte het op, hij wilde het meenemen, maar hij zette het weer neer en het beestje kroop weg in de modder van een krater.

De Duitse Transloy-lijn werd door het Vierde Leger zeven keer
aangevallen, op 7, 12, 18, 23, 28 en 29 oktober en op 5 november. Ze- ven keer kwamen de Britse troepen nauwelijks vooruit, in de mees- te gevallen moesten ze na hun aanval weer in hun eigen loopgraven terugkeren. De belangrijkste oorzaak van deze opeenvolging van mislukkingen lag in het besluit van Haig zelf om de Transloy-lijn aan te pakken. Het was gewoon onbegonnen werk. Het bereiken van die lijn betekende immers dat precies dezelfde afstand over- brugd moest worden die het Britse leger in de drie maanden van hard vechten na 1 juli had overbrugd. Dat was nagenoeg een puur fysieke onmogelijkheid in de herfst- en wintermaanden die nu voor de deur stonden.
Daar kwam bij dat de Britten nu weer van de heuvelrug Thiep- val-Guillemont moesten afdalen in een vallei, die door de aanhou- dende regenval steeds onbegaanbaarder werd. Daarna moesten ze zich weer uit de vallei vechten, heuvelop in de richting van de Duit- sers. Het kwam erop neer dat de Britten zich met elke meter ter- reinwinst die ze boekten, dieper in de modder werkten. Het was onmogelijk om in die ellendige omstandigheden de winter door te brengen. Om weer op hoger gelegen terrein te komen was het dus paradoxaal genoeg noodzakelijk om door te vechten. De strijd kreeg er een even fatale als futiele dynamiek door. Omdat de Britten in een vallei moesten afdalen, herwonnen de Duitsers bovendien het voordeel van een goede artilleriewaarne- ming. Vanuit hun hoger gelegen posities konden zij alle Britse troepenbewegingen overzien, en dat gold vice versa steeds min- der. Daarbij kwam dat door het voortdurende slechte weer geen luchtwaarneming mogelijk was. De Britse aanvallers moesten het dus zonder een goed voorbereidend artilleriebombardement doen. Rawlinson noemde het suïcidaal om onder die omstandig- heden aan te vallen, maar hij bezweek onder de druk van Haig, die nog steeds van een beslissende doorbraak droomde. De gevolgen waren voorspelbaar.

Niet alleen het landschap van de Somme en het barbaarse
herfstweer verhinderden Brits succes. De Duitse troepen stonden in het geheel niet op instorten. Integendeel, begin oktober werden de zes uitgeputte Duitse divisies in de Transloy-sector vervangen door zeven verse divisies uit de algemene reserve. Aan de artillerie werden 23 zware batterijen toegevoegd, 36 versleten batterijen wer- den vervangen. Het zwaartepunt in de krachtsverhoudingen kwam zo bij de Duitsers te liggen. De Britten waren met 689.000 soldaten aan de Somme-campagne begonnen. De legers omvatten nu nog maar 576.000 man. De grote verliezen konden allang niet meer door nieuwe rekruten worden goedgemaakt. De divisies in de lijn konden niet meer door verse troepen vervangen worden, de batal- jons waren met gemiddeld 350 man op minder dan de helft van hun nominale sterkte. De aanvoer voor de troepen moest langs de weg van Longueval naar Flers komen en die werd bijna voortdu- rend door de Duitse artillerie beschoten. Een laatste reden voor het Britse falen in oktober was dat zij geen antwoord hadden op de toenemende tactische verﬁjning van de Duitse verdedigers. Al eer- der werd duidelijk dat de Duitsers als antwoord op de voorberei- dende artilleriebeschietingen hun verdediging veel dieper hadden gemaakt zodat de verdedigers veel moeilijker zouden kunnen wor- den uitgeschakeld. Nu werden ook de machinegeweerposten zo- veel mogelijk buiten het bereik van de creeping barrage opgesteld, maar zo dat ze de aanvallers nog wel konden beschieten. Het bleek een eﬀectieve vorm van verdediging.
Gedurende oktober leverden de commandanten ter plaatse steeds meer kritiek op de voortzetting van de aanvallen. Zij verwoordden ongetwijfeld de wanhoop van hun soldaten, die tot hun knieën in het water stonden en van koude noodrantsoenen moesten leven omdat het warme eten niet meer naar voren kon worden gebracht. Lord Gort, een stafoﬃcier van Haig, die in 1940 opperbevelhebber van het Britse leger zou worden, stelde na een bezoek aan het front

vast dat de troepen uitgeput waren. Ze moesten elkaar uit de mod-
der trekken als ze ten aanval gingen. In het niemandsland kwamen ze door de modder nauwelijks meer vooruit zodat ze een makkelij- ke prooi voor de Duitsers waren.
Opmerkelijk is het protest van Lord Cavan, de bevelhebber van xiv Corps, tegen een aanval die hij op 5 november zou moeten on- dernemen: ‘Een aanval op Transloy vanuit mijn huidige positie met de troepen die ik ter beschikking heb, heeft praktisch geen kans op succes door het zware kruisvuur van machinegeweren en artillerie vanuit het noorden, en de enorme afstand die we moeten aﬂeggen naar een sterk voorbereide positie, omdat we onze lijn door het falen van eerdere operaties niet voldoende hebben kun- nen opschuiven […] Ik erken absoluut dat we de Franse linker- vleugel niet in de lucht mogen laten hangen […] Ik benadruk dat ik bereid ben de Britse rechtervleugel op te oﬀeren, liever dan de Fransen in gevaar te brengen. Maar ik voel dat ik verplicht ben te vragen of dat nu echt de bedoeling is, want het wordt hoe dan ook een oﬀer. Het lijkt er niet op dat een mislukking de Fransen veel zal helpen, en er is het gevaar dat deze aanval het vertrouwen van de manschappen en oﬃcieren in hun bevelhebbers zal schaden. Nie- mand die niet de frontloopgraven heeft bezocht, kan werkelijk de staat van uitputting begrijpen waarin de mannen geraakt zijn.’ Bijna openlijk waarschuwde Cavan zijn superieuren, Haig en Rawlinson, voor het feit dat niet alleen het Duitse, maar zeker ook het Britse leger op breken stond. Hij verweet hun te willen aanval- len zonder op de hoogte te zijn van de omstandigheden waaronder aangevallen moest worden. Rawlinson liet zich door Cavan over- tuigen dat een aanval onmogelijk was. Maar Haig vond, na overleg met de Fransen, dat de aanval gewoon moest doorgaan. Op 5 november maakten drie bataljons Durham Light Infantry zich dus gereed om voor de zoveelste maal de Butte de Warlen- court aan te vallen, een oude, kunstmatige grafheuvel die in al zijn krijtachtige witheid hoog boven de modder van het slagveld uit

rees. Gedurende de hele maand oktober hadden de Britten aange-
vallen, maar tevergeefs. Op 5 oktober was korporaal Adolf Hitler, ordonnans bij het 16de Reserve-Infanterie-Regiment, in de buurt van deze Butte gewond geraakt, een granaatscherf in zijn dijbeen. De Duitsers hadden er een uitstekende waarnemingspost. De Brit- se oorlogscorrespondenten noemden de heuvel Klein-Gibraltar en voor de Britse soldaten werd het veroveren van de Butte een obses- sie. ’s Ochtends vroeg moesten de Durhams elkaar uit de modder trekken voordat ze konden beginnen. Aan het eind van de ochtend hadden ze een stukje van de heuvel te pakken. ’s Middags werden ze er weer door de Duitsers afgeslagen. Een van de bataljonscom- mandanten van de Durhams, Roland Boys Bradford, had de aan- val op de Butte de Warlencourt hoe dan ook onzin gevonden. Als de Butte was ingenomen, zou de Britse positie niet verbeterd zijn en zouden de voordelen niet tegen de hoge verliezen hebben opge- wogen. Nu de aanval volgens verwachting mislukt was, was het helemaal weer een oefening in vergeefsheid geweest: ‘Maar dat is misschien alleen maar de beperkte visie van een bataljonscom- mandant.’ Op 5 november telde het Britse leger in deze kleine sector twee- duizend man aan verliezen. Ook na die dag werd de strijd hier voortgezet. In het front kwam geen enkele verandering meer, maar toch werd er nog bijna een hele infanteriedivisie doorheen ge- jaagd. Rawlinson waarschuwde Haig dat als hij zo doorging, er geen troepen meer over zouden zijn om de oorlog in 1917 voort te zetten. Op 18 november werd er voor het laatst om de Butte ge- vochten. Op die dag maakte een sneeuwstorm aan de gevechten een einde.
De Transloy-lijn werd niet ingenomen. Het Reserve Leger van Gough, dat sinds 1 november het Vijfde Leger werd genoemd, vocht in het noorden eenzelfde trieste strijd. De regen dwong tot het opschorten van de gevechten. Het zag ernaar uit dat de slag van

de Somme langzaam zou uitdoven in de modder en de regen, zon-
der een laatste aansprekende ‘overwinning’. Maar precies aan een overwinning had Haig behoefte. Op 15 november zou er weer een conferentie van de geallieerde opperbevelhebbers in Chantilly plaatsvinden waar net zoals in 1915 de plannen voor het volgende jaar besproken zouden worden. Haig meende dat zijn positie ster- ker zou zijn wanneer zijn troepen bijvoorbeeld Beaumont-Hamel zouden bezetten en er ook nog eens drieduizend Duitsers krijgsge- vangen zouden maken. Haig zette Gough onder druk om nog één keer een groot oﬀen- sief op touw te zetten, en Gough kon niet anders dan zijn opperbe- velhebber gehoorzamen. De voorbereidende artilleriebeschieting startte op 6 november. De aanval zelf begon op 13 november, ’s ochtends om 05.45 uur, toen het nog pikkedonker was. De 31ste divisie lag, zoals op 1 juli, weer tegenover Serre, en weer haalden ze Serre niet. Ze bleven gewoon steken in de modder. Elf divisies, pre- cies zoveel als op 1 juli, namen aan de slag van de Ancre deel. Drie boekten er enig succes. De 51ste (Highland) divisie bezette Beau- mont-Hamel, de 63ste (Royal Naval) divisie Beaucourt en de 39ste divisie St. Pierre Divion ten zuiden van de rivier de Ancre. De Highlanders slaagden waar de Newfoundlanders op 1 juli hadden gefaald. Weer werd een zware mijn tot ontploﬃng gebracht, vlak bij de oude Hawthorn Ridge-mijn. Maar nu precies op zero hour, en deze keer was er succes. De versterkingen in het dorp zelf wer- den zwaar gebombardeerd, er was een eﬀectieve creeping barrage, machinegeweren schoten over de hoofden van de oprukkende in- fanterie heen en er hobbelden ook wat tanks mee. Het front werd hier en daar bijna twee kilometer opgeschoven. Het was een typi- sche bite-and-hold-operatie. Beperkte doelen werden met de inzet van een maximum aan middelen bereikt. Er werden voor de aan- val op 13 november evenveel granaten verschoten als op 1 juli. De Britse verliezen bedroegen ongeveer 22.000 man, meer dan de kracht van twee divisies; ook succesvolle operaties zijn kostbaar.

Haig was uitermate tevreden. Op de Chantilly-conferentie kon hij
tegenover zijn collega’s pronken met de verovering van Beaumont- Hamel. Een heel betrekkelijk succes nochtans. Dat dorpje had ei- genlijk al op 1 juli ingenomen moeten zijn, maar misschien waren zijn collega’s dat allang vergeten.
Haig gaf Gough toestemming voor nog één aanval op 18 novem- ber. Die leverde helemaal niets meer op. Toen was het afgelopen. Haig had zijn politieke succes behaald en hij gaf Gough opdracht van verdere oﬀensieven af te zien. Op diezelfde 18 november confe- reerde Haig met zijn legeraanvoerders. Hij ontvouwde geen nieuwe visionaire oﬀensieven meer. De slag van de Somme was voorbij.

‘Nicht ärgern, nur wundern!’
Eind februari 1917 ontdekten patrouilles van het Vijfde Leger bij Serre dat de Duitse troepen vóór hen zich heimelijk uit hun stellin- gen hadden teruggetrokken. Deze terugtocht was deel van Opera- tion Alberich, genoemd naar de machtswellustige dwerg in de Ni-
belungensage. De Duitsers ontruimden de oude frontlijn aan de Somme en betrokken een nieuwe verdedigingslijn, zo’n dertig ki- lometer oostwaarts. Ze hadden maanden gewerkt aan deze Sieg- fried Stellung, die door de Britten de Hindenburg-lijn werd ge-
noemd.
Deze operatie was het resultaat van een wijziging van de Duit- se verdedigingstactiek. Falkenhayn, de Duitse opperbevelhebber, had, zoals eerder vermeld, bij het begin van de slag van de Somme verordonneerd dat er geen meter grond door de Duitsers prijsge- geven mocht worden. Dat betekende niet alleen dat de eerste lijn zwaar verdedigd moest worden, maar ook dat de Duitsers telkens in de tegenaanval moesten gaan om verloren gegaan terrein terug te winnen. Door deze tactiek werd de slag van de Somme ook voor de Duitsers een mensenverslindende aﬀaire. Falkenhayn werd op 29 augustus 1916 ontslagen als opperbevelhebber, vooral omdat zijn oﬀensief bij Verdun, zijn gok om de oorlog in één klap te be- slissen, deﬁnitief mislukt was. Hij werd opgevolgd door het duo Paul von Hindenburg en Erich Ludendorﬀ, die samen feitelijk een militaire dictatuur in Duitsland vestigden.

De wisseling van de wacht betekende ook een verandering van
tactiek. De beginselen van Falkenhayn werden vervangen door een elastische verdediging in de diepte. Wat bij Guillemont min of meer improviserend tot stand was gekomen, werd nu algemene doctri- ne. In plaats van een statische verdediging van de frontlijn kwam het er nu op aan de vijand in een diepe verdedigingszone te lokken en hem daar met machinegeweren, mortieren en artillerie uit te schakelen. Het doel van de verdediging was volgens Hindenburg de vijand uit te putten, hem dood te laten bloeden, en tegelijk de ei- gen krachten zoveel mogelijk te sparen. De verdediging moest geen beroep meer doen op grote aantallen soldaten, maar op het ge- bruik van artillerie en machinegeweren, die in betonnen bunkers in de verdedigingszone waren opgesteld. Gezien de krachtsver- houdingen, verklaarde Hindenburg, was het van het grootste be- lang om zuinig met soldaten te zijn. Hij leek op dat moment in ie- der geval de essentie van de uitputtingsoorlog te begrijpen: zoveel mogelijk tegenstanders doden en daarbij zo weinig mogelijk eigen soldaten verliezen. Het bezit van een paar meter meer of minder volstrekt verwoest gebied was in dat type oorlog irrelevant. Het opgeven van gebied in ruil voor een nog beter te verdedigen posi- tie, zoals de Siegfried Stellung, was dus niet, zoals sommige Britse historici graag beweren, de erkenning van een Duitse nederlaag aan de Somme maar een verstandige strategische beslissing. Deze Siegfried Stellung bleek overigens een formidabel verdedi- gingssysteem. In 1917 vond het Britse leger geen middel om er- doorheen te breken, noch bij Arras, noch bij Ieper. Pas in 1918, tij- dens de laatste honderd dagen van de oorlog, lukte dat wel. In maart 1917 waren de Britse troepen dus eindelijk in Serre, in Ba- paume en Péronne. Helaas voor hen waren de Duitsers in maart 1918 al weer terug. Tijdens het grote Duitse voorjaarsoﬀensief van 1918 moesten de Britten in enkele dagen tijd opgeven wat ze in vijf maanden moeizaam meter voor meter hadden veroverd. Het Vijf-

de Leger van Gough, dat zich in 1917 tijdens de derde slag van Ieper
totaal had uitgeput, was naar de toen ogenschijnlijk rustige Som- me-sector teruggestuurd om wat op adem te komen. De Duitsers sloegen dwars door hun geïmproviseerde linies heen. Gough werd van zijn commando ontheven omdat hij voor dit debacle verant- woordelijk werd gehouden. De Duitsers kwamen tijdens deze twee- de slag van de Somme verder dan ze in 1916 ooit waren geweest. Al- bert, dat in 1916 nog veilig en stevig achter de Britse frontlijn lag, werd op 26 maart 1918 door de Duitsers veroverd. Pas op 22 augus- tus 1918 zouden de 8ste East Surreys er weer terug zijn. Montauban, dat zij met zoveel elan op 1 juli 1916 hadden veroverd, lag nog kilo- meters weg. Maar dat wisten de Britse soldaten in het vroege voor- jaar van 1917 gelukkig allemaal nog niet. De Britse troepen trokken bijna schoorvoetend het gebied binnen dat de Duitsers ontruimd hadden. De laatsten hadden tijdens hun terugtocht heel zorgvuldig de tactiek van de verschroeide aarde toe- gepast. Dorpen werden geheel verwoest, wegen onbegaanbaar ge- maakt, bomen omgehakt, booby traps aangebracht. Op 18 maart be- reikten soldaten van de Royal Warwicks Péronne, het vestingstadje aan de Somme. Gedurende de hele slag was de Vauban-vesting, die de stad zo vaak beschermd had, het hoofdkwartier geweest van waaruit de Duitsers hun verdediging hadden georganiseerd. Nu is er het Historial de la Grande Guerre gevestigd, een indrukwekkend museum over de Eerste Wereldoorlog. Ook Péronne was geheel met de grond gelijkgemaakt. Aan wat restte van de gevel van het stadhuis hadden Duitse soldaten een planken bord vastgespijkerd, met daarop de tekst ‘Nicht ärgern, nur wundern’. Windt u zich niet op, verwondert u zich slechts. Het is misschien wel de meest ont- luisterende tekst die een mens over de oorlog kan bedenken. Oor- log is erg, maar zo is de mens. Verbaast u zich over zijn geweldda- digheid, en probeer de oorzaken van oorlog te onderzoeken.

De Australische historicus John Laﬃn schreef een venijnig boek
over de kwaliteiten van de Britse generaals. De titel is veelzeggend: British Butchers and Bunglers of World War i. Slachters en knoeiers
waren het volgens hem, de generaals die de Britse soldaten aan- voerden. Wie langs de Britse begraafplaatsen dwaalt die de front- lijn van de Somme markeren, heeft, zelfs negentig jaar later nog, moeite om zijn gevoelens van woede en ergernis over zoveel ver- geefsheid te onderdrukken. Maar deze elementaire woede brengt ons niet verder bij het begrijpen van de oorzaken van de bloedige tragedie die zich aan de Somme afspeelde. ‘Niemand kan het slagveld van de Somme bezoeken zonder onder de indruk te raken van de enorme inspanning van het Britse Leger. Vijf lange maanden duurde deze slag. Eigenlijk niet één slag, maar een reeks van grote slagen werd methodisch geleverd door een op- eenvolging van talrijke divisies, zodat mannen uit elk deel van het Rijk eerbied verdienen voor hun moed en vastberadenheid […] Voor velen betekende het een zekere dood, en zij moeten dat alle- maal geweten hebben voor ze begonnen. Ongetwijfeld was het de wetenschap dat het bestaan van Engeland als een vrije natie op het spel stond die hen tot zulke heldendaden bracht. De tijd ontbreekt me om alle gedachten die door mijn hoofd schieten op te schrijven wanneer ik denk aan al die prachtkerels die hun leven hebben gege- ven voor hun land of verminkt zijn geraakt. Ik hoop dat we later een premier en een regering zullen krijgen die hun recht zullen doen.’ Dat noteerde Sir Douglas Haig, inmiddels tot veldmaarschalk bevorderd, op 31 maart 1917 in zijn dagboek toen hij een bezoek aan de slagvelden van de Somme had gebracht.1 Bewondering voor zijn soldaten, een bittere aanval op de toenmalige politici, die ken- nelijk geen recht deden aan de soldaten, maar geen woord over de verantwoordelijkheid van de generaals, en die van hemzelf in de eerste plaats, die hen toch in veel gevallen een zekere dood in had- den gestuurd.
In de discussie over de rol van Haig, slager of competent generaal
met gevoel voor zijn manschappen, wordt het debat over de slag van de Somme samengebald. Het is nu tijd om op dat debat terug te komen. Al tijdens de slag zelf werd, zoals vermeld, aan de zin ervan en aan de gevolgde tactiek getwijfeld. Winston Churchill noemde in zijn augustusmemorandum het oﬀensief een grote mislukking. We zagen hoe Haig en Robertson toen de toenemende twijfels van de politici konden wegnemen. Maar tegen het einde van het oﬀensief nam de kritiek weer in hevigheid toe.
Zo kwam op 3 november 1916 het Britse War Committee bijeen op verzoek van Lloyd George, op dat ogenblik nog minister van Oorlog. Het ging erom de resultaten van de slag van de Somme te bespreken. Het oordeel was vernietigend. Sir William Robertson, de chef van de Imperial General Staﬀ, had op verzoek van Lloyd George een analyse van de militaire situatie gemaakt. Het oﬀensief had niet gebracht wat ervan verwacht was. De Duitse lijn was niet doorbroken. De verliezen aan geallieerde kant waren veel hoger dan die aan Duitse kant, hoe er ook met de cijfers werd gemanipu- leerd. Voortzetting van het oﬀensief aan de Somme zou ook vol- gend jaar niet tot beslissende resultaten, maar alleen maar tot nog meer verliezen leiden. Dat was precies wat Churchill begin augus- tus al had gezegd, en daarna was het alleen nog maar erger gewor- den. Het hele War Committee was het eens met de even pijnlijke als juiste analyse van Robertson. Het Somme-oﬀensief was allerminst een succes geworden, het was in de modder van november gesmoord. De troepen waren uit- geput, bij soldaten maar ook bij oﬃcieren, van korps- tot batal- jonscommandant, heerste ernstige twijfel over de gevolgde strate- gie, zoals in het vorige hoofdstuk duidelijk werd. De oorlog was niet beslist en het was ook volgens de militairen ter plaatse maar zeer de vraag of de oorlog volgend jaar wél zegevierend zou kun- nen worden beëindigd.
Aan het eind van 1916 was er niemand die van mening was dat

de slag van de Somme als een overwinning gevierd zou kunnen
worden. Zeker, de soldaten hadden heldhaftig gestreden, maar er werd aan getwijfeld of hun oﬀer niet tevergeefs was geweest. Per- soonlijk meende Lloyd George dat het Haig niets kon schelen hoeveel man hij verloor. ‘Hij verspilt gewoon de levens van deze jongens.’4 Daarmee is het traditionele beeld van de Slag van de Somme geschetst: het was een bloedig debacle waarin de levens van soldaten opgeoﬀerd werden door incompetente generaals. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw proberen verschillende re- visionistische historici zoals John Terraine, Gary Sheﬃeld, John Bourne, Brian Bond en Paddy Griﬃth dit beeld te veranderen. Het komt erop neer dat zij proberen aan te tonen, in de woorden van John Terraine, dat de slag van de Somme een duidelijke geallieer- de, vooral Britse, overwinning was, omdat hier de basis werd ge- legd voor de uiteindelijke nederlaag van de Duitsers in 1918.5 Gary Sheﬃeld gaat niet zover dat hij de Somme een strategische over- winning noemt, maar hij spreekt toch over een strategisch succes.
In zijn visie was de slag van de Somme weliswaar geen overwin- ning op zichzelf, maar zonder deze slag zou de Entente in 1918 niet als overwinnaar uit de strijd zijn gekomen. Hoe moeten deze claims op de overwinning of succes, negentig jaar na de slag, beoordeeld worden? Van belang is allereerst te wij- zen op het heel speciﬁeke politieke en wetenschappelijke program- ma van deze revisionisten. Zij verzetten zich tegen het beeld dat de gewone man van de Eerste Wereldoorlog, en van de rol van het Britse leger in het bijzonder, zou hebben; het beeld van massale, fu- tiele slachtpartijen en van soldaten die vochten als leeuwen maar geleid werden door ezels.7 Zij menen dat zo geen recht wordt ge- daan aan de formidabele prestaties van het Britse leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. In het traditionele beeld zien zij in laatste in- stantie ook een basis voor paciﬁstische opvattingen, die zij willen bestrijden. Oorlog is naar hun mening niet zinloos en de inzet van

militaire middelen kan wel degelijk gerechtvaardigd en eﬀectief
zijn. Het is niet toevallig dat de meeste revisionisten aan Britse mi- litaire academies doceren, of anderszins aan de Britse krijgsmacht verbonden zijn.
De revisionisten proberen het traditionele beeld te laten kante- len door bij het einde te beginnen. Hun uitgangspunt is dat het Britse leger aan het eind van 1918 de grootste reeks overwinningen uit zijn hele geschiedenis, de Tweede Wereldoorlog incluis, heeft behaald. In die Laatste Honderd Dagen versloeg het Britse leger keer op keer de belangrijkste vijand op het belangrijkste strijdto- neel van de oorlog. Een bewonderenswaardige prestatie, en deze zienswijze is niet onjuist.
De bijdrage van het Franse leger aan de overwinning in 1918 was betrekkelijk gering, evenals die van het Amerikaanse leger, althans in het Britse perspectief. Het grote Duitse voorjaarsoﬀensief was mislukt. Vanaf 8 augustus begon het, vooral Britse, slotoﬀensief met een succesvolle aanval, weer in het gebied van de Somme. Eind september braken Britse troepen door de Hindenburg-lijn en be- gon de Duitse verdediging langzaam te verkruimelen. Erich Lu- dendorﬀ, feitelijk de Duitse opperbevelhebber, stortte net als zijn front in. Hij liet aan de regering weten dat in deze omstandigheden de geallieerden om een wapenstilstand moest worden gevraagd. Daartoe nam kanselier Max von Baden begin oktober contact op met president Wilson, die in januari 1918 zijn Veertien Punten voor een rechtvaardige vrede had opgesteld. De onderhandelingen over een wapenstilstand zouden tot 11 november duren. Dat de revisionisten de ineenstorting van de Duitse troepen als een verdienste van het Britse leger zien, is niet alleen begrijpelijk, maar ook in belangrijke mate juist. Gary Sheﬃeld geeft een van zijn boeken even trots als verongelijkt de titel Forgotten Victory. Hij bepleit dat deze prestaties van het Britse leger en zijn aanvoer- der Haig op waarde geschat moeten worden. Niet op het debacle van de slag van de Somme maar op de overwinning van het Brit-

se leger twee jaar later moet de nadruk gelegd worden.
Deze opvatting dwingt de revisionisten ook tot een herwaarde- ring van de slag van de Somme zelf. Die wordt dan beschouwd, misschien niet als een overwinning op zich maar toch als een voor- waarde voor het behalen van de eindoverwinning, en dus deel van die overwinning. Haig zelf koos, zoals we al eerder zagen, in zijn Fi- nal Dispatch van 1919 voor deze benadering. De Eerste Wereldoor-
log moest niet als een serie afzonderlijke veldslagen beschouwd worden, maar als één langdurige strijd, waarvan de verschillende onderdelen op een logische en noodzakelijke manier met elkaar ver- bonden waren. De slag van de Somme maakte volgens Haig deel uit van de wearing-out-fase van de oorlog, het uitputten van de vijand, wat nodig was ter voorbereiding van de uiteindelijke overwinning. Dat Haig in 1916 zelf het oﬀensief vooral zag als een beslissende slag die de oorlog moest beëindigen, maakt deze rechtvaardiging er ove- rigens niet geloofwaardiger op.
Een tweetal argumenten gebruiken de revisionistische auteurs om het traditionele beeld van de slag van de Somme te wijzigen. Het eerste argument is dat van Haig: de Somme was noodzakelijk als wearing-out-fase. Het tweede argument is dat van de learning cur-
ve: tijdens de slag van de Somme zou het Britse leger geleerd heb-
ben hoe een moderne oorlog gevoerd moest worden. Op 1 juli was het Britse leger nog een verzameling goedwillende amateurs, op 18 november was het een zeer ervaren en professioneel leger, dat uiteindelijk de vijand zou kunnen verslaan. Het argument dat de slag van de Somme een noodzakelijke fase was in een langduriger strijd die tot doel had de vijand uit te put- ten, is al eerder aan de orde geweest. In de eerste plaats moet nog- maals benadrukt worden dat dit een argument is dat na de slag zelf is bedacht om het mislukken van de oorspronkelijke opzet te ver- bloemen. De slag van de Somme is door Haig opgezet als een

oﬀensief om door de Duitse lijn heen te breken en de oorlog te be-
slissen. Deze opzet is mislukt. In die zin was de slag van de Somme een Britse nederlaag, en een Duits succes. Bij Verdun slaagden de Duitsers er niet in door de Franse verdediging heen te breken. Dat wordt terecht als een Frans succes beschouwd, hoe groot de Franse verliezen daarbij ook zijn geweest. Waarom zou de mislukte Britse poging bij de Somme dan niet als een Duits succes aangemerkt mogen worden?
De volgende vraag is dan of de slag van de Somme, subsidiair en achteraf, werkelijk als een succes kan worden beschouwd in ter- men van uitputting van de Duitse gevechtskracht. Een vergelijking van de verliescijfers laat zien dat de Somme in dit opzicht niet als een succes kan worden aangemerkt, integendeel zelfs. Het doel van een uitputtingsslag is immers om zoveel mogelijk vijanden te do- den en daarbij zelf zo min mogelijk verliezen te lijden. De Britse verliezen bedragen volgens de telling van Prior en Wilson, zoals eerder vermeld, 432.000 en de Franse 204.451 man, tezamen dus 636.451 man. Hiertegenover staan de Duitse verliezen, die volgens hen 230.000 man bedragen. Zelfs als we het gangbaarder, maar daarom niet betrouwbaarder getal van 450.000 hanteren, veran- dert het beeld niet echt. Ook volgens deze lugubere rekenkunde moet de slag van de Somme als een Duits succes worden aange- merkt. Dit neemt niet weg dat ook aan Duitse zijde de verliezen aanzienlijk waren. Maar de Duitsers trokken er, eerder dan de Brit- ten, de conclusie uit dat hun verdedigingssysteem veranderd moest worden zodat de verliezen beperkt zouden kunnen worden. Het argument van de revisionisten dat de slag van de Somme een even pijnlijke als noodzakelijke fase was ter voorbereiding van de uiteindelijke overwinning in de uitputtingsoorlog, gaat al met al niet op. Beide partijen leden gruwelijke verliezen. Zowel kapitein von Hentig, die de Somme als het graf van het Duitse veldleger zag, als Winston Churchill, die hetzelfde beweerde voor Kitchener’s Army, had gelijk. Maar het einde van de oorlog was door die af-

schuwelijke wederzijdse slachting, hoe triest ook, niet dichterbij
gekomen. Er was door de slag van de Somme geen doorslaggevend gat in de Duitse mankracht geslagen.
Bovendien kan betwijfeld worden of het juist is om de Eerste Wereldoorlog als een pure uitputtingsoorlog te beschouwen. Een dergelijke oorlog wordt beslist op het moment dat een van beide partijen letterlijk geen manschappen meer overheeft om de strijd voort te zetten. De Duitse troepen werden vanaf augustus 1918 re- gelmatig verslagen, hun front werd steeds verder ingedrukt, maar zelfs toen ontbrak het het Duitse leger op zich niet aan weerbare mannen. Uit analyses van Charles Maier, die zich uitvoerig met deze kwestie heeft beziggehouden, blijkt dat de geallieerden er in de gehele oorlog niet in geslaagd zijn per jaar meer Duitsers te do- den dan er 18 jaar werden. Het surplus aan beschikbare mankracht nam dus tijdens de oorlog gestaag toe. Zo bereikten in 1916 688. Duitsers de dienstplichtige leeftijd, terwijl er 340.000 sneuvelden. Dat betekende een overschot van 348.000. In 1917 bedroeg dat overschot zelfs 411.000 man, en in 1918 toch nog steeds 319.000. Hieruit blijkt dat de geallieerden niet erg succesvol waren in het uitputten van de vijandelijke mankracht. Gedurende de hele oor- log zijn de Duitsers en hun bondgenoten erin geslaagd meer geal- lieerde soldaten te doden dan omgekeerd het geval was. Er moet dan ook vastgesteld worden dat de uiteindelijke overwinning van de geallieerden dus níet het gevolg van de uitputting van vijande- lijke mankracht was. Zonder daar uitvoerig op in te gaan kan ge- steld worden dat deze overwinning het gevolg was van een samen- stel van factoren.
Het Britse leger was erin geslaagd door een eﬀectieve combina- tie van infanterie, artillerie, luchtmacht en zelfs ook tanks een strijdmacht te ontwikkelen die in staat was langzaam maar zeker en tegen zeer hoge kosten (per dag sneuvelden tijdens het slot- oﬀensief meer Britse soldaten dan aan de Somme) de Duitse ver- dediging op te rollen. Daarbij kwam dat het moreel van de Duitse

troepen in de zomer van 1918 als gevolg van de mislukking van hun
aanvankelijk zo succesvolle voorjaarsoﬀensief en van de komst van de Amerikaanse troepen aan het front danig was aangetast. De hoop op een overwinning die er tot het voorjaar van 1918 mis- schien nog was, werd zo de bodem ingeslagen. Als een laatste fac- tor kan dan ook nog de doorwerking van de economische blokka- de genoemd worden, die het steeds moeilijker maakte de Duitse oorlogsmachine op gang te houden.
Al met al zijn de verliezen die aan de Duitsers tijdens de slag van de Somme zijn toegebracht, niet van doorslaggevende betekenis geweest ter voorbereiding van de overwinning in 1918. Het wea- ring-out-argument gaat dus niet op. De afschuwelijke omvang van de Britse verliezen aan de Somme, een veelvoud van de Duitse, kan om die reden niet gerechtvaardigd worden. Voor de verspilling van zoveel mensenlevens blijven de militaire leiders, Haig, Rawlinson, Gough en Robertson, verantwoordelijk en minstens evenzeer de politici in Londen, die nalieten om in te grijpen terwijl ze wel de- gelijk op de hoogte waren van de desastreuze ontwikkelingen aan het front. Het vertrouwen dat de vrijwilligers van augustus 1914 in hun politieke en militaire leiders stelden, is aan de Somme in op een afschuwelijke manier beschaamd. Dat maakt dat de slag van de Somme in de Britse geschiedenis een onverwerkt trauma blijft. Het tweede argument dat de revisionisten aanvoeren om het tradi- tionele beeld van de slag van de Somme te veranderen, is dat van de learning curve. Het Britse leger zou met schade en schande, dat wel, aan de Somme geleerd hebben hoe een moderne oorlog ge- voerd moest worden. Daarom was de Somme volgens de revisio- nisten een pijnlijke, maar ook noodzakelijke en succesvolle fase in de oorlog. Allereerst dient opgemerkt te worden dat het ook hier gaat om een rechtvaardiging achteraf, en bovendien van een onei- genlijk karakter. De slag van de Somme was immers niet opgezet als een leerproject, maar als een campagne om de oorlog te win-

nen. Die opzet mislukte jammerlijk. Wanneer de slag van de Som-
me dan gerechtvaardigd wordt door te wijzen op de toegenomen militaire eﬃciëntie van het Britse leger als gevolg van deze neder- laag, is dat toch wel een even ongeloofwaardige als onsmakelijke manier om het verlies van zoveel honderdduizenden te rechtvaar- digen. Als het werkelijk was gegaan om het opdoen van ervaring, dan waren er, ook toen, andere leermethoden beschikbaar geweest dan de gehanteerde: bijna het hele Britse leger op te gebruiken in een reeks van aanvallen die feitelijk niets opleverden. Het argu- ment van de learning curve is niet meer dan een vijgenblad om de nederlaag die het oﬀensief van de Somme was, te bedekken.9 De historicus Jay Winter spreekt sarcastisch over de bleeding curve. Hij heeft gelijk: ondanks de op den duur toegenomen militaire eﬃ- ciëntie van het Britse leger, die in de laatste maanden van de oorlog bleek, nam het aantal Britse slachtoﬀers bij het succesvolle slot- oﬀensief zelfs nog toe.
Nog belangrijker is de vraag: was er gedurende de slag van de Somme werkelijk sprake van een duidelijke learning curve? Het antwoord kan eigenlijk niet anders dan ontkennend zijn. Ook de revisionistische historici accepteren de militaire analyse die door Prior en Wilson van de slag van de Somme wordt gegeven, als gezag- hebbend. Hun analyse komt er samengevat op neer dat het succes van een aanval afhankelijk was van de wijze waarop de artillerie haar taken uitvoerde. In de voorbereidende fase moest de artillerie het prikkeldraad voor de loopgraven uit de weg ruimen, de Duitse loop- graven, dug-outs en machinegeweerposten verwoesten en de Duitse artillerie uitschakelen. Tijdens de aanval moest de artillerie zorgen voor een creeping barrage, die de oprukkende infanterie bescher- ming moest bieden, en ook nog voor een standing barrage, die zou verhinderen dat reservetroepen van de Duitsers in de tegenaanval zouden kunnen gaan. Bijkomende voorwaarden voor succes wa- ren dat de oﬀensieven terdege voorbereid, goed georganiseerd en gecoördineerd moesten zijn, en met voldoende troepen uitgevoerd

moesten worden. Ten slotte, en misschien wel het belangrijkste in-
zicht dat Prior en Wilson formuleren: de infanterie mocht niet ver- der oprukken dan tot waar de artillerie haar zou kunnen bescher- men. Het is de essentie van de bite-and-hold-doctrine, waarmee het Britse leger inderdaad in de laatste oorlogsmaanden stapje voor stapje de Duitse linies terugdrong. Ontluisterend is dat tijdens de slag van de Somme slechts op juli, 15 en 25 september en enigszins ook op 1 juli aan het zuidelijke front en op 13 november bij Beaumont-Hamel aan deze voorwaar- den werd voldaan; en dan ook nog maar gedeeltelijk. In de tussen- liggende perioden, tot aan de laatste dag van het oﬀensief op november toe, werden talloze aanvallen uitgevoerd zonder vol- doende voorbereiding en steun van de artillerie, zonder degelijke voorbereiding van en coördinatie tussen de verschillende infante- rie-eenheden, en zonder de inzet van voldoende troepen, met even voorspelbare als tragische uitkomsten. Dit wekt niet de indruk van een organisatie met een aanzienlijk lerend vermogen. Lessen wor- den geleerd, maar kennelijk even snel vérleerd of in ieder geval niet toegepast, hetgeen de vraag doet rijzen of er wel werkelijk iets ge- leerd is.
Nog ontluisterender is dat de kern van de bite-and-hold-doctri- ne, gebaseerd op de allesbepalende rol van de artillerie, al voordat de slag van de Somme begon in ieder geval door sommige Britse generaals begrepen was, en op kleinere schaal met succes toegepast werd. In deze zin was de campagne van de Somme dan ook eerder een terugval in de learning curve dan een stevige stap voorwaarts. Sir Henry Rawlinson had naar aanleiding van de slag van Neu- ve Chapelle op 10 maart 1915 de ruwe kern van de bite-and-hold- doctrine ontwikkeld. Dienovereenkomstig maakte hij ook aanvan- kelijk zijn plannen voor het Somme-oﬀensief: een beperkte opmars in overeenstemming met de beperkte mogelijkheden van de artillerie. Hem zou men het verwijt kunnen maken dat hij te op- timistisch was over het eﬀect van de artilleriebeschietingen. In de

veronderstelling dat de eerste Duitse verdedigingsloopgraven al-
tijd wel ingenomen konden worden, verwaarloosde hij het pro- bleem dat voor de infanterie een zaak van leven of dood was: het oversteken van het niemandsland. Ook benadrukken Prior en Wil- son dat Rawlinson niet systematisch berekende hoeveel artillerie nodig was, maar eerder gebruikte wat voorhanden was, of dit nu voldoende was of niet.
Niettemin kan Rawlinson, met alle nodige voorbehoud, gere- kend worden tot de moderne of industriële school van militaire denkers, die rekening probeerden te houden met de wapentechno- logische ontwikkelingen. Haig behoorde duidelijk tot de psycholo- gische of pre-industriële school. Hij miskende het belang van de wapentechnologische ontwikkeling niet, hij zag bijvoorbeeld heel snel de mogelijkheden van de tank, maar hij wilde haar inpassen in de traditionele strategische doctrine. Daarin werd nog steeds de nadruk gelegd op de beslissende overwinning, die zou volgen op de doorbraak van de vijandelijke linies en de opmars van de cava- lerie. Bij Haig overheerste nog de ideologie van het oﬀensief. In dit opzicht stond hij lijnrecht tegenover de voorzichtige benadering van Rawlinson. Haig dwong Rawlinson zijn plannen drastisch te wijzigen: van een beperkt oﬀensief moest het een volledige door- braak worden die de oorlog zou beslissen. Niet alleen was een der- gelijke doorbraak in de gegeven omstandigheden een onmogelijk- heid, maar ook werden de kansen op succes voor de beperkte operatie van Rawlinson tot een minimum teruggebracht. Eerder is dit alles al uitvoerig aan de orde geweest. De nadruk op de oﬀensive spirit als oplossing voor het pro- bleem van de wapentechnologie bleek pregnant uit het feit dat Haig generaals als Montague-Stuart-Wortley, Phillips en Pilcher, die weigerden hopeloze aanvallen uit te voeren, ontsloeg wegens gebrek aan oﬀensive spirit, maar generaals zoals Hunter-Weston en Haking, die overduidelijk faalden maar wel bleven aanvallen, handhaafde. Een dergelijk beleid droeg er niet toe bij dat generaals

afstapten van de traditionele denkbeelden. Het hoofdkwartier van
Haig was betrekkelijk geïsoleerd van feitelijke informatie van het front. Alleen informatie die in overeenstemming was met de be- staande doctrine, kwam door naar boven. Kritiek en een open uit- wisseling van gedachten werden niet bevorderd. Haig werd door zijn generaals gevreesd, lagere oﬃcieren meenden dat het uiten van kritiek hen op disciplinaire straﬀen zou komen te staan. Dat is geen sfeer waarin gevestigde doctrines bekritiseerd en aangepast kunnen worden.
In deze zin was Haig dus zeker verantwoordelijk voor het feit dat al eerder geleerde lessen aan de Somme niet in de praktijk wer- den gebracht, maar dat de slag meer weg had van een oefening in het steeds herhalen van dezelfde fouten. De opeenvolging van stormlopen op Mouquet Farm in augustus en die op de Butte de Warlencourt in oktober zijn daar trieste dieptepunten van. Dat de mislukte aanval op Guillemont van 8 augustus op 9 augustus nog eens precies zo werd overgedaan, blijft negentig jaar later nog steeds onbegrijpelijk.
Naarmate de slag langer voortduurde, werd Haig kritischer ten opzichte van de wijze waarop de strijd door zijn generaals geleverd werd, maar ook ongeduldiger. Het leidde ertoe dat hij hun opdroeg veel planmatiger en systematischer te werk te gaan, aandacht te schenken aan goede voorbereiding en coördinatie, en zuinig om te gaan met de beschikbare manschappen. Maar anderzijds drong hij erop aan dat het volgende oﬀensief zo snel mogelijk moest worden uitgevoerd, en hij zag elk volgend oﬀensief toch weer als een nieu- we poging een beslissende doorbraak te forceren met de inzet van de cavalerie en al. Door deze tegenstrijdigheid wordt duidelijk dat Haig nog vasthield aan zijn traditionele denkbeelden terwijl hij langzaam begon te beseﬀen dat deze volstrekt achterhaald waren door de revolutionaire veranderingen in de wijze van oorlogvoe- ring. Maar zijn geloof in de beslissende doorbraak bleef de over- hand houden. Zijn voortdurende aansporingen aan zijn onderge-

schikten om toch vooral geen tijd te verliezen leidden tot de reeks
van ongecoördineerde, slecht voorbereide oﬀensieven die ver weg liggende doelen moesten bereiken terwijl de voorwaarden voor het behalen van heel beperkte doelen niet eens gerealiseerd waren. Het is kortom heel moeilijk om in het optreden van het Britse leger tijdens de slag van de Somme een consequente en snelle lear- ning curve te ontdekken. Terwijl sommige oﬃcieren bleven vast- houden aan de traditionele opvattingen, leerden heel wat anderen natuurlijk hoe zij hun prestaties konden verbeteren. Maar dit leid- de niet tot een snelle toepassing van nieuwe inzichten en betere methoden. Hoe Haig en zijn staf op basis van deze gefragmenteer- de kennis de doctrines en het optreden van het Britse leger veran- derden, valt buiten het bestek van dit boek. Feit is dat het Britse le- ger dat aan de Somme vocht, niet te vergelijken is met het leger dat de Duitsers in het najaar van 1918 stap voor stap terugdrong. Dat moet de revisionisten nagegeven worden. Maar een jaar na de Somme werden tijdens de derde slag van Ieper nog heel wat fouten van de Somme herhaald. In ieder geval kan pas na de slag van de Somme van de ontwikkeling van een learning curve gesproken worden, en dan nog eerder langzaam en moeizaam dan snel. Het zou bizar zijn geweest wanneer uit de mislukkingen van de Somme geen lessen waren getrokken. Maar dat dat uiteindelijk gebeurd is, verandert niets aan het feit dat de slag van de Somme een debacle was.
De argumenten van de wearing-out-fase en de learning curve kun- nen aan het traditionele beeld dus niet echt iets veranderen. Ook revisionistische historici bekritiseren tal van beslissingen van met name Haig, Rawlinson en Gough. Toch voeren de revisionisten aan dat het Britse leger, en met name zijn generaals, niet geheel verantwoordelijk gehouden mogen worden voor de gruwelen van een oorlog die niet zinloos was en die door zowel de politici als de natie uitdrukkelijk gewenst was. Zij vinden het onterecht dat de

generaals als zondebokken worden neergezet voor het drama dat
de Eerste Wereldoorlog was.
De slag van de Somme laat bij iedereen een triest gevoel van fu- tiliteit en vergeefsheid achter: zoveel verspilling, zo weinig bereikt. De Somme is dan ook de metafoor van de zinloosheid van de Eer- ste Wereldoorlog geworden. Maar, benadrukken de revisionisten, de Eerste Wereldoorlog was geen zinloze oorlog. Idealen en begin- selen stonden op het spel, zo goed als in de Tweede Wereldoorlog. De Duitse agressie kon niet zonder weerwoord blijven, de door de Duitsers bezette gebieden in België en Frankrijk moesten bevrijd worden, de vestiging van een autoritair, zelfs racistisch, door Duitsland gedomineerd Europa moest worden verhinderd. Demo- cratie en mensenrechten moesten verdedigd worden. De Eerste Wereldoorlog was, toen de Duitsers hem eenmaal begonnen waren door op 4 augustus 1914 het neutrale België binnen te vallen, in de ogen van de geallieerden een oorlog die gevoerd en gewonnen moest worden. Maar dat deze oorlog gevoerd moest worden, bete- kent nog niet dat het irrelevant is hóe hij gevoerd werd. Dat de oor- log gewonnen is, betekent niet dat de wijze waarop dat gebeurde boven kritiek verheven is. Omdat uiteindelijk de overwinning is behaald, lijkt alles wat daaraan voorafging, ook het debacle van de Somme, even onvermijdelijk als noodzakelijk en dus te veront- schuldigen. Maar dat is niet zo. De overwinning in een zinvolle oorlog rechtvaardigt geen zinloze slachtpartijen, die noch de over- winning noch het einde van de oorlog dichterbij brachten. Haig en zijn generaals wensten de oorlog niet. Het tragische mysterie van de Somme komt niet dichter bij een oplossing door op voorhand te veronderstellen dat generaals sadistische en mee- dogenloze mensenslachters zijn. Haig en zijn generaals zijn er ook niet persoonlijk verantwoordelijk voor te houden dat de moderne oorlog hoe dan ook neerkomt op massale vernietiging van mens en samenleving. In haar streven naar vooruitgang door wetenschap en technologie heeft de mensheid zich als paradoxaal gevolg daarvan

ook een bijna volmaakt vermogen tot zelfvernietiging gegeven.
Het ultieme menselijk tekort bestaat hierin dat de mensheid eerder het vermogen tot vernietiging ontwikkelt dan de middelen om dat vernietigend vermogen te controleren en te beheersen. De Eerste Wereldoorlog toonde voor het eerst aan hoe ver de moderne wa- pentechnologie in het vermogen tot pure vernietiging was gevor- derd. Oorlog tussen de grote geïndustrialiseerde Europese staten, die alle beschikbare menselijke en materiële hulpbronnen voor de oorlogvoering wisten te mobiliseren, kon niet anders dan resulte- ren in een afschuwelijke orgie van geweld. Jan Bloch had al in voorspeld hoe de Eerste Wereldoorlog zou verlopen, maar niette- min bleven de Europese regeringsleiders erop vertrouwen dat oor- log een rationeel instrument van politiek zou zijn. Zij wisten hun bevolkingen daarvan ook overtuigd te houden. De verschrikkin- gen van de Somme, Verdun en Ieper hebben hun wortels diep in de Europese politieke, culturele en economische ontwikkeling. In die zin is het inderdaad, zoals de revisionistische auteurs betogen, on- terecht om uitsluitend de generaals als de zondebokken voor die verschrikkingen aan te duiden. Maar het is evenzeer onterecht om hen te zien als willoze en machteloze radertjes in een vernietigings- machine die onbeheersbaar was geworden. Hun beslissingen de- den er wel degelijk toe. Zij waren en bleven verantwoordelijk voor de te volgen strategie. Want zij konden, in tegenstelling tot hun sol- daten, in vrijheid kiezen uit verschillende mogelijkheden. Ook hier proberen revisionistische auteurs verzachtende om- standigheden aan te voeren. De Britse generaals zouden als loyale junior partner slechts hebben uitgevoerd wat de Franse generaals
hadden bedacht. Voor de rampzalige keuze van het slagveld van de Somme als het terrein voor het gezamenlijke oﬀensief in 1916 – het was immers het sterkste deel van het westelijk front – wordt de Franse opperbevelhebber Joﬀre verantwoordelijk gehouden. Haig zou veel liever bij Ieper hebben aangevallen. Dat is misschien juist, maar Haig ging vervolgens enthousiast zijn plannen voor een

oﬀensief bij de Somme maken. En voor die planning is hij verant-
woordelijk te houden. Haig verwierp het bite-and-hold-plan van Rawlinson, dat beperkte, maar haalbare doelen stelde, ook al zou- den de verliezen ook in dat geval zeer hoog zijn geweest. Het visio- naire plan van Haig was niet alleen onrealistisch, maar het aanvaar- den ervan was er ook de oorzaak van dat ook de meer realistische doelen niet gehaald werden. Voor het debacle van 1 juli is Haig, maar ook Rawlinson, die in een ander opzicht bij de voorbereiding faalde, zoals we hebben gezien, verantwoordelijk. De strategische controverse tussen Haig en Rawlinson, tussen doorbraak en bite- and-hold, werd tijdens de slag van de Somme niet opgelost, met alle desastreuze gevolgen van dien. Ook dat is verwijtbaar. De voortzetting van het oﬀensief na 1 juli wordt door de revisi- onistische auteurs verdedigd als een daad van bondgenootschap- pelijke trouw. De Britten konden en wilden hun Franse bondgeno- ten die bij Verdun zo zwaar onder druk stonden, niet in de steek laten. De oorlog kon niet gestopt worden omdat de overwinning nog niet was behaald. Dat zijn achtenswaardige argumenten, al was de crisis rond Verdun allang voorbij en al dacht Haig meer aan een beslissende doorbraak dan aan een steunoperatie voor de Fransen. Maar de wijze waarop van half juli tot half september, twee maanden lang, werd doorgevochten, blijft de keuze van Haig, Rawlinson en Gough. De reeks van kleine, ongecoördineerde en slecht voorbereide aanvallen op Delville Wood, Guillemont en Mouquet Farm en op al die andere Franse plaatsen met onheilspel- lende namen vond onder hun verantwoordelijkheid plaats. Voor dit soort zinloze aanvallen waren alternatieven bekend en beschik- baar die minder mensenverslindend waren maar die niet werden verkozen. Haig en Rawlinson leken in die periode de controle op de gebeurtenissen verloren te hebben. Hoeveel duizenden soldaten daarom onnodig gesneuveld zijn, is niet te berekenen. Het besluit van Haig om, tegen het advies van zijn ondergeschikten in, de strijd in oktober voort te zetten en zijn troepen weer de modder in

te jagen is niet te rechtvaardigen. Begin november wierp hij nog
eens een groot aantal divisies in de strijd om zijn positie tegenover zijn collega-opperbevelhebbers op een nieuwe conferentie van Chantilly te versterken. Strategisch noch tactisch leverde dat oﬀen- sief verder iets op behalve dan de bezetting van de desolate resten van het dorpje Beaumont-Hamel. Haig vierde het als een succes. Hier past negentig jaar later slechts de waarschuwing van de Duit- se soldaten in Péronne: ‘Nicht ärgern, nur wundern!’ ‘De oorlog had gewonnen en zou blijven winnen,’ schreef Edmund Blunden naar aanleiding van de mislukking op 1 juli. De soldaten verloren hun leven, of op zijn minst hun illusies en idealen. De bloedige tragedie die de Somme voor het Britse leger is geworden, is mede het gevolg van de beslissingen die Haig, Rawlinson en Gough genomen of juist niet genomen hebben. De regering in Londen heeft verzaakt om in te grijpen terwijl daar wel de morele noodzaak en gelegenheid toe was. De generaals hebben niet op een sluwe manier de burgers in de regering omzeild. De regering was op de hoogte, wist misschien beter maar handelde daar niet naar. Voor de democratie die Groot-Brittannië ook toen al was, is dat een vreselijke vaststelling. Het vertrouwen dat de vrijwilligers van 1914 in hun politieke en militaire leiders hadden gesteld, was ver- dwenen. De slag van de Somme is daarom nog steeds een Brits trauma.
Edmund Blunden keerde regelmatig naar de slagvelden van de Somme terug. Hij herinnerde zich hoe hij deelnam aan de aanval op 13 november. De aanval die Haigs positie in Chantilly moest versterken. ’s Avonds moest hij op verkenning uit. Er waren nog steeds artilleriebeschietingen. Het landschap vol granaattrechters, modder en lijken werd spookachtig door vuurpijlen verlicht. Hij verdwaalde, schuifelde onwetend en onopgemerkt door de Duitse linies en kwam in Grandcourt terecht. Grandcourt! Ach, Grand- court, op 1 juli waren daar ook al een paar Ulstermen van de 36ste

divisie geweest. Zij moesten, net zoals Blunden op 13 november, te-
rug naar de eigen linies. Blunden wist toen allang wat oorlog was: ‘Oorlog is een oude bedrieger. Maar geen van zijn maskers en glimlachjes en schallende trompetten kan ons nog van de wijs brengen; oorlog is de weg door de graanvelden naar de begraaf- plaats van al wat goed is. De beste mensen, daar is hij speciaal op uit.’10 Blunden doelde op al die mannen die aan de Somme dag na dag, maand na maand hadden gevochten en hadden uitgeblonken in eergevoel, onzelfzuchtigheid en liefde, maar die nu op die tallo- ze onberispelijke begraafplaatsen langs de frontlijn liggen. Seeds of Peace, zaden van de vrede, noemde de Britse koning George v deze
dode soldaten toen hij begin jaren twintig de Britse begraafplaat- sen bezocht. Uit hun dood zou de vrede moeten groeien. Maar dat kan alleen, zei Blunden, als de overlevenden werkelijk daartoe be- sluiten. Pas dan zouden wij die het nooit zullen begrijpen, in de schaduw van hun grafstenen mogen staan.

Een tocht langs de slagvelden van
de Somme: ‘Y
‘Y ou will be going
ou will be going
over the ground again…’ over the ground again…’
Uit de vele mogelijkheden om het gebied van de Somme te door- kruisen heb ik gekozen voor een rondrit die de chronologie van de slag van 1 juli tot 18 november en de geograﬁe van het slagveld com- bineert. Natuurlijk kan men van de beschreven route afwijken, ver- dwalen is niet echt mogelijk. Een goede kaart (Michelin Local 301, Pas-de-Calais, Somme, of een van de vele toeristische kaarten) geeft een nuttig houvast en als reisgids voor de Somme blijft Martin en Mary Middlebrook, The Somme Battlefields onovertroﬀen. Voor reismogelijkheden kan www.kochweb.net/slagvelden geraad- pleegd worden. De kaart in het boek geeft de hoofdroute weer, met de belangrijkste sites die we tegenkomen. Deze zijn genummerd. De paginanummers tussen haakjes verwijzen naar de plaats in het boek waar uitgebreider op de desbetreﬀende gebeurtenissen wordt ingegaan.
De rondrit gaat uit van autogebruik, maar er zijn ook verschil- lende wandelingen in opgenomen. In beginsel berijden we goede wegen en vermijden we zoveel mogelijk landweggetjes met diepe kuilen en onverhoeds opduikende landbouwwerktuigen. De tijd die de rondrit vereist, is natuurlijk afhankelijk van de tijd die men op de verschillende sites wil doorbrengen. Mijn ervaring is dat men in twee dagen (de reis vanuit de Lage Landen niet meegere- kend) de beschreven rondrit op een prettige manier kan maken.

N Fonquevillers
Béhagnies
Achiet-
le-Grand
Gommecourt
Puisieux
Hébuterne
Achiet-
le-Petit
D Serre
Bapaume
D Beaumont-
Hamel
Le Sars
Auchon-
villers
Courcelette
Thiepval
Martinpuich
Authuille
Flers
Pozières
Bazentin- Lonqueval
le-Petit
Ovillers
Ginchy
La
Boisselle
Albert
Montauban
Contal-
Guille-
maison
mont
Mametz
Fricourt
Carmoy
D A1- E
4 km
Sites (zie p. 196)
Reis langs de slagvelden van de Somme

Vanuit het noorden naderen we het gebied van de Somme via de
n 17, de weg van Arras, dat de gehele oorlog in de geallieerde han- den bleef, naar Bapaume, dat het doelwit was van de Britse troepen op 1 juli 1916 maar pas in maart 1917 bezet kon worden, toen de Duitsers zich op de Siegfried Stellung hadden teruggetrokken. In het dorp Béhagnies gaan we rechtsaf, richting Bihucourt, via de d en dan door naar Achiet-le-Grand. Alle dorpjes in de streek heb- ben hun oorlogsmonument, meestal een Franse soldaat, in een heldhaftige dan wel glorieuze pose. Het aantal namen van slacht- oﬀers van de Eerste Wereldoorlog overtreft dat van de Tweede vele malen. Daarom is de Eerste Wereldoorlog ook voor de Fransen La Grande Guerre. Na Achiet-le-Grand kiezen we voor de d 9, richting
Achiet-le-Petit. Dit dorpje lag vlak achter de derde Duitse verdedi- gingslijn. We houden bij het naderen van het dorp links aan, verla- ten even de ‘grote’ weg en volgen het bord naar het Deutsche Solda- tenfriedhof (1). Hier liggen 1314 Duitse soldaten begraven, heel wat
van 1 juli 1916. We zien de karakteristieke zwarte Duitse kruisjes, die meestal het graf van vier gesneuvelden markeren. Er zijn ook enkele duidelijk herkenbare Joodse graven. Na de begraafplaats gaan we rechtsaf om weer op de hoofdroute te komen en kiezen de richting Puisieux, de d 27. In Puisieux gaan we naar Gommecourt, de d 6. Het dorpje Gommecourt was een kleine salient, een uit- sprong in de Duitse frontlijn. In het plan van 1 juli was een aﬂei- dingsaanval op deze salient opgenomen. Vanuit het zuiden zou de Londense 56ste divisie aanvallen, vanuit het noorden de 46ste North Midland-divisie om zo de salient af te knijpen en een nieu- we Britse lijn achter het dorp te vestigen (p. 78-80). Direct na Ros- signol Wood Cemetery, waar meer Duitsers dan Britten begraven liggen, zien we links in het veld het Cross of Sacriﬁce van Gomme- court British Cemetery No. 2, precies in het niemandsland. De Londeners kwamen tot over de weg, waar we nu op rijden en die vlak voor Gommecourt parallel aan de Duitse frontlijn liep, maar moesten ten slotte weer terug naar hun eigen linies. Voorbij het

dorp vinden we links van de weg Gommecourt Wood New Ceme-
tery (2). Deze begraafplaats ligt weer in het niemandsland, de frontlijn staat hier haaks op de weg, de Duitse lijn ligt aan de rand van het dorp. De 46ste divisie viel parallel aan de weg aan, maar werd vrijwel onmiddellijk teruggeslagen. Heel wat van de gesneu- velden (vooral van de Notts and Derby, North Staﬀords en South Staﬀords) liggen hier begraven. De generaal van de divisie werd wegens een gebrek aan oﬀensive spirit ontslagen. Na de begraafplaats leidt de weg ons voor het eerst door het nie- mandsland Brits gebied binnen. In Foncquevillers nemen we de weg (d 28) naar Hébuterne, dat in 1915 door de Fransen was her- overd, en dan gaan we verder via de d 27 weer naar Puisieux. Daar houden we rechts aan om via de d 919 (richting Mailly-Maillet) naar Serre te gaan. Voorbij het dorp vinden we rechts Serre Road Cemetery No. 1, en direct daarna de Franse nationale begraaf- plaats, met een bijzonder reliëf ter herinnering aan de Franse sol- daten die in juni 1915 Hébuterne heroverden. Parkeer de auto bij de Britse begraafplaats, en wandel terug richting Serre, maar sla na honderd meter links af, zoals het groene bord van de Common- wealth War Graves Commission (cwgm) aangeeft, richting Luke Copse, Railway Hollow, Queens en Serre Road Cemetery No. 3. We lopen nu op de Chemin de Cimetières, dat in het niemandsland tussen beide frontlijnen ligt (3). De Britten vielen hier op 1 juli links vanuit de laagte het achter de heuveltop gelegen Serre aan, de Royal Warwicks van de 4de divisie langs de Serre Road (de huidige d 919) en vervolgens de Pals van de 31ste divisie (p. 82-85). Eerst ontmoeten we de Leeds en Bradford Pals; een aantal van hen ligt op Serre Road Cemetery No. 3 (West Yorkshire-grafstenen). Dan komen de Accrington Pals. Voor hen is in het Sheﬃeld Memorial Park, links van het pad, een monument opgericht. In het park zien we de contouren van de eerste Britse lijn, en, veel duidelijker, een groot aantal granaattrechters. Heel wat van de Accringtons liggen op Queens Cemetery (East Lancashire-grafstenen). Het is de moei-

te waard naar deze begraafplaats te lopen. Hij ligt precies in het
midden van het niemandsland. De Duitse machinegeweren waren juist onder de heuveltop geplaatst, de Britten kwamen vanuit de laagte. Hier zien we, en begrijpen we, de essentie van het bloedbad dat zich hier op 1 juli 1916 voltrok. Verderop ligt nog Luke Copse Cemetery. Deze begraafplaats markeert het noordelijkste punt van het Somme-oﬀensief. Hier viel het Sheﬃeld City Battalion (York and Lancaster) aan. Hier ook zag Reginald Glenn hoe zijn strijd- makkers door de kogelregen als koren werden neergemaaid (p. 14). We keren nu naar de auto terug.
Iets verder, links van de weg naar Mailly-Mallet, ligt Serre Road Cemetery No. 2, de grootste Britse begraafplaats in het Somme-ge- bied. We kunnen met de auto of te voet hier naartoe. In ieder geval gaat de hoofdroute van onze parkeerplaats bij Serre Road Cemetery No. 1 direct linksaf het landweggetje op, waarbij de richting naar Redan Ridge Cemeteries Nrs. 1, 2 and 3 weer door het groene bord van de cgwc wordt aangegeven. De weg volgt weer precies de front- lijn van 1 juli en brengt ons in Beaumont-Hamel, dat niet eerder dan op 13 november werd veroverd door de 51ste (Highland) divisie (p. 163). De omstandigheden in november waren erbarmelijk: modder, sneeuw, ijskoude regen. Het verleidde Arthur Wrench tot de desolate uitspraak dat de jongens die gesneuveld waren voor Beaumont-Hamel misschien gelukkiger waren dan de overleven- den (p. 16-17). In het dorp nemen we de weg rechts naar Auchon- villers, de d 163. Iets buiten het dorp aan de linkerkant van de weg verwijst een oud bord naar de Hawthorn Ridge-mijn (4). De ont- ploﬃng van deze mijn is geﬁlmd door G. Malins; het is een van de symbolen van de slag van de Somme (p. 81-82). We lopen langs het prikkeldraad naar boven en kunnen zien waarom het bezit van deze heuveltop, die de Duitsers zeer versterkt hadden, essentieel was voor het verloop van de strijd hier. Iets verderop staat een groot wit kruis, het monument van de Argyll and Sutherland Highlanders. Dit monument markeert een holle weg, de Sunken Road, midden

in het niemandsland. De Lancashire Fusiliers hadden zich hier op juli voor zero hour verzameld om over the top te gaan. Wanneer we dit weggetje op wandelen, ondervinden we hoe goed deze natuur- lijke bescherming is, maar ook hoe scherp zichtbaar de Lancashires werden toen ze aanvielen. Ze werden doorzeefd door het vuur van de Duitse machinegeweren. Enkelen liggen begraven op Beau- mont-Hamel British Cemetery, dat hier vlakbij ligt. We vervolgen onze weg naar Auchonvillers en gaan in het dorp linksaf, de St. John’s Road (D 73) op richting Newfoundland Me- morial Park (5). Dit is de plaats waar zich op 1 juli het drama van de 29ste divisie en het Newfoundland Regiment voltrok (p. 85-88). Bij de ingang van het park is een mooi bezoekerscentrum ingericht, waar het verhaal van de Newfoundlanders wordt verteld. Er zijn plattegrondjes beschikbaar met behulp waarvan men zelf een wan- deling over het slagveld kan maken. Eerst komen we het monument voor de 29ste divisie tegen, en daarna de Caribou, het monument voor de Newfoundlanders. Wanneer we dit monument beklimmen hebben we een goed uitzicht over de wirwar van Britse en Duitse loopgraven en kraters. Achteraan vinden we het monument voor de 51ste (Highland) divisie, die op 13 november Beaumont-Hamel ver- overde, en Y-ravine.
De route voert ons nu de vallei van de Ancre in, en na Hamel gaan we eerst links, en dan rechts de spoorweg over richting Thiep- val. Dit stukje weg, de Bloody Road, volgt weer precies de frontlijn van 1 juli. Hier vielen op 1 juli de Ulstermen van de 36ste divisie aan. Links van de weg zien we hun monument, de Ulster Tower (p. 91-94). Daarachter ligt de Schwaben Redoubt. Iets verder doemt dan bij Thiepval het grote Britse monument van de Somme op, het Memorial to the Missing of the Somme (6). Dit bouwwerk, naar ontwerp van Sir Edward Lutyens, gedenkt meer dan 73. vermiste Britse soldaten (p. 94-95). In september 2004 is hier een bezoekerscentrum geopend. Hier kunnen we het verloop van de oorlog en van de gebeurtenissen rond Thiepval volgen. Achter het

monument ligt een Brits-Franse begraafplaats, precies op de plek
waar de Newcastle Commercials (p. 90) op 1 juli aanvielen. Van het monument voert een landweggetje naar de plek waar Leipzig Re- doubt stond (p. 90). Het is de moeite waard het wandelingetje naar die plek te maken, ook al is er nu niets meer te zien dan wat struik- gewas en een gat in de grond. Wanneer we teruglopen, kunnen we zien hoe Thiepval echt op een hoogte ligt, en hoe moeilijk het voor de Britse soldaten die hier aanvielen, moet zijn geweest. Bij het verlaten van het monument gaan we links naar Authuil- le, de d 151. Direct aan de weg staat het monument voor de 18de di- visie, die Thiepval ten slotte op 26 september veroverde. We rijden nu in het Britse achterland en houden na Authuille links aan, de d 20 richting La Boisselle. Dit is het centrale deel van het front waar de 8ste en 34ste divisie respectievelijk ten noorden en ten zuiden van de weg Albert-Bapaume aanvielen. We zien het weidse glooi- ende landschap en we kijken tegen de heuvelrand waar de Duitse machinegeweren waren opgesteld. Het grote probleem voor de Britten was hier, naast al het andere, dat het niemandsland hier veel breder was dan elders. Daardoor vormden de oprukkende Britse soldaten een perfect doelwit voor de vijand. Een aanval hier zou een suïcidaal karakter hebben, maar de waarschuwingen van luitenant-kolonel Sandys van het 2de Middlesex werden gene- geerd. Hij pleegde later uit gevoelens van schuld en schaamte zelf- moord (p. 96-97). Langs de weg Albert-Bapaume vielen de Tynde- side Irish aan. De meesten van hen sneuvelden al voordat ze hun eigen eerste lijn gepasseerd waren (p. 98-99). In La Boisselle blijven we de d 20 volgen, richting Contalmai- son, maar we laten ons in het dorp eerst leiden door de richting- borden die ons naar La Grande Mine, de Lochnagar Crater (7) brengen. Om het werk van de Tyneside Irish en hun strijdmakkers te vereenvoudigen waren er twee grote mijnen onder de Duitse versterkingen op de frontlijn tot ontploﬃng gebracht. Een daar- van, de Y-sap-mijn ten noorden van de weg Albert-Bapaume, is in

de loop der tijd dichtgegooid, de andere, de Lochnagar Crater, is
nog steeds te zien (p. 97-98). De krater blijft met zijn afmetingen, 80 meter breed en 22 meter diep, een formidabel gat in de grond. In de jaren zeventig kocht de Engelsman Richard Dunning dit gat om het als monument te kunnen behouden. Elk jaar wordt hier nog steeds op 1 juli om 07.30 uur een kleine herdenking gehouden. Na het bezoek aan de krater keren we terug en vervolgen de weg naar Contalmaison, de d 20. We rijden nu weer in Duits gebied. In Contalmaison kiezen we rechts aanhoudend voor de weg naar Fri- court, de d 147. Kort voordat we het dorp Fricourt (8) bereiken, zien we aan de linkerhand een Duitse oorlogsbegraafplaats, waar meer dan 17.000 Duitse soldaten zijn begraven. Dit is ook de weg die de koyli’s tijdens hun opmars op 1 juli hadden bereikt (p. 102). Wanneer we iets verder rijden, zien we rechts in het veld de plaats waar het drama van het 10de West Yorkshire, het bataljon dat op juli de zwaarste verliezen leed, zich voltrok (p. 103). Een landweg- getje leidt naar Fricourt New British Cemetery. Daar liggen som- migen van de West Yorks in een aantal massagraven. Vanaf de be- graafplaats heeft men een goed zicht op het slagveld voor Fricourt. Voordat we het dorp verlaten, passeren we nog de plek waar de Green Howards aanvielen (p. 104-105). Na Fricourt gaan we links de d 938 op, de weg naar Péronne. Vanaf de heuvel rechts in het veld zag Siegfried Sassoon in de ochtend van 1 juli hoe de West Yorks aanvielen (p. 102-103). De volgende kruising, met het bord Ball Trap, is Wing Corner, de plaats waar het Duitse machinege- weer stond dat op 1 juli zoveel verliezen toebracht aan de West Yorks en de Green Howards.
We rijden door, richting Péronne. Dit is het zuidelijk deel van het front waar de 7de, de 18de en 30ste divisie op 1 juli hun doelen, Mametz en Montauban, wisten te bereiken. We zien links deze dorpjes op de heuvelrug liggen. Eerst passeren we direct rechts van de weg Devonshire Cemetery, een korte stop zeker waard (p. 106). Het volgende dorp is links van de weg Carnoy. We rijden het dorp

binnen en kiezen voor de weg naar Montauban. Na het dorp rijden
we weer in het niemandsland. Rechts in het veld renden de jongens van het 8ste East Surreys achter de voetballen aan die kapitein Bil- lie Nevill in het niemandsland had geschopt (p. 108-110). Billie Ne- vill ligt begraven op Carnoy Military Cemetery. In Montauban slaan we links af richting Mametz, de d 64, en hiermee hebben we onze tocht langs de frontlijn van 1 juli voltooid. We gaan ons nu op het vervolg van de slag van de Somme concen- treren. Daartoe slaan we bij Mametz rechts af, richting Contalmai- son. Voor ons zien we dan na een paar minuten Mametz Wood (9). Van 5 tot 12 juli werd hier door de 17de en de 38ste (Welsh) divisie gestreden (p. 117-119). Hier ook zag Robert Graves na de slag de lij- ken van een Britse en een Duitse soldaat die elkaar gebajonetteerd hadden. Wanneer we het bijzondere monument voor de 38ste divi- sie, een felrood gekleurde draak die met zijn klauwen prikkeldraad omklemt, willen bezoeken, kunnen we op de wegsplitsing rechts aanhouden en de richtingborden naar het monument volgen. Na het bezoek aan het monument vervolgen we onze weg naar Contalmaison. Daar gaan we rechts de d 20 op, richting Longueval (10).We rijden nu op de heuvelrug waar de Duitsers hun tweede ver- dedigingslijn hadden ingericht. Juist voor Longueval is rechts van de weg Caterpillar Valley Cemetery. Hier viel op 14 juli tijdens de fa- meuze nachtaanval de 9de (Scottish) divisie aan (p. 123). De achter- muur van de begraafplaats was de belangrijkste verdedigingslijn. Vandaar hebben we een prachtig uitzicht op het terrein vanwaar de Schotten op 14 juli aanvielen. Aan de horizon zien we nog in de ver- te Montauban en Mametz Wood. Wanneer we teruglopen naar de ingang, zien we aan de horizon High Wood. Iets rechts daarvan voerde in de vooravond van 14 juli een eskadron cavalerie een char- ge uit (p. 124). In het dorp Longueval volgen we de richtingborden die ons naar Delville Wood en het Zuid-Afrikaanse monument brengen. In dit bos vochten de Zuid-Afrikanen van 15 tot 20 juli en leden daarbij afschuwelijke verliezen (p. 132-134). Na Delville Wood,

dat pas begin september geheel in Britse handen viel, rijden we door
naar Ginchy en kiezen voor de weg naar Guillemont (11). Geduren- de de maanden juli en augustus voerden de Britten vele aanvallen op Guillemont uit, totdat dit dorp op 3 september eindelijk werd ver- overd (p. 140-145). In het dorp gaan we rechts, richting Montauban, de d 64. Iets buiten dit dorp ligt Guillemont Road Cemetery. Deze plek markeert de plaats waar op 9 augustus Noel Chavasse de ge- sneuvelden en de gewonden van de Liverpool Scottish in veiligheid probeerde te brengen (p. 142), en waar eind augustus Ernst Jünger zijn mannen naar het front leidde (p. 144-145). We volgen de d 64 en aan de rand van Trones Wood zien we rechts het monument van de 18de divisie: War is the Greatest Thing (p. 111). Daarna slaan we rechts af, de d 197 weer richting Longue- val, en kiezen in Longueval links voor de d 20, richting Bazentin- le-Grand en Contalmaison. Daar nemen we de d 147, rechtsaf rich- ting Pozières (12). Pozières maakte deel uit van de tweede Duitse verdedigingslijn. Vooral Australische troepen hebben vanaf 23 juli tot eind augustus in deze sector gevochten (p. 135-139). In Pozières slaan we rechts af en nemen de d 929, richting Bapaume. Dit is de kaarsrechte weg Albert-Bapaume waarlangs de cavalerie van gene- raal Gough op 1 juli had moeten voortjagen. Iets buiten Pozières, links van de weg, is een Australisch monument. Hier stond in de oorlog, op het hoogste punt in de omgeving, de windmolen. Deze plek werd door de Australiërs op 5 augustus veroverd. Vanaf hier hebben we een goed overzicht van het front, tot Thiepval en Mou- quet Farm aan toe. Beide plaatsen werden pas op 26 september ver- overd (p. 155-156). Tegenover het Australische monument vinden we het Tank Memorial. Dit monument gedenkt dat op 15 septem- ber vanaf deze plek een aantal tanks vertrok om de aanval van de Canadezen op Courcelette te ondersteunen (p. 154). We volgen de tanks tot aan Courcelette en slaan dan niet links af het dorp in, maar rechts af naar Martinpuich, de d 107 naar Longueval. We pas- seren aan onze linkerhand High Wood. In Longueval gaan we nu

links, de d 197 richting Flers. We volgen nu de weg die de tanks na-
men die op 15 september vanaf de rand van Delville Wood opruk- ten naar Flers. Deze tanks waren in tegenstelling tot die bij Cource- lette succesvol (p. 153). In de hoofdstraat staat het monument van de 41ste divisie, die op 15 september Flers veroverde, een fraai bron- zen beeld van een Britse infanterist in vol ornaat. Na het dorp gaan we na enige tijd linksaf, de d 11 op, richting Le Sars. Daar draaien we rechts de Albert-Bapaumeweg op. Le Sars markeert het uiterste punt van de Britse opmars. Een bord markeert de frontlijn van november. Iets verder rechts zien we de Butte de Warlencourt (13). Om deze kunstmatige heuvel werd in oktober en november voort- durend gevochten, maar de heuvel bleef in Duitse handen (p. 161- 162). Op 18 november kwam hier in hevige sneeuwstormen een eind aan de slag van de Somme.
Dit beëindigt onze route langs de slagvelden van de Somme. Vanaf Bapaume kunnen we gemakkelijk onze weg noordwaarts vinden, of doorrijden naar Péronne om het Historial de la Grande Guerre te bezoeken.
Sites
11 Achiet-le-Petit, Duits soldatenkerkhof 12 Gommecourt Wood New Cemetery
13 Serre, Sheﬃeld Memorial Park
14 Beaumont-Hamel, Hawthorn Ridge en Sunken Road 15 Newfoundland Memorial Park
16 Thiepval, Memorial to the Missing of the Somme; Leipzig Redoubt 17 La Boisselle, La Grande Mine (Lochnagar Crater) 18 Fricourt: Duits soldatenkerkhof, Fricourt New British Cemetery en de Tambour, Fricourt British Cemetery (Bray Road) en Wing Corner 19 Mametz Wood: monument van de 38ste (Welsh) divisie 10 Longueval: Caterpillar Valley Cemetery, Delville Wood en het Zuid-Afrikaanse monument
11 Guillemont: Guillemont Road Cemetery
12 Pozières: de Windmill en Tank Memorial 13 Butte de Warlencourt

Beknopte chronologie
6-8 december
Op een intergeallieerde conferentie te Chantilly wordt een geza- menlijke strategie voor 1916 vastgesteld. 19 december
Sir Douglas Haig wordt opperbevelhebber van het Britse expedi- tieleger in Frankrijk.
25 december
Joseph Joﬀre, de Franse opperbevelhebber, suggereert Haig de Somme als de plaats voor het gezamenlijke Frans-Britse oﬀensief; de Duitse opperbevelhebber, Erich von Falkenhayn, ontvouwt aan de Duitse keizer, Wilhelm ii, zijn plannen voor een oﬀensief bij Verdun.
14 februari
Joﬀre en Haig besluiten dat het Somme-oﬀensief rond 1 juli dient te beginnen.
21 februari
Het grote Duitse oﬀensief bij Verdun begint. 3 april
Sir Henry Rawlinson, de bevelhebber van het Vierde Leger, zendt zijn plannen voor het Somme-oﬀensief naar Haig. 13 april
Haig brengt fundamentele wijzigingen in Rawlinsons plan aan; Rawlinson aanvaardt op 19 april deze wijzigingen met tegenzin. 24 juni
Het voorbereidende artilleriebombardement voor de slag van de Somme begint.
1 juli
De eerste dag van de slag van de Somme.
6-11 juli
Slag van Mametz Wood.
14 juli
De nachtaanval op Longueval en Delville Wood; de gevechten om Delville Wood duren voort tot september.

23 juli
Australische troepen vallen Pozières aan, de strijd in deze sector duurt tot eind september.
1 augustus
Winston Churchill schrijft een vernietigend memorandum over de eerste maand van de Somme-campagne; Haig en Robertson weten de regering te overtuigen van de wijsheid van de gevolgde strategie.
9 augustus
Tijdens een van de vele Britse pogingen om Guillemont te verove- ren brengt Noel Chavasse vele gewonde en gesneuvelde Liverpool Scottish in veiligheid.
3 september
Guillemont wordt door de Britten veroverd. 15 september
Tijdens de slag van Flers-Courcelette worden voor het eerst tanks ingezet.
25 september
De slag van Morval begint; de derde Duitse verdedigingslijn wordt ingenomen.
26 september
Thiepval en Mouquet Farm worden veroverd. 7 oktober
Britse troepen bereiken Le Sars; zonder succes proberen zij nog meer dan een maand op te rukken naar de Butte de Warlencourt. 3 november
Het Britse oorlogskabinet stelt op basis van een rapport van Sir William Robertson, chef van de generale staf, dat het Somme- oﬀensief geen succes is geworden.
13 november
Slag van de Ancre; Beaumont-Hamel, Beaucourt en St. Pierre-Di- vion worden veroverd.
15 november
Intergeallieerde conferentie van Chantilly. 18 november
Het einde van de slag van de Somme.
25 februari
De Duitse troepen beginnen zich terug te trekken op de Siegfried Stellung.
17-18 maart
Britse troepen bezetten Bapaume.
21 maart
De Duitsers beginnen in het gebied van de Somme een groot oﬀensief; de Britten moeten al het in 1916 en 1917 veroverde gebied opgeven; Sir Hubert Gough, bevelhebber van het Vijfde Leger, wordt van zijn functie ontheven.

26 maart
Duitse troepen veroveren Albert; zij worden voor Amiens gestuit. 8 augustus
Bij Amiens beginnen de geallieerde troepen aan hun slotoﬀensief. 22 augustus
Albert wordt door Britse troepen heroverd. 29 augustus
Britse troepen heroveren Bapaume.
11 november
Wapenstilstand.

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

Noten
Voorwoord
11 De nominale sterkte van een infanteriebataljon (gecommandeerd door een luite- nant-kolonel) bedroeg doorgaans tussen de 800 en 1000 man, onderverdeeld in vier compagnieën (onder leiding van een majoor of kapitein) van ieder vier pelo- tons (onder leiding van een luitenant) van vijftig man. Vier bataljons vormden een brigade (onder een brigadegeneraal), en drie brigades weer een divisie (onder een generaal-majoor). Naast de infanterie beschikte een divisie over vier afdelin- gen veldartillerie, elk van vier batterijen. Een batterij telde zes stukken geschut. Ook waren er nog twee batterijen zware artillerie. Een divisie beschikte daarnaast ook over een eskadron cavalerie, geneeskundige troepen en afdelingen genie, bij elkaar tussen de 17.000 en 18.000 man. Meestal was dat aantal geringer, gedurende de tweede helft van de slag van de Somme telde een divisie soms maar 50% van de nominale sterkte.
Enkele divisies vormden samen een korps (onder een luitenant-generaal), enkele korpsen weer een leger (onder een generaal). Uit de verschillende legers was dan vervolgens de British Expeditionary Force, de Britse Expeditiemacht in Frankrijk, samengesteld.
De Somme, het oerbeeld van de moderne oorlog 11 Douglas Haig, War Diaries and Letters 1914-1918 (red. Gary Sheﬃeld en John Bourne), 2005, p. 195.
12 Siegfried Sassoon,Memoirs of an Infantry Officer, 1930 (1965), p. 53. 13 Jay Winter en Blaine Baggett, 1914-1918 The Great War and the Shaping of the 20th Century, 1996, p. 196.

14 Citaat in Peter Hart, The Somme, 2005, p. 137. Het Sheﬃeld City-Battalion, onge-
veer 800 man sterk, zou op 1 juli meer dan 500 man verliezen. 15 Ik volg hierbij Chris McCarthy, The Somme. The Day-by-Day Account, 1998. 16 Haig, 2005, p. 197.
17 Lyn MacDonald, Somme, 1983 (1984), p. 65. 18 John Keegan, The Face of Battle. A Study of Agincourt, Waterloo and the Somme, 1976 (1978), p. 272-274.
19 Citaat in Robin Prior en Trevor Wilson,The Somme, 2005, p. 298. 10 Citaat in John Terraine, Douglas Haig. The Educated Soldier, 1963, 2005, p. 229. 11 Citaat in Hart, 2005, p. 521.
12 Hart, 2005, p. 524-525.
13 Gary Sheﬃeld, Forgotten Victory. The First World War: Myths and Realities, (2002), p. 187.
14 Terraine, 1963 (2005), p. 230.
15 Terraine, 1963 (2005), 232; Gary Sheﬃeld is zo tevreden met dit citaat dat hij het voor op zijn boek over de Somme zet. Bij de opvatting van von Hentig mag aange- tekend worden dat het Britse leger in 1917 niet in staat was dit ‘verslagen’ leger een beslissende slag toe te brengen, dat het Franse leger in 1917 na de nederlaag bij Che- min des Dames op grote schaal ging muiten, en dat datzelfde Duitse leger in een grootscheeps oﬀensief kon uitvoeren dat de geallieerden op de rand van de to- tale nederlaag bracht.
16 Martin en Mary Middlebrook, The Somme Battlefields. A Comprehensive Guide from Crécy to the Two World Wars, 1991 (1994), p. 354.
17 Prior en Wilson,2005, p. 300-301.
18 Gary Sheﬃeld, The Somme, 2003 (2004), p. 151. 19 Holger Herwig, The First World War. Germany and Austria-Hungary. 1914-1918, 1997, p. 204.
20 Prior en Wilson,2005, p. 301.
21 Citaat in T.H.E. Travers,‘Technology, Tactics and Morale: Jean de Bloch, the Boer War, and British Military Theory, 1900-1914’,in: Journal of Modern History,51 (juni 1979), p. 273.
22 Tijdens de Gallipoli-campagne in 1915 probeerden de geallieerden het Ottomaan- se Rijk uit te schakelen. Op 18 maart mislukte een poging van een Brits-Frans vlooteskader om door de Dardanellen te breken en Constantinopel te bereiken. Op 25 april werden landingen uitgevoerd op het schiereiland Gallipoli.Een maan- denlange loopgravenoorlog volgde. Aan het eind van het jaar werd Gallipoli ont- ruimd. De campagne was een mislukking geworden, die ruim 40.000 Britse, Aus- tralische en Nieuw-Zeelandse soldaten het leven had gekost. 23 Citaat in Prior en Wilson,2005, p. 196.

24 Op 22 april 1915 zetten de Duitse troepen in de Ieper Salient tussen Steenstrate en
Schreiboom voor het eerst chloorgas in. Twee Franse divisies werden daarvan het slachtoﬀer. De dagen daarna ondergingen ook Britse troepen, met name de 1ste Canadese divisie, gasaanvallen.
25 Alan Clark, The Donkeys, 1961 (1991), p. 173. 26 Haig, 2005, p. 166-167.
27 Robin Prior en Trevor Wilson, Command on the Western Front. The Military Ca- reer of Sir Henry Rawlinson 1914-1918, 1992 (2004), p. 133.
28 Haig, 2005, p. 171.
29 Citaat in Prior en Wilson,2005, p. 195. 30 Prior en Wilson,2005, p.197.
31 John Mosier,The Myth of the Great War.A New Military History ofWorld War One, 2001 (2002), p. 241.
32 Haig, 2005, p. 214.
33 Prior en Wilson,2005, p. 198.
34 Haig, 2005, p. 216.
35 Stéphane Audoin-Rouzeau en Annette Becker,1914-1918. Understanding the Great War, 2002, p. 21-23.
36 Sheﬃeld, 2003 (2004), p. 152.
37 Edmund Blunden,‘The Somme Still Flows’, in: The Mind’s Eye, 1934, p. 38. 38 Citaat in Hart, 2005, p. 543.
39 Haig, 2005, p. 183.
40 Haig, 2005, p. 196-197.
41 Citaat in Cathryn Corns en John Hughes-Wilson,Blindfold and Alone. British Mi- litary Executions in the Great War, 2001 (2002), p. 198. Het gaat om John Bennett
(1ste Hampshire), Herbert Crimmins (18de West Yorks, 2de Bradford Pals), James Haddock (12de Yorks and Lancs, Sheﬃeld City) en Arthur Wild (18de West Yorks, 2de Bradford Pals).
De planning van een bloedige ramp
11 Herwig, 1997 p. 116.
12 Terraine, 1963 (2005), p. 184; Hart, 2005, p.34. 13 Terraine, 1963 (2005), p. 185-6; Haig, 2005, p. 179. 14 Terraine, 1963 (2005), p. 187.
15 Terraine, 1963 (2005), p. 187.
16 Het torpederen van het Britse passagiersschip de Lusitania op 7 mei 1915, waarbij 128 Amerikaanse burgers omkwamen, had tot felle protesten van de Verenigde

Staten geleid. Als gevolg daarvan betrachtten de Duitsers daarna grote terughou-
dendheid in de onderzeebootoorlog. Begin 1917 werd niettemin besloten tot her- vatting van de onbeperkte onderzeebootoorlog. Dit leidde tot Amerikaanse deel- name aan de oorlog aan de zijde van de geallieerden. 17 Ik gebruik hier de cijfers van Prior en Wilson (zie p. 20).Als men de Duitse verlie- zen op 450.000 stelt, wordt de verhouding 3 tegen 2, hetgeen toch ook de balans in het voordeel van de Duitsers doet uitslaan. 18 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 139.
19 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 145.
10 Bij de beschrijving van de plannen van Rawlinson volg ik het werk van Prior en Wilson. Zij worden, ook door de revisionistische historici die de reputatie van Haig proberen te verdedigen, als gezaghebbend beschouwd. 11 De slag van Neuve Chapelle duurde van 10 tot 13 maart 1915. Het was de eerste oﬀensieve actie van het Britse Expeditieleger. Na een 35 minuten durend bombar- dement vielen vier Britse divisies over een breedte van zeven kilometer aan. De eerste Duitse lijn en het reeds geheel verwoeste dorpje werden zonder veel moeite ingenomen. Daarna stokte de aanval. Na drie dagen van aanvallen en tegenaanval- len, waarbij ook het 6de Beierse reserveregiment van Adolf Hitler betrokken was, bedroegen de Britse en Duitse verliezen respectievelijk 11.652 en 8600 man, voor een terreinwinst van enkele honderden meters. 12 Cit. in Sheﬃeld, 2003 (2004), p. 22.
13 Cit. in Prior en Wilson,1992 (2004), p. 144. 14 Cit. in Prior en Wilson,2005, p. 41.
15 Cit. in Prior en Wilson,2005, p. 41.
16 De zes divisies van het oude Britse leger van beroepssoldaten, the Old Contempti- bles, waren al aan het eind van 1914 opgebruikt. De regular-divisies werden aange-
vuld met vrijwilligers, maar ook kwamen al in de herfst van 1914 territoriale divisies aan het front. Deze bestonden voornamelijk uit zogenaamde weekendsol- daten. In de loop van 1915 kwamen de eerste New Army-divisies aan het front. 17 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 150.
18 Haig, 2005, p. 184.
19 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 146-147. 20 Cit. in ‘Conversations with Jan Bloch (1899) and Bloch’s Preface to his own book (1898)’, in: The Future of War (red. Gwyn Prins en Hylke Tromp), 2000, p. 31. 21 Prins en Tromp,2000, p. 100.
22 Cit. in Prins en Tromp,2000, p. 32.
23 Overigens dient het humanitaire oorlogsrecht er niet toe oorlog uit te sluiten, maar juist mogelijk te laten zijn, ook in moderne omstandigheden. 24 Tim Travers, The Killing Ground. The British Army, The Western Front and the

Emergence of Modern War, 1900-1918, 1987 (2003), p. 68.
25 Travers, 1987 (2003), p. 127.
26 Travers, 1987 (2003), p. 86.
27 Travers, 1987 (2003), p. 97.
28 Prior en Wilson, 2005, p. 47. Rawlinson had in 1915 een ondergeschikte generaal ten onrechte van incompetentie beschuldigd. Toen dit uitkwam, wilde Sir John French hem ontslaan, maar Haig beschermde Rawlinson hoewel hij wist dat Rawlinson onjuist gehandeld had.
29 Prior en Wilson,2005, p. 30 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 170.
31 Travers, 1987 (2003), p. 130- 32 B.H. Liddell Hart, History of the First World War, 1970 (1972), p. 236. 33 Prior en Wilson,2005, p. 50-51.
34 Travers, 1987 (2003), p. 131-132.
35 Hart, 2005, p. 72.
36 Martin Middlebrook, The First Day of the Somme, 1971 (1975), p. 84. 37 Hart, 2005, p. 74-75.
38 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 157.
39 Cit. in Terraine, 1963 (2005), p. 203-204. 40 Cit. in Prior en Wilson,1992 (2004), p. 158. 41 Cit. in Prior en Wilson,2005, p. 113. 42 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 159.
43 Liddell Hart, 1970 (1972), p. 239-240. 44 Overigens wees Rawlinson er elders in de Tactical Notes op dat snelheid bij het op- rukken na het verwoestende artilleriebombardement essentieel voor de overwin- ning was. Hij zag ook wel degelijk de voordelen in van een snelle opmars van licht uitgeruste soldaten. Het probleem was misschien niet zozeer dat hij een suïcidale infanterietactiek voorschreef, maar dat zijn adviezen aan zijn ondergeschikten nogal tegenstrijdig waren.
45 Cit. Travers,1987 (2003), p. 132.
46 Travers, 1987 (2003), p. 132-133.
47 Prior en Wilson,2005, p. 115-118.
48 In het trainingsgebied van de meeste divisies werd toch, meer of minder gedetail- leerd, aan de hand van luchtfoto’s een model van het vijandelijke loopgravensys- teem nagebouwd. Daar kon dan de aanval geoefend worden. De soldaten leerden zo in ieder geval de aard van het terrein en van de verdedigingswerken kennen. In veel minder divisies werd het feitelijke gevecht, dat in de loopgraaf gevoerd moest worden, geoefend.
49 Cit. in Terraine, 1963 (2005), p. 204.

50 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 158-159.
51 Prior en Wilson,2005, p. 115.
52 Prior en Wilson,2005, p. 117-118.
53 Om precies te zijn,volgens de opsomming van Hart,2005,p.68: veldartillerie: 18-pounder-kanonnen en 202 4.5-inch-houwitsers; middelzware en zware kanon-
nen: 32 4.7-inch, 128 60-pounders, 20 6-inch, 1 9.2-inch en 1 12-inch; middelzware en zware houwitsers: 104 6-inch, 64 8-inch, 60 9.2-inch, 11 12-inch en 6 15-inch. Ka- nonnen behoren tot het zogenaamde vlakbaangeschut, houwitsers tot het krom- baangeschut. Voor het vernietigen van loopgravenstelsels en bunkers zijn vooral middelzware en zware houwitsers geschikt. Daarvan waren er slechts 245. 54 Cit. van luitenant William Colyer, 2de bat. Royal Dublin Fuseliers in Hart, 2005, p. 97. Op 1 juli werd het bataljon van Colyer onmiddellijk bij het verlaten van de ei- gen loopgraaf door machinegeweervuur gestuit, slechts enkelen bereikten de Duitse frontlijn, de verliezen bedroegen 325 man. Zie Ray Westlake, British Batta- lions on the Somme. Battles and Engagements of the 616 Infantry Battalions Involved
in the Battle of the Somme, 1994 (2004), p. 286.
55 Middlebrook, 1971 (1975), p. 97; op 1 juli kwamen de Forresters niet verder dan het niemandsland, de verliezen bedroegen 518 man, van wie een groot deel al sneuvel- de voor de eigen eerste lijn gepasseerd was (Westlake, p. 194). Mouquet Farm was een versterkte positie in de Duitse tweede lijn en werd niet eerder dan op 26 sep- tember veroverd.
56 Sheﬃeld, 2001 (2002), p. 166.
57 Prior en Wilson,2005, p. 64-65.
58 Travers,1987 (2003), p. 140-141.
59 Prior en Wilson,2005, p. 67.
60 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 152.
61 Travers,1987 (2003), p. 109.
62 Travers,1987 (2003), p. 108.
63 Het bekendste voorbeeld van het gebrek aan kennis van de omstandigheden aan het front is het verhaal van Kiggell, de stafchef Van Haig. Tijdens de derde slag van Ieper zou hij gezegd hebben toen hij de modderwoestenij van het slagveld zag: ‘Hebben we werkelijk onze mannen bevolen aan te vallen in deze omstandighe- den?’
64 Travers,1987 (2003), p. 105.
65 Haig, 2005, p. 195.
66 Terraine, 1963 (2005), p. 205.
67 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 164.
68 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 165.
69 Cit. in Hart, 2005, p.
70 Middlebrook, 1971 (1975), p. 94. De Glasgow Commercials (17de Highland Light
Infantry) viel de Leipzig Redoubt, ten zuiden van Thiepval, aan. Al voor zero hour
waren ze het niemandsland ingetrokken en om 07.30 uur bestormden ze met suc- ces hun doel. Ze verloren 469 man (Westlake, 1994 (2004), p. 259). Het Cambridge Battalion (11de Suﬀolks) werd bij het verlaten van zijn assembly trench direct door machinegeweervuur getroﬀen; aan het nemen van gevangenen kwamen ze niet toe, 691 man verloren (Westlake, 1994 (2004), p. 73). Het 6de Royal Berks maakte deel uit van de 18de divisie, die Montauban met succes aanviel, 351 man aan verlie- zen (Westlake, 1994 (2004), p. 207).
71 Niall Ferguson, The Pity of War, 1998, p. 378. 72 Midlebrook, 1971 (1975), p. 94. Het 1ste Bradfords (16de West Yorkshire) moest Serre aanvallen. Zij kwamen niet verder dan hun eigen eerste lijn, 537 man verlo- ren (Westlake, 1994 (2004), p. 83).
73 Middlebrook,1971 (1975),p.121.Cousins behoorde tot het 7de Bedfords,dat aan de succesvolle aanval van de 18de divisie deelnam. Alle oﬃcieren werden uitgescha- keld, de troepen werden aangevoerd door onderoﬃcieren, 321 man aan verliezen (Westlake, 1994 (2004), p 92).
74 Middlebrook, 1971 (1975), p. 124. De Tyneside Scottish (102de brigade van de 34ste divisie) lijden op 1 juli misschien wel de afschuwelijkste verliezen. Van de 80 oﬃ- cieren keren er 10 ongedeerd terug, alle bataljonscommandanten sneuvelen. Van de manschappen sneuvelen er 940, 1500 raken er gewond. De brigade, bestaande uit 4 bataljons, neemt bij roll call op 4 juli nog niet de ruimte van één enkel batal- jon in (Westlake, 1994 (2004), p. 32-33). 1 juli: ‘So ends the Golden Age’
11 Middlebrook, 1971 (1975), p. 90.
12 Terraine, 1963 (2005), p. 207.
13 Sheﬃeld, 2003 (2004), p.47.
14 Travers, 1987 (2003), p. 156-157.
15 Corns en Hughes-Wilson, 2001 (2002), p. 194-197. Opmerkelijk is dat de opvolger van Stuart-Wortley, Thwaites, zich verzette tegen de executie. Hij vreesde ave- rechtse gevolgen voor het moreel van de manschappen en hij twijfelde openlijk aan de kwaliteiten van de betrokken oﬃcieren. Het mocht niet baten.‘Er moet een voorbeeld gesteld worden,’ meenden de korpscommandant Snow en vanzelfspre- kend ook Haig.
16 Malcolm Brown, The Imperial War Museum Book of the Somme, 1996, p. 100. 17 Begin 1916 was het Committee on War Films ingesteld met de uitdrukkelijke be-

doeling het medium ﬁlm voor oorlogspropaganda te gebruiken. Een camerateam
bestaande uit G. Malins en J.B. McDowell voegde zich bij het Vierde Leger om het grote oﬀensief aan de Somme te ﬁlmen. Hun mogelijkheden waren beperkt door de technische middelen waarover zij beschikten. Bovendien was het onmogelijk om gevechtsscènes te ﬁlmen. De beroemdste scène uit de documentaire is die waarin soldaten over the top gaan, al neergeschoten worden voordat ze de borst- wering over zijn en langzaam in de eigen loopgraaf terugglijden. Deze opname is geënsceneerd en ver achter het front opgenomen.Voor de rest is het materiaal au- thentiek en de ﬁlm geeft een goed beeld van de voorbereidingen op de slag, het verzorgen van de gewonden en het begraven van de doden. Duitsers zijn er niet te zien, behalve als gevangenen, gewonden of doden. Op 12 juli kwamen de camera- mannen in Londen terug. De première was op 21 augustus,in 34 theaters tegelijk in Londen. Voorafgaand aan de vertoning werd steeds een brief van Lloyd George, die Kitchener, in juni verdronken op weg naar Rusland, als minister van Oorlog was opgevolgd, geprojecteerd. Daarin werd de nadruk gelegd op de wereldhistori- sche betekenis van de slag van de Somme, en werd de noodzaak van zelfopoﬀering onderstreept. Met name moeders, echtgenotes en verloofdes werden opgeroepen ‘to speak in honour and glory of the living and the dead.You are great and power- ful. This is your misson’. Nagenoeg de hele volwassen Britse bevolking heeft in de maanden daarna de ﬁlm gezien. Het is niet zeker of Lloyd Georges bedoelingen gerealiseerd zijn. In ieder geval kregen de burgers voor het eerst een beeld van de moderne oorlog. Samuel Hynes, A War Imagined. The First World War and English Culture, 1990, p. 121-126.
18 Middlebrook, 1971 (1975), p. 157.
19 Travers,1987 (2003), p. 158; Brown, 1996, p. 74-75. 10 Jack Sheldon, The German Army on the Somme, 1914-1916, 2005, p. 142-143. 11 Prior en Wilson,2005, p. 74.
12 Brown, 1996, p. 102.
13 Prior en Wilson,2005, p. 14 Prior en Wilson,2005, p. 78; Middlebrook, 1971 (1975), p. 188-189. 15 Travers,1987 (2003), p. 157-158.
16 Haig, 2005, p. 194-195.
17 Brown, 1996, p. 197.
18 Middlebrook, 1971 (1975), p. 136; Westlake, 2004, p.30. 19 Brown,1996,p.70;overigens bleef Lipscombe,voor zover bekend,een proces voor de krijgsraad bespaard.
20 Prior en Wilson,2005, p. 89.
21 Hew Strachan, The First World War.Vol. I To Arms, 2001, p. 203. 22 Daarnaast was er nog de 10de divisie. Dit was een gecombineerde divisie van pro-

testanten en katholieken. Deze divisie werd ingezet tijdens de Gallipoli-campagne
bij de landing in Suvla Bay op 6 augustus en daarna in Salonike en Bulgarije. De 16de divisie kwam later in 1916 aan de Somme en was in september betrokken bij de verovering van Guillemont en Ginchy.
23 Hart, 2005, p. 161.
24 Martin en Mary Middlebrook, 1991 (1994), p. 354-356. 25 Uit: ‘Standing in Line’, een gedicht van Lester Simpson (opgenomen op de cd Standing in Line, MAP Records, VP005).
26 Prior en Wilson,2005, p. 93.
27 Middlebrook, 1971 (1975), p. 98-99.
28 Cecil Lewis, Sagittarius Rising, 1936 (2003), p. 102-104. 29 Middlebrook, 1971 (1975), p. 141.
30 Middlebrook, 1971 (1975), p. 168.
31 Prior en Wilson,2005, p. 99.
32 Prior en Wilson,2005, p. 101-103.
33 Brown, 1996, 83-84.
34 Het percentage gesneuvelde oﬃcieren is ongeveer het dubbele van het percentage gesneuvelden onder the other ranks. De schrijver van een van de venijnigste me- moires uit de Eerste Wereldoorlog, Goodbye to All That, Robert Graves, merkte bijna terloops op dat een gewone soldaat in de loopgraaf er ongeveer twee keer zo lang over deed om te sneuvelen of gewond te raken dan een oﬃcier. De Artist’s Ri- fles, een opleidingsbataljon, waarbij ook de dichter Wilfred Owen tot oﬃcier werd
opgeleid, had het hoogste percentage gesneuvelden van alle bataljons van het Brit- se leger. Het bataljon had destijds de bijnaam Suicide Club. J.M. Winter, The Great War and the British People, 1985 (1987), p. 83-92.
35 Prior en Wilson, 2005, p. 104; Martin en Mary Middlebrook, 1991 (1994), p. 139- 140.
36 Helen McPhail en Philip Guest, On the Trail of the Poets of the Great War. Graves and Sasoon, 2001, p. 82-83.
37 Prior en Wilson,2005, p. 105.
38 Martin en Mary Middlebrook,1991 (1994),p.145-147.Hodgson schreef kort voor juli: ‘I, that on my familiar hill/ Saw with uncomprehending eyes/ A hundred of Thy sunsets spill/ Their fresh and sanguine sacriﬁce,/ Ere the sun swings his noon- day sword/ Must say goodbye to all this!/ By all the delights that I shall miss,/ Help me to die, O Lord.’
39 Sassoon, 1930 (1965), p. 59.
40 Sassoon schreef in juli 1917 zijn Soldiers’ Declaration, een publiek protest tegen de oorlog. In plaats van voor de krijgsraad te worden gebracht, werd Sassoon tot shellshockpatiënt verklaard. Later keerde hij aan het front terug en hervatte zijn

agressieve, individuele acties tegen de Duitsers.
41 Siegfried Sassoon, Diaries 1915-1919, 1983, p. 89. 42 Brown, 1996, p. 88.
43 Graham Maddocks, Montauban, 1999, p. 145-148. 44 Prior en Wilson,2005, p. 110-11.
45 Hart, 2005, p. 193.
46 Maddocks,1999, p. 92-93.
47 Westlake, 1994 (2004), p. 245.
48 Middlebrook, 1971 (1975), p. 271.
De uitzichtloze zomer aan de Somme
11 Prior en Wilson,2005, p. 119.
12 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 187.
13 Travers,1987 (2003), p. 167.
14 Sassoon, 1930 (1965), p. 69-70.
15 Travers,1987 (2003), p. 169.
16 Haig, 2005, p. 201.
17 Robert Graves, Goodbye to All That, 1929, 1957 (1983), p. 175. 18 Michael Renshaw, Mametz Wood, 1999, p. 136. 19 Prior en Wilson,2005, p. 128.
10 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 191-192. 11 Prior en Wilson,2005, p. 137-138.
12 Sheﬃeld, 2001 (2002), p. 174; Sheﬃeld, 2003 (2004), p. 84-85. In hun commentaar bij Haigs dagboeken schrijven Sheﬃeld en Bourne: ‘Vertraging bij het inzetten van de reserves, speciaal de cavalerie, betekende dat het succes niet ten volle werd uitgebuit.’ Haig, 2005, 204-205.
13 Hart, 2005, p. 274-275.
14 Prior en Wilson,2005, p. 140.
15 Prior en Wilson,2005, p. 144.
16 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 225-226. 17 Travers,1987 (2003), p. 173.
18 Prior en Wilson,2005, p. 160.
19 Haig, 2005, p. 210.
20 Travers,1987 (2003), p. 176.
21 Hart, 2005, p. 283.
22 Prior en Wilson,2005, p. 146.
23 Prior en Wilson,2005, p. 175.

24 John Laﬃn, Guide to Australian Battlefield of the Western Front, 1916-1918, 1999, p.
195-196.
25 Haig, 2005, p. 208.
26 Tim Travers, Gallipoli 1915, 2001 (2004), p. 152-153. 27 Prior en Wilson,2005, p. 176.
28 Prior en Wilson,2005, p. 179.
29 Prior en Wilson,2005, p. 150.
30 Michael Stedman, Guillemont, 1998, p. 70. 31 Stedman, 1998, p. 76.
32 Haig, 2005, p. 217.
33 Haig, 2005, p. 220.
34 Prior en Wilson,2005, p. 163.
35 Prior en Wilson,2005, p. 165.
36 Ernst Jünger, Oorlogsroes, 2002 (vertaling van Im Stahlgewittern), p. 115. 37 Jünger, 2002, p. 115.
38 Jünger, 2002, p. 123.
Tanks en modder
11 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 230.
12 Haig, 2005, p. 225.
13 Zie voor een geschiedenis van de tank A.J. Smithers, A New Excalibur. The Devel- opment of the Tank 1909-1939, 1986 (1988).
14 Haig, 2005, p. 184.
15 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 234-235. 16 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 233.
17 Lewis, 142-143.
18 Sheldon, 2005, p. 297.
19 Smithers, 1986 (1988), p. 93.
10 Paul Reed, Courcelette, 1998, p. 49-50. 11 Prior en Wilson,2005, p. 245.
12 Hart, 2005, p. 420-421.
13 Haig, 2005, p. 237.
14 Edmund Blunden,Undertones of War, 1928 (2000), p. 93. 15 Prior en Wilson,1992 (2004), p. 256-257. 16 Paul Reed, Walking the Somme, 1997 (2001), p. 199. 17 Prior en Wilson,2005, p. 294.

‘Nicht ärgern, nur wundern!’
11 Haig, 2005, p. 42-43.
12 De aanval van Haig op de toenmalige politici, met name op de premier, vloeit voort uit zijn woede over de beslissing van premier Lloyd George, die hem in het voorjaar van 1917 plaatste onder het bevel van de Franse opperbevelhebber Robert Nivelle. Haig beschouwde dit als een onverdraaglijke aantasting van zijn autori- teit. Sindsdien bleef de verhouding tussen Haig en Lloyd George zeer gespannen. 13 Prior en Wilson,2005, p. 313.
14 Citaat in Prior en Wilson,2005, p. 314. 15 Terraine, 1963 (2005), p. 230.
16 Sheﬃeld, 2003 (2004), p. 168.
17 Deze metafoor, leeuwen geleid door ezels, gaat terug op een wellicht apocrief ge- sprek tussen Ludendorﬀ en zijn chef-staf Hoﬀman. Op de opmerking van Luden- dorﬀ dat de Engelse soldaten als leeuwen vechten, zou Hoﬀman geantwoord heb- ben:‘Zeker. Maar we weten dat ze leeuwen zijn geleid door ezels.’ 18 Ferguson, 1998, p. 297.
19 Sheldon, 2005, p. 398.
10 Blunden, 1934, p. 43.
Een tocht langs de slagvelden van de Somme: ‘You will be going over the ground again…’ 1 Blunden, 1928 (2000), p. xii.

Bibliografie
Audoin-Rouzeau, Stéphane, en Annette Becker, 1914-1918. Understanding the Great War, 2002, Londen: Proﬁle Books
Brown, Malcolm, The Imperial War Museum Book of the Somme, 1996, Londen: Mac- millan
Blunden, Edmund, Undertones of War, 1928 (2000), Penguin Modern Classics Blunden, Edmund, ‘The Somme Still Flows’, in: Edmund Blunden, The Mind’s Eye, 1934, Londen: Jonathan Cape
Clark, The Donkeys, 1961 (1991), Londen: Pimlico Corns, Cathryn, en John Hughes-Wilson, Blindfold and Alone. British Military Exe- cutions in the Great War, 2001 (2002), Londen: Cassell
Farrar-Hockley, Anthony, The Somme. Death of a Generation, 1964 (2004), Bristol: Cerberus
Ferguson, Niall, The Pity of War, 1998, Londen: Allan Lane Graves, Robert, Goodbye to All That, 1929, 1957 (1983), Penguin Books Haig, Douglas, War Diaries and Letters 1914-1918 (onder redactie van Gary Sheﬃeld en John Bourne), 2005, Londen: Weidenfeld and Nicolson Hart, Peter, The Somme, 2005, Londen: Weidenfeld and Nicolson Holger Herwig, The First World War. Germany and Austria-Hungary. 1914-1918, 1997, Londen: Arnold
Hynes, Samuel, A War Imagined. The First World War and English Culture, 1990, Lon- den: The Bodley Head
Jünger, Ernst, Oorlogsroes, 2002 (vertaling van Im Stahlgewittern), Amsterdam: De Arbeiderspers
Keegan, John, The Face of Battle. A Study of Agincourt, Waterloo and the Somme, (1978), Penguin Books
Laﬃn, John, Guide to Australian Battlefield of the Western Front, 1916-1918, 1999, East Roseville nsw: Kangaroo Press

Lewis, Cecil, Sagittarius Rising, 1936 (2003), Londen: Greenhill Books
Liddell Hart, B.H., History of the First World War, 1970 (1972), Londen: Pan Books MacDonald, Lyn, Somme, 1983 (1984), Londen: Papermac. Ned vert. Somme 1916, 2003, Amsterdam: uitgeverij Anthos
Maddocks, Graham, Montauban, 1999, p. 145-148, Barnsley: Leo Cooper McCarthy, Chris, The Somme. The Day-by-Day Account, 1998, Brockhampton Press McPhail, Helen, en Philip Guest, On the Trail of the Poets of the Great War. Graves and Sassoon, 2001, Barnsley: Leo Cooper
Middlebrook, Martin, The First Day of the Somme, 1971 (1975), Londen: Fontana Middlebrook, Martin en Mary, The Somme Battlefields. A Comprehensive Guide from Crécy to the Two World Wars, 1991 (1994), Penguin Books
Mosier, John, The Myth of the Great War. A New Military History of World War One, 2001 (2002), Londen: Proﬁle Books
Prins, Gwynn, en Hylke Tromp (red.), The Future of War, 2000, Den Haag: Kluwer Law International
Prior, Robin, en Trevor Wilson, The Somme, 2005, New Haven en Londen: Yale Uni- versity Press
Prior, Robin, en Trevor Wilson, Command on the Western Front. The Military Career of Sir Henry Rawlinson 1914-1918, 1992 (2004), Barnsley: Pen & Sword Military
Classics
Reed, Paul, Walking the Somme, 1997 (2001), Barnsley: Leo Cooper Reed, Paul, Courcelette, 1998, Barnsley: Leo Cooper Renshaw, Michael, Mametz Wood, 1999, Barnsley: Leo Cooper Sassoon, Siegfried, Memoirs of an Infantry Officer, 1930 (1965), Londen: Faber and Faber. Ned. vert. Memoires van een infanterieofficier, 2003, Utrecht: IJzer Sassoon, Siegfried, Diaries 1915-1919, 1983, Londen: Faber and Faber Sheﬃeld, Gary, Forgotten Victory. The First World War: Myths and Realities, (2002), Londen: Review
Sheﬃeld, Gary, The Somme, 2003 (2004), Londen: Cassell Military Paperbacks Sheldon, Jack, The German Army on the Somme, 1914-1916, 2005, Barnsley: Pen & Sword Military
Smithers, A.J., A New Excalibur. The Development of the Tank 1909-1939, 1986 (1988), Londen: Grafton Books
Stedman, Michael, Guillemont, 1998, Barnsley: Leo Cooper Strachan, Hew, The First World War. Vol. I To Arms, 2001, Oxford: Oxford University Press. Ned. vert. De Eerste Wereldoorlog: een geïllustreerde geschiedenis, 2004, Am- sterdam: uitgeverij Anthos
Terraine, John, Douglas Haig. The Educated Soldier, 1963 (2005), Londen: Cassell Mi- litary Paperbacks

Travers, T.H.E., ‘Technology, Tactics and Morale: Jean de Bloch, the Boer War, and
British Military Theory, 1900-1914’, in: Journal of Modern History, 51 (juni 1979) Travers, Tim, The Killing Ground. The British Army, The Western Front and the Emer- gence of Modern war, 1900-1918, 1987 (2003), Barnsley: Pen & Sword Military Clas-
sics
Travers, Tim, Gallipoli 1915, 2001 (2004), Stroud: Tempus Westlake, Ray, British Battalions on the Somme. Battles and Engagements of the 616 In- fantry Battalions Involved in the Battle of the Somme, 1994 (2004), Barnsley: Pen &
Sword
Winter, J.M., The Great War and the British People, 1985 (1987), Londen: MacMillan Winter, Jay, en Blaine Baggett, 1914-1918: The Great War and the Shaping of the 20th Century, 1996, Londen: BBC Books

Na de oproep van de minister van Oorlog, Lord Kitchener, Your Country Needs You, meldden zich in de eerste oorlogsmaanden tienduizenden Britse vrijwilligers, zoals hier hij het rekrute- ringsbureau in White Chapel (p.30-32). Imperial War Museum, Q 4203. Niet alleen vaderlandsliefde en plichtsgevoel, maar ook zucht naar avontuur, sociale dwang en economische noodzaak brachten vele burgers ertoe de King’s shilling te accepteren. Op Trafa- gar Square ontvangen New Army-rekruten in augustus 1914 hun soldij. Imperial War Museum, Q 53219.

Rekruten van het Lincolnshire Regiment krijgen hun eerste training, september 1914. Door het onverwacht grote aantal was er een tekort aan alles, uniformen en wapens, maar vooral ook aan instructeurs en competente officieren. Imperial War Museum, Q 53286. Over the top. Dit is het klassieke beeld uit de documentaire The Battle of The Somme. Gevechts-
scènes zoals deze, werden ver achter het front opgenomen (p. 82, noot 7). Imperial War Muse- um, Q 70167.

Een van de weinige authentieke beelden van 1 juli, 1916. Hier rukken troepen van de Tynseside Irish Brigade (34ste divisie) op naar La Boiselle (p. 97-99). Imperial War Museum, Q 54. Twee Royal Scots (2de Edinburgh City Btn.), gesneuveld op 1 juli voor La Boiselle. Collectie Wim van de Hulst.

Het succes of falen van de infanterie werd bepaald door de effectiviteit en intensiteit van de ar- tillerie. Het geschut was doorgaans enkele kilometers achter de frontlijn opgesteld. Imperial War Museum, Q 104.
De bevoorrading van troepen in de eerste lijn was even belangrijk als gevaarlijk en vermoeiend. Hier rust een ration party uit in een verbindingsloopgraaf. Imperial War Museum, Q 1.

De Britten begroeven hun doden direct op de plaats waar zij gesneuveld waren. Hier bezoekt een soldaat een graf in Mametz Wood, augustus 1916 (p. 116-121). Imperial War Museum, Q 4095. Britse soldaten graven in Delville Wood een verbindingsloopgraaf die de frontlijn met het ach- terland moet verbinden. Delville Wood kwam pas begin september 1916 geheel in Britse han- den (p. 132-134). Imperial War Museum, Q 4417.

Guillemont, begin september 1916: ‘alleen een wittige vlek in het veld vol kraters gaf nog aan waar het krijtsteen van de huizen tot stof was vermalen’ (Ernst Jünger, p. 144). Imperial War Museum, Q 4224.
Vier mk 1-tanks worden van brandstof voorzien voordat zij op 15 september 1916 voor het eerst op het slagveld zullen verschijnen (p. 153-154). Imperial War Museum, Q 5576.

Britse infanteriesoldaten passeren in de buurt van Ginchy tijdens de slag van Morval op 25 sep- tember een vastgelopen tank. De tank was een uiterst kwetsbaar en langzaam voertuig. Overi- gens was de slag van Morval een geallieerd succes. De derde Duitse verdedigingslijn werd in- genomen (p. 154). Imperial War Museum, Q 4513. Thiepval, september 1916. De steenhoop in het midden vormen de resten van het oude kasteel, dat de Newcastle Commercials op 1 juli tevergeefs aanvielen (p. 90). Imperial War Museum, Q 1439.

De ruïnes van het dorpje Le Sars aan de weg van Albert naar Bapaume. Le Sars werd op 7 oktober veroverd. Verder kwamen de Britten niet. Bapaume, dat al op 1 juli bezet had moeten worden, werd in 1916 niet bereikt. Imperial War Museum, Q 4903. De vallei van de rivier de Ancre, november 1916: ‘Alleen al de weersomstandigheden maakten zelfs aan de grootste imbeciel duidelijk dat succes niet mogelijk was.’ (p.16). Imperial War Mu- seum, Q 1569.

Prev Next