Eerste hoofdstuk Het avontuur van de huurder

De bel gaat over met een klank als van gebarsten ijzer... La Cloche fêlée. Diezelfde middag had ik er al een heel carillon van laten luiden, tinkelende electrische, dieptonige bronzen, snerpende. Hieruit kan iedereen afleiden, dat ik naar
een huis loop te zoeken. Een glimlach? Alsof iemand, - hij mag dan een verweerde flambard op hebben, die hem, omdat hij bovendien nog onder de maat is, op een paddestoel doet lijken; hij mag dan aan de knie uitgezakte broekspijpen dragen, een vaal kantoorgezicht vertonen, en vingers, waarvan de inktvlekken niet helemaal af zijn gewassen, - niet een dak boven het hoofd zou moeten hebben, wat vuur, als hij koud thuiskomt, en een bed voor de nachturen.
Rustpoos - natuurlijk dat ik het huis eerst van de fundamenten tot de kroonlijst toe heb bekeken, eer ik er aanschelde. Rijzig rees het op, fleurig en fris in de verf, en met een bloemige inkijk door de bovenruiten. Op een hupse vrouw leek het, helaas met misvormde voeten, die zich uit schaamte een paar el in de bodem schenen te hebben geboord; een verwonderlijk bouwsel. Een tree of vier moest ik afdalen, om het deurtje van het souterrain te bereiken. En zo dan sta ik daar nu in een soort stenen put mijn lot af te wachten. Het spreekt wel vanzelf dat ik geen hoger illusies dan juist dit souterrain koester. Trouwens alleen dat wordt verhuurd; de rest van de woning, welke, door zon overgoten, blank en fris haar gevel voor de blauwe hemel stelt, en een eigen ingang, ruim als een poort, heeft, is weeldegoed voor de rijkdom, en zou versleten schoenzolen, als de mijne zijn, zelfs op haar gangmat niet dulden. Zo - eindelijk - ach en mijn god, dat ik mijn hoed weer te diep heb afgenomen, een gebaar, dat me al een keer als een bedelaar van de stoep heeft doen sturen. Een vrouw in het deurgat... een schoonmaakster blijkbaar, vierkant en knokig, alsof het leven haar met bijlslagen in de vorm gehouwen had, neen, niet zonder goedheid, zo ene die je pleegt te bemoederen met de voortvarendheid, waarmee je een stribbelend kind in het bad stopt.
‘Ik dacht. .. ,‘ zeg ik nederig, terwijl ik op het huurbord wijs. Waarna zij mij voorgaat.
Zoals ik verwacht had, half duister en vochtig, de huiskamer gemeubeld met wat een niet al te verfijnde kieskeurigheid afgedankt heeft: de mahoniehouten tafel, de antieke kussenkast, stoelen, die van verschillend model zijn, en aan het verbleekte behangsel verbleekte gravures; verder dan het slaapvertrek, dat op de kajuit lijkt van een oud vrachtschip, en de kleine, grauwe keuken, waar je nog een ouderwetse pomp in kunt vinden met een koperen handvat aan het eind van de zwengel. Duidelijk is het, dat die niet meer gebruikt wordt, want in de muur, boven de gootsteen, laat een waterleidingkraan traag tikkend droppen vallen. En nu klettert een glazen deur open, je stommelt een paar trapjes op, natte koelte schuift zich langzaam tussen je hals en je hemdkraag, en je ziet je in een donker tuintje aangeland. Je begroet er een paar uitgebloeide rozen, een geknakte dahlia en wat verarmde geraniums, die een hopeloze strijd tegen netel, bloedblad en distel vol trachten te houden. Aan gene zijde van de onbegroeide, bruine schuttingen rijzen dan de breedkronige beuken op van het onzichtbaar gebied van de droom en de schoonheid; maar die aan het veldje gras en kwijnend groen, dat aan hun voeten ligt, niets schenken dan eeuwige schaduw. ‘Zo,‘ zucht ik. Een eigenaardig kloppen merk ik aan mijn hart, terwijl er iets als een tocht waait door mijn gedachten, het gewone gevoel dit, wanneer ik me aan een toestand gewonnen zal geven. Ik vraag naar de huurprijs, en ‘goed’ zeg ik. Waarna het mijn geleidster is, die allerlei van mij tracht te weten te komen. Of ik alleen ben, ongetrouwd, en met of zonder een dienstbode.
‘Geen?’ en mijn eten?
Dat ik dit soms buitenshuis neem, en soms zelf kook.
Ik zie haar grijs hoofd knikken. Uitvorsend monstert ze mij, ach ja, en ik begrijp, hoe ik te kijk sta, klein en in mijn kleinheid nog gebogen, de hals scheef en de linkerschouder kouwelijk opgetrokken, mijn flambard, die tot bijna de grond reikt, in de ene hand, terwijl ik met de andere gesticulerend mijn woord poog te verduidelijken.
Er komt een strengheid in haar blik: ‘Wie, die de boel reddert? Niemand?’ En voor ik het eigenlijk begrepen heb, wat over me besloten wordt, heb ik haar voor een paar uren, drie ochtenden in de week, aangenomen. Juist heeft ze die vrij, want zij werkt ook nog voor boven. Ze zijn daar uit de stad nu, en wat ze me verder nog meedeelt, gaat in een behoedzaam en eerbiedig fluisteren over: man, vrouw - een jong paar en twee kinderen. ‘Ach, en een woning!’ Ze brengt vinger en duim aan de lippen en werpt me de ruwe schets toe van een kushand. Ze geeft me een adres op, waar ik de sleutels kan krijgen en het contract kan worden opgemaakt. Drie maanden vooruit te betalen.
Ik weet niet, waarom ik bang ben dat ik zo dadelijk bemoedigend op de rug zal geklopt worden, en ik haast mij de deur uit...
Diezelfde avond nog - het donker is nog niet gevallen, enkel wat vroeg rood goud over de straatstenen en om de toppen der gelende boomkruinen - meld ik mij weer voor het huis aan, maar nu vergezeld van een dienstman en een handwagen, waarin alles wat ik het mijne noemen mag, ligt opgestapeld. Bedachtzaam steek ik de sleutel in het slot, om de verf niet te beschadigen.
‘Voorzichtig!’ Met kleine passen achteruitlopend, en de korte armen in bezwerende gebaren uitgestrekt, ga ik de sjouwer, die zijn last in een cyclopische omhelzing tegen de borst houdt geklemd, door de gang voor.
Zeker, die kisten zijn eigenlijk heel de verhuisboel, losse stukken zie je er maar weinig bij, hier deze hangklok, dat paar klerenhaken, wat keukengereedschap, en een half kapotte leunstoel, die geen andere reden van bestaan heeft, dan dat ik eraan gehecht ben.
‘In orde, ja, dank je’, en dan tuur ik, met het hoofd in de nek, naar een purperen tronie op boven me, en betaal loon uit. Een slag van de voordeur, die de wanden doet dreunen, de stilte, hier bén ik...
Haastig zoek ik mijn timmergerei bij elkaar, dat ook mee is gekomen, ik wring een beitel tussen de voeg van een pakkist, gehamer, krakend laat het deksel los. Nu ja, natuurlijk dat ik mijn hand opengehaald heb, en wat erger is, een winkelhaak in mijn mouw heb gekregen. Behoedzaam zet ik de plank met de spijkerkant tegen de muur aan, dan davert verwoed weer mijn hamer.
Tot zover, en uitpakken. - Mijn lijfgoed. Doorzichtig als spinrag; maar er zijn zes nieuwe hemden bij. Ze geuren van friste en ongebruiktheid, alsof je een verse ruiker tussen een hoop verwelkte bloemen vindt. Terwijl ik ze wegberg, streel ik ze. Mijn kleren. Ik plooi ze met zorg om de hangers. Op wat een verschillende manieren je goed kan verslijten; soms wordt het langzaam aan glimmend en glad als een spiegel, soms heeft het zijn haren verloren, en het gelukkigste nog mag je je prijzen, wanneer er niets anders mankeert aan je plunje, dan dat je ze naar de stoppage-inrichting moet sturen.
‘Aha!’ roep ik, God weet waarom vrolijk, vul de armen met potten en pannen, en tors ze naar de keuken. Ten slotte nog die laatste kist, die de oogst bergt van een heimelijke zonde. Voorzichtig til ik er de boeken uit, taal bij taal, in hun gescheurde omslagen, en in de banden, die hun verguldsel verloren. Ach neen, maar een rek is hier nergens te ontdekken. Dat de kussenkast ze in zijn oud-eiken binnenste berge.
Ik moet op een stoof gaan staan, om aan de hoogste plank te kunnen reiken. Ik blaas er het stof af. De ene stapel volgt op de andere. Ik heb het gevoel, of ik ze aan het begraven ben, mijn schatten, die je evengoed de kleurige maskeradepakken van een vreugdig voorjaarsfeest zoudt kunnen noemen. Hoe dikwijls ben ik erin vermomd geweest, werd ik tot een koning door ze gemaakt of een minnaar, heb ik er een eiland met een goudmijn in ontdekt, of er een fortuin in weggeschonken. Snel sluit ik de deur dicht, die met een geknars in het slot valt, voel de stoof onder me omkantelen, tuimel voorover, rijs langzaam weer op, terwijl ik een knie wrijf, en glimlach verlegen. Kom, vlug nu, dit laatste... en hijgend sleep ik de leeg gehaalde kisten de gang door naar het klamme tuintje, waar ik ze in het berghok stuw. Ik wis me het zweet van het voorhoofd. Een koel briesje verkwikt me. Nacht is het. Sterren tintelen aan de hemel. Doodstil rijst het donkere huis op. Een enkele lichtstreep op de kille vensters, waakt het met zijn duizelingwekkend hoog dak onder een diadeem van gefonkel.
Vol verwondering stel ik vast, dat ik heel de avond niets gemerkt heb van de onuitsprekelijke troosteloosheid, die me anders altijd overstelpt, wanneer ik voor het eerst alleen ben in een nieuwe woning. En in het zwijgen, dat zacht begeleid wordt door lovergeruis achter de schutting, wie fluit daar?
Ikzelf, en hoe lang al! Natuurlijk dat ik mij schaam, en de lippen opeen klem. Maar als ik wat later me uitgekleed heb, een vinger nat gemaakt en mijn walmende kaars heb uitgedrukt, en me dan terechtschik in een bed, waarin ik, als gewoonlijk, met de ruimte geen weg weet, betrap ik me op iets, dat me zijn hel gloeiend gezicht in geen jaren vertoond heeft, ach god een verwachting.
Eigenlijk moest iedereen er op zijn blote knieën de hemel voor danken, dat hij een huis had. Ik wil toegeven, dat het mijne er rijp voor is om onbewoonbaar verklaard te worden, en dat de bovenburen het enkel daarom verhuurd hebben, omdat ze er zelfs het dienstpersoneel niet in onder durfden te brengen; maar toch is het een haven, en dan na wat voor dagelijkse vaart langs eindeloos eentonige wateren! Acht lange kantooruren.
De kruk, waarop ik ben gezeten, is hoger van poot dan de overige, zodat ik boven de tafel met zijn becijferde bladen, brieven en akten kan uitkomen; tegenover me tikt een typemachine. Door vensters van matglas ben je van de buitenwereld
afgesloten; alleen als een bovenruit aanstaat, kun je een avontuurlijke wolk op zijn tocht langs het blauw volgen.
Soms denk ik, en dan vooral, als mij die vier talen machtig ben, heel de buitenlandse correspondentie in handen gelegd wordt, en de redactie van de lastigste contracten op wordt gedragen, dat het ganse bedrijf daar van mij afhangt; maar als ik een ogenblik later door de directeur word aangesproken en ik stamelend en met een knak in de rug oprijs, voel ik me de geringste van de bedienden. Wat je des te meer pijn doet het kan ook een straf zijn - als je overweegt uit wat voor familie je afstamt, en dat je een man bent, die in zijn jeugd gestudeerd heeft. Je studie heb je afgebroken, gedwongen, nu ja, door de omstandigheden... hier maak ik een hulpeloze buiging, blootshoofds, dat mijn hoedrand het stof veegt: hun hoogheid de omstandigheden! Zie, maar de zaak is, dat ik de fortuin nooit heb gegrepen. Zo vaak ze voorbij mij kwam snellen, nauwelijks met de voet haar gevleugelde rad aanrakend, heb ik haar schoonheid bewonderd, haar rapheid, echter nooit heb ik haar aangeroepen. Een enkele maal is het gebeurd, dat het geluk bij me stil heeft gehouden, om een hand op mijn schouder te leggen, zelfs heeft het zijn horen vol rozen voor mij uitgestort; doornen, merkte ik als ik naar de bloemen had gegrepen. Toen ben ik achtergelaten aan de wegzoom, waarlangs., het verkeer bruist, nietig en zwart in het zonlicht, als had de Almachtige toen hij de heerlijkheid van de wereld uittekende, een inktvlek uit de punt van zijn pen laten vallen. Een onmogelijke vergelijking, ik erken het, die kwalijk naar het kantoor riekt, en waar ik mijn verontschuldiging voor aanbied. Zoals ik trouwens mijn verontschuldiging aanbied voor álles, bijvoorbeeld wanneer met opzet mijn paperassen in de war gebracht zijn, wanneer ze mijn pas geslepen potlood hebben gebroken, als ik over een plotseling uitgestoken voet struikel, en als er gelachen wordt, omdat ik, op mijn tenen mij uitrekkend, de bovenste la van de klepdozenkast tevergeefs tracht te bemachtigen. Allemaal dingen, die je schuw maken en schuchter. Waarom ik dan ook het angstige gevoel, dat ik door het leven vervolgd word, niet van me kan afzetten. ‘Rustig,’ mompel ik, terwijl ik me op de kleine benen naar huis spoed; wat niet wegneemt, dat de voorbijrazende taxi's een zijsprong schijnen te maken, die op je gemunt is, ze de trottoirband opstormen, om je tussen een muur en hun carrosserie te verpletteren, joelende kwajongens met de hand zwaaien, om een bende tegen je te vormen, en aanplakbiljetten in woedende kleuren je aan de straathoeken aan de kaak stellen.
Ja, daarom herhaal ik, dat het een gelukkig geluid is, om je sleutel in het slot te horen omdraaien, en dat het niet te hoog geroemd lijkt, om, als je van je huis spreekt, het je haven te noemen. Laat het dan een vochtige mufheid wezen, die je eruit tegemoet stroomt, en laat het in de kamers dan zo donker zijn, dat je er een uur voor de tijd de lamp hebt aan te steken. Aansteken, zeg ik, want is lezen bij licht je bedoeling, dan dien je een bol gebuikt glas op te tillen, een schroef om te draaien, en je lucifersdoosje te voorschijn te halen.
Een reeks ontdekkingen heb ik gedaan in mijn nieuwe woning, waarvan deze een van de eerste geweest was, dat gas en electriciteit er wel schitterden, maar enkel door hun afwezigheid. Nu geeft petroleum een zachte schijn, die aan een zegenende hand doet denken, maar zwijg over de pitten.
De volgende verrassing bracht de kussenkast. Een meubelstuk van waarde; langs het fries, tussen acanthusbladeren, zag je kleine engelen flambouwen en thyrsusstaven dragen. Wat was de reden, dat de buren uit de zeven hemelen boven mij dat staal van hun rijkdom hier voor mij hadden achtergelaten? Een raadsel dadelijk opgelost. Iedere morgen immers moest ik een sluiertje goudgeel stof van de vloer er omheen opvegen en als ik stil zat in mijn oude leunstoel, hoorde ik de houtworm knagen. Kalmerend gezelschap, ik droeg het een vriendelijk hart toe; wist ik niet van eenzamen die kameraadschap hadden aangegaan met een aasvlieg? De muizen, waarvan ik, zodra ik een voet had gezet in de keuken, de staarten in de gaten onder de pomp zag verdwijnen, hebben me er geen gelegenheid toe gegeven. Misschien omdat ik altijd geraas maak als ik daar binnenkom, bespottelijke danspassen uitvoer, of een of andere straatdeun neurie. En is het niet een voorrecht, om tenminste één plek te hebben, waar je een ogenblik je van de drukkende last van een eindeloos half etmaal ontdoen kunt, waar je een onmogelijke persoonlijkheid in tweeën delen kunt, en met het ene part je over het andere vermaken? Zo'n beetje op de manier der oude kloosterlingen, van wie het lichaam in een ijskoude cel lag te vermageren, terwijl de ziel zich zonde in de goedheid des Heren. Wat ik altijd beweerd heb is, dat na het uitsterven van die heiligen, de wereld geen waarlijke avonturiers meer gekend heeft. Misschien ben ik er wel de laatste van. In elk geval zijn deze aanrechtbank, dat klepraam en die vier berookte muren het toneel van de persoon, die het spel speelt, en tegelijk ook de plaats van de toeschouwer.
Opletten - daar strompelt er een rond op zijn turfhoge benen, glijdt uit op een kluit groene zeep, die geduldig een uur lang onder de gootsteen voor hem in hinderlaag heeft gelegen, hij struikelt, maakt zijn handen vuil; natuurlijk dat hij hierna de
waterkraan veel te ver omdraait, en van boven tot onder bespat wordt; vanzelf verzuimt hij om haar dicht te doen, moet zuchtend de vloer opdweilen, en gebruikt er de afwasdoek voor van de vaten. O, glimlach, die alle ongeluk in een gul licht zet!
Maar als het een van de dagen is, dat ik gewoon ben mijn maal thuis te gebruiken, en waarvoor ik met een berekenende sluwheid juist die heb uitgekozen, welke voorafgaan aan de ochtenden, dat ik de werkvrouw hier krijg, dan blijkt er voor mijn dubbel-ik een ganse oogst kostelijkheid binnen te halen.
Zelf heb ik mijn inkopen gedaan. In een uit de vorm gezakte city-bag kom ik ermee aandragen. Alles stal ik met behoedzaamheid uit: een paar stronken groente, aardappelen, en, als de schol niet te duur is, een vis ook. Ik steek mijn petroleumstel aan, - de pit weer, die scheef brandt - mijn god, neen, niet uitblazen, neerdraaien, en dan wrijf ik er een oud stuk krant op zwart. Uitstekend - ach, spits priemt een nog spichtiger punt op. Doch ik weiger mij daar verder druk over te maken. Aandachtig laat ik de boterolie in de gloeiende pan lopen. Behaaglijk snuif ik de geur op. Misschien is het de plaats hier, om de bekentenis af te leggen, dat ik gastronoom ben van nature. Open je de wormstekige deuren, waarachter ik mijn boeken borg, dan zul je daar onder een hoopje stuk gelezen banden ook Brillat-Savarin's Physiologie van de Smaak aantreffen. De meest tekenende zinnen eruit heb ik op muziek gezet bij mezelf, en je kunt me erop betrappen, dat ik onder mijn kookverrichtingen door sta te neuriën: ‘La découverte d'un mets nouveau fait plus pour le bonheur du genre humain que la découverte d'une étoile.’
Genoeg nu, want hier is de vis, die zijn beurt beidt. Ik dompel hem in de sissende vloeistof. Onhandig, - een verstikkende rookwolk omhult me, het vet sputtert, mijn stel stoomt, ik peuter in het bruin wordende vlees met een ijzeren vork. ‘Klaar!’ zeg ik, maar als ik de pan van het vuur heb genomen, kan ik mijn baksel niet los krijgen, en ten slotte dien ik genoegen te nemen met de vormloze massa, die ik teleurgesteld op mijn bord uitspreid.
‘Eet smakelijk,’ meesmuilt de toeschouwer.
‘Dank je,’ en beiden schateren we het uit, wat het maal kruidt, en al mijn mislukkingen tot een droom maakt, waarin hij die de moed tot de lach heeft, genade voor God vindt.
Intussen beginnen kleine zwarte vlokken om me neer te dwarrelen. Het stel, dat als een krater aan het walmen is. ‘En wie vergat dat nu weer uit te doen?’ vraag ik driftig. Een dunne roetlaag zie ik langzaamaan geboren worden. Ik moet aan morgen denken, en wat me dan te wachten staat.
In de vroegte al, - ik ben dan nog in mijn slaapkamer bezig - kondigt zij haar komst door deuren-dichtslaan aan; daarna krijg je de bezems en borstels, die bonzen en schuren.
Ik talm zoveel mogelijk met aankleden.
‘Dag Koba!
‘Zo -’ zegt ze.
Haastig zet ik mijn ontbijtboel klaar.
‘Wat? of ik op water en brood zit?’
‘Ja,’ en zij wijst op mijn roggemik en mijn thee, die wat slap is uitgevallen. ‘Hei, halt!’ roept ze.

Tweede hoofdstuk De reis om de wereld

Veertien vrije dagen, mijn vacantie, en het brandende vraagstuk hoe ik die gebruiken zal...
Wat? Ja natuurlijk, dat ik daar altijd nog vier traptreden diep onder de grond woon, en mijn avontuur er zijn eind heeft gevonden.
Wanneer je naar een definitie van het begrip avontuur zoekt, zou je in de eerste plaats moeten zeggen, dat het een gebeurtenis is, die, met een plof op de bodem, uit de gewone samenhang van je bestaan valt en, zodra ze zich van je losgemaakt heeft, zó ver van je af lijkt, of ze door een vreemde beleefd werd. Achter in mijn tuintje groeit een dwergachtige en bijna dode appelboom. Als er aan de enige tak, waaraan je somtijds een wimpeltje groen kunt ontdekken, bovendien nog één enkele bellefleur zou rijp geworden zijn, die ongeplukt zich losgelaten zou hebben, en onder dorrend loof zou zijn begraven, dan had je die vrucht met mijn kortstondige droom kunnen vergelijken.
Op een morgen stormt Koba met een hoogrood hoofd mijn kamer binnen. Dat ze thuiskomen, de hele familie, vanavond. Ik knik haar toe, mijn ogen glanzen; en wat kunnen ze minder doen, mijn gedachten, dan dat ze met een geldbeurs tot de beugel toe gevuld, alle bloemwinkels van de stad afrennen? ‘Hier deze chrysanten?’ De bronsgouden zeldzame; die mand orchideeën, en díe daar, gele rozen, purperen rozen, kersvers uit het Zuiden aangevoerd; bloeiende hei doe erbij, en een bak vol cyclamen. Mijn groet aan ze: welkom!
Als de dag om is en ik naar bed ben gegaan, hoor ik boven me nog lang het ongewone stommelen. De ganse nacht kan ik de slaap niet vatten, en de wensen en de verbeeldingen van die lange en lichtende uren, ik bid het, dat ze mij vergeven mogen worden.
De volgende ochtend, gedachtig aan een gedane belofte over onzichtbaarheid, en de kop van een schildpad, draag ik tuingereedschap, achter de struiken vergeten, beide armen
vol, naar het schuurtje. Hei! wordt er in de hoogte geroepen, en als ik het hoofd ophef, zie ik twee paljassen gezichten, grijnslachend en met de tong uitgestoken, zich tussen de spijlen van het warandehek doorwringen. Georgine en Wouter. Beschaamd kijk ik voor me. Voor de morgenkoelte heb ik mijn flambard opgezet. Een keelschrapen, en dan spet er iets uit op mijn hoedrand, dat ik aanstonds binnen af te vegen heb.
Wat een slot had kunnen wezen; maar dít ook gebeurt nog, dat ik, bij het naar het kantoor gaan, merk, dat ik iets heb vergeten. Ik snel in huis terug, terwijl ik de voordeur laat aanstaan. Twee stemmen:
‘Wie woont daar toch bij ons beneden?’
‘Een soort zonderling schijnt het.’
Wanneer ik buiten kom, staan ze allebei op de stoep van hun woning. Ik waag een behoedzaam opzij gluren.
‘Míjn mooi niet,’ mompel ik teleurgesteld; en dan is er verder niets te berichten, dan dat ik, langzamer dan mijn gewoonte is, de dagelijkse weg afleg, langzaam en met de gebogen rug van een lastdrager; dat door mijn chef die middag tweemaal een vraag moet herhaald worden, voor ik hem antwoord, en dat, als ik weer thuis ben, ik mijn licht niet opsteek maar in donker blijf zitten. Ervaringen, zeggen de dromers, en zij begraven een dode, die nimmer geleefd heeft.
Maanden geleden, of noem het met een afstand van de ene ster naar de andere. Maar nú mijn vacantie. Een aalmoes, niets anders, en waar moet je blijven met wat in je hand wordt gestopt? In je woning tussen schimmelige wanden het bergen? Neen, dát niet, en je begint van het buitenland, bootreizen en hotels op de bergen te dromen. Het nodige geld ervoor mis je, behoorlijke kleding, en bovenal vrijmoedigheid. En daarom is het sinds jaren mijn gewoonte, om die halve maand vrijheid in een naburige stad bij de weduwe van wijlen mijn voogd door te brengen.
‘De mortibus...’ Zeker, en toch was het juist deze oom Jakob door wiens bemiddeling hun hoogheid de omstandigheden, waarover eerder al sprake geweest is, zich plechtig en onafwijsbaar bij mij aangemeld hebben, en aan de dingen een andere loop hebben gegeven... Nog jong ben ik, en ik zit, bij de gloed van een knetterend haardvuur, gebukt over een van mijn leerboeken. ‘Binnen!’ Oom Jakob,
- en ik steek de hand uit; maar hij ziet die niet. Ik schuif hem een stoel toe. Hij blijft staan met de rug naar het venster. ‘Wat?’ roep ik. ‘Alles, geen cent meer?’
- ‘Neen,’ zegt hij, ‘niets meer.’ - ‘Mijn studie?’ - Geen antwoord... Juist denk ik, als hij de deur weer achter zich dicht heeft gedaan. Altijd, en van kinds af, als ik in een arbeid verdiept zat, die mij lief was, verwachtte ik, dat een hand zich op de bladzij zou leggen, en daarom doe ik nu ook mijn boek met een slag toe, vergeet de vele mogelijkheden van schikking en uitredding, en kies het bezwaarlijkste.
Neen, waarlijk, slechts goed over doden, en oom Jakob stierf niet lang daarna. Meer scheen hij nagelaten te hebben dan ík had mogen overhouden; want het huis, waar ik elke zomer voor een korte tijd mijn intrek neem, en dat aan de zoom van de stad, bij de spoorbaan, is gelegen, bleef tante Maarte's eigendom.
Aan het voorbij donderen van de trein daar heb ik nooit kunnen wennen. Wij zitten samen, onder de nagemaakt bronzen lamp, voor een tafel, die met een wijnrood en zwart kleed bedekt is, ik, die als gewoonlijk mijn best moet doen om boven de rand uit te komen, en tegenover me tante Maarte in haar hoge leunstoel, haar vaalgrijs hoofd tegen een vaalgrijze antimakassar. Op een eentonige toon praat ze. En dan plotseling bruist een stormvlaag nader, doet de ruiten trillen. Het lijkt me, of de stenen gast zijn commandeursstaf tegen de deur van de kamer laat neerdaveren, wat me dwingt in mijn verbijstering, om me met Don Juan te vereenzelvigen; mijn tanden klapperen op elkander, en ik sluit de ogen, tot het geluid zich in een zwak narommelen in de verte heeft verloren. Rustig heeft mijn gastvrouw doorgesproken. Hoewel ze graag over de ongelukken, waardoor ze zich getroffen denkt, uitweidt, zou je haar toch onder de mensen, die geen zenuwen hebben, kunnen rangschikken. Zo'n soort oude viool dan, waaraan het leven met zijn geweldige streken een toon poogt te ontlokken, maar die stom blijft, omdat een achteloze instrumentmaker het verzuimd heeft, om er de snaren op te spannen. Onverstoorbaar spint ze aan haar verhalen voort. Ik ken die sinds jaren. Eigenlijk zijn het er niet meer dan een tweetal, en bij ieder bezoek van me worden ze met volkomen dezelfde woorden en met de eendere gebaren opgedist. Een ritus zou je zeggen. Ze vangt aan bij haar dochter, de ondankbare. Neen, ongelofelijk, om een hulpbehoevende moeder, terwijl je zelf nog niet eens mondig bent, zonder blikken of blozen aan haar treurig lot over te laten, voor niets anders, dan om je onder mindere mensen te mengen, en je vingers vies te gaan maken met kleiaarde.
‘Zonder blikken of blozen?’ roep ik verbijsterd, hoewel me het hele relaas van de eerste lettergreep tot de laatste bekend is. Waarna ik dan te horen krijg, hoe Martha eerst een tijdlang op tuinderijen gediend heeft, toen bij boeren, terwijl ze nu zo iets als melkmeid schijnt te wezen.
‘Maar ze vergeet U toch niet, komt U toch opzoeken?’
Ook deze vraag heeft zeker al tien keer op haar antwoord moeten wachten; een antwoord trouwens, dat evengoed klaar lag.
‘Soms ja, met een gezicht bruin van de zon, stukgewerkte handen, en op dit schone vloerkleed hier een paar schoenzolen, waaraan nog modder van de polder zit.’
Waar onherroepelijk steeds een visioen bij me op volgt:
Buiig herfstweer, en een meisje, dat de wijde wereld intrekt langs een landweg vol plassen. Onduidelijk haar uiterlijk, want uit mijn studententijd heb ik slechts een vage herinnering aan Martha, zoveel jaren mijn jongere, behouden. Rood haar geloof ik. Dus rood haar, in de linkerhand een in een witte doek gepakt bundeltje, en een parapluie in de rechter. Verder voor een venster van een huis achter bomen een vrouw, die de wegreizende natuurt, en bezig is haar tranen af te drogen.
‘Tja,’ zucht ik, hoofdschuddend; en nu neemt mijn gedroom een onverwachte wending, wat zeker met het heimwee, dat ik van kind af voor buiten gevoeld heb, in verband moet gebracht worden. Een familiekwaal mogelijk, zucht naar open hemel, zon en zand. Midden onder het praten door van tante Maarte zwaai ik een verbeelde sikkel door fantastisch koren, dat overvarende wolkenschaduwen nu eens in wit zilver en dan weer in donkergrijs dompelen, of werp ik onder een stormachtige hemel, uit een zak aan mijn elleboog bengelend, gerstekorrels in brokkelige voren, met het weidse gebaar van een kort armpje.
‘Een heel ding voor U, tante.’
‘Ach ja, een heel ding,’ ze brengt haar zakdoek aan de ogen, en dan snijdt ze haar tweede onderwerp aan, ditmaal over haar tegenslagen op geldelijk gebied handelend. Waarbij ze vergeet, dat ook ík daar mijn deel aan gehad heb. Natuurlijk dat ik mij ervoor wacht, om haar dit in de herinnering te brengen. Twee mensen houden samenspraak; hij, die het begrip heeft, het inzicht, legt zich de plicht op van te zwijgen en de zinneloze mag het woord voeren.
Als ons gesprek begint te verstommen laat ze de gramofoon aflopen. Muziek, die gaat rondfladderen. O kwelling, en het is mij te moede, of een vogel, die ergens buiten zich in zijn lied zat te oefenen, bij de vleugels gepakt is, meegenomen, en hier losgelaten. Omdat het venster is gesloten, kan hij de terugweg niet meer vinden. Je hoort tegen de ruiten geklepper van vlerken, een bliksemsnelle schaduw schiet voorbij de kalken zoldering, de wind van een wiek sliert je wang langs, een krijsen, een piepen.
‘Het wordt warm,’ schreeuw ik tante toe.
Met een ruk schuif ik het raam op. Het rumoer zwijgt, omdat het burengerucht is verboden. Vochtigheid, koelte en een rossige gloed boven daken. Diep haal ik adem. Zo sta ik: de nacht en de kobold; een sprookje. O melodie, die ik in vrijheid gesteld heb, en die in een zwerm van duizend stemmen een zingende ring trekt om de wereld. Ach, dat er voor geen enkel gebed tijd is, om tot het amen toe te worden uitgebeden. Een dubbel licht doemt in het duister op, een stoomwolk dwarrelt, bruinrood gevlekt aan de flanken, een aanzwellend bulderen, en ik tuimel terug, met mijn hoofd in de handen.
Veel meer valt er niet over mijn jaarlijkse twee-weken-vrij te berichten, of het zou dan nog de mededeling kunnen wezen, dat de beurs met mijn spaarduiten altijd zwaarder is bij mijn komst daar, dan bij mijn huiskeer. Ja, en waarom niet? Is de aalmoes van een weinig blijheid niet welbesteed aan een vrouw, die alleen woont? Op regenachtige middagen pleeg ik tante Maarte in een tearoom te trakteren; 's avonds neem ik haar mee naar bioscoop of comedie. Heus tot míjn baat niet. Ingemetseld duik ik weg tussen muren van toeschouwers; versperd is mijn uitzicht; ‘zitten blijven’ wordt geroepen, en ik moet er mij ten slotte mee tevreden stellen, om fluisterend en behoedzaam bij tante Maarte inlichtingen in te winnen over wat gaande is op het toneel ginds.
Een enkele keer lukt het, om alleen te ontvluchten. Wat helpt dat? Drukker dan thuis is het hier op de straten, en daarenboven loop ik rond als vreemdeling. Voor een aanstuwende autofile opzij springend, voel ik mij zo'n beetje als Odysseus zich gevoeld moet hebben, wanneer hij door de Beuker der Stranden van zijn vlot is geworpen, en met de branding vecht aan de kust der Phaiaken. ‘Mijn leven voor een boom met wat bloesem,’ zucht ik, ‘niet meer dan een enkele graanschoof, of een zangvogel, die opstijgt van een plag heide.’ Maar een uur in de omtrek vind je niets dan enkel bouwgrond, wildernis, en wat er zingt, is de stoom van een traktor.
Mijn dagen beginnen aan een grenzeloze lengte te lijden, eindelijk, met van oor tot oor een grijnslach, pak ik mijn boeltje; tante Maarte wuif ik met mijn zakdoek toe voor haar venster, hijgend spoed ik mij voort naast mijn handkoffertje, en land een half uur voor de tijd bij het station aan, dat gelukkig vlakbij ligt.
Opnieuw neemt me de kantoorsleur gevangen, als een dorre tak, die door de stroom wordt meegetrokken. Met ons zessen zitten we daar dag aan dag acht uren bijeen om dezelfde tafel, en toch zijn we wildvreemd voor elkander gebleven. Wat ik van ze weet is, dat de jongste bediende een das draagt in tien kleuren, en alles wat hij aan zijn buurlui mee te delen heeft, ze achter de hand influistert, dat zijn ene buurman het profiel van Belijn, de ram, naar me toekeert, en zó gehecht is aan zijn cijfers en zijn paperassen, dat zelfs ziekte, koorts, keelpijn, niet bij machte zijn, om hem van zijn kasboek af te houden, en dat de klerken, die aan de andere kant van hem hun pennen laten krassen, met hun gezichten, waarop geen lijn ingegrift staat, moeilijk van het schemerachtige licht, dat door het matglas binnenglijdt, zijn te onderscheiden, en dat de oude, kaalkoppige boekhouder de goedhartigste van allen is, omdat hij door huiselijke zorgen geplaagd wordt.
Iedere morgen hangen ze hun beste buizen op, waarna ze een kantoorjasje aanschieten, het kan van spiegelglad lustre wezen, of een gat in een mouw hebben, of de knoopsgaten kunnen ervan zijn uitgescheurd. De livrei der berooidheid. Ook ík draag zo'n plunje, en toch moet het vijf tegen één zijn.
Dikwijls kan ik me erin verdiepen, waarom ze mij nu juist apart en voor het front gezet hebben, als een schietschijf voor de pijlen van hun spotternijen. Mijn bedeesdheid, mijn onder de maat zijn? Ik wil me volstrekt geen oordeel over ze aanmatigen, ook staat niets verder van me af, dan me op wát ook te verheffen, maar ik heb weleens gedacht, dat we niet tot een eendere wereld behoren. Wanneer we met zijn allen na kantoortijd in het klerenhokje saamgepakt zijn, gemeenzaam en broederlijk in onze hemdsmouwen, nergens zo duidelijk als dáár juist, voel ik, dat ik anders ben dan de overigen; zoals de leeuwerik in zijn kooi, die tierelierend boven zijn handbreed polletje gras opfladdert, anders is dan de manke schoenlapper, die naar zijn lied zit te luisteren. Wat volstrekt niet betekent, dat ik me hiermee een voorsprong wil geven. Een ijverig werkman is meer waard dan een vogel, die zich vangen liet, en wat baten je een paar vleugels, als je ze tegen de tralies moet stuk slaan?
Veertien vrije dagen, mijn vacantie, en het brandende vraagstuk, hoe ik ze gebruiken zal. Weer brandend geworden, omdat ik, drie maanden na mijn laatste verblijf aldaar, het doodsbericht van tante Maarte kreeg.
‘Een beroerte,’ mompel ik, ‘de eerste en de laatste in een leven, dat nooit door een enkele aandoening beroerd werd.’ Een woordspeling, die ik mij dadelijk kwalijk neem. Ik strijk met de handen over mijn voorhoofd, en dan merk ik, dat de doffe schemering in mijn onderaardse kamer nog dieper is geworden, en de stilte drukkender.
Natuurlijk dat ik voor de begrafenis uitgenodigd ben. Ik meld me bij mijn chef aan, om een dag verlof te vragen.
‘Ach tantes,’ gromt hij, niet zonder verachting. Hoe kan ik het helpen, dat mijn moeder al bijna dertig jaar dood is? Hij wil geen precedenten scheppen, zoals hij dat uitdrukt. Neen, waarlijk, het spijt hem.
Waardoor het mij niet mogelijk is, om aan een laatste verwante de laatste eer te bewijzen; maar in gedachte maak ik heel de plechtigheid toch mee. ‘Nu zakt de kist in de kuil neer,’ prevel ik, terwijl ik mij tussen mijn beide kantoortijden naar huis spoed. Stokstijf blijf ik aan een straathoek staan, en zonder mij om de spottende blikken van de voorbijgangers te bekommeren, ontbloot ik het hoofd, mijn flambard voor mij uit houdend. En dit is dan alles. Niets meer merk ik van daarginds; alleen dringt een gerucht door, dat het huis aan de spoorbaan verkocht is.
Ondertussen is het zomer geworden, eind juni, en de dag nadert, dat ik mijn twee weken cadeau krijg.
Heel goed, maar dan verder?
In je dromen is het makkelijk genoeg, om een berghut op de top van de Jungfrau te betrekken, of je in het binnenland van Afrika, onder de schaduw van broodbomen, door een kano naakte negers stroomopwaarts te doen peddelen; doch als je een wèrkelijke reistas moet pakken en je kaartje nemen aan het treinloket, sta je voor de grenzeloosheid van de wereld, als een vliegje, dat het firmament zou willen gaan verkennen.
Ik kan haar niet vinden, de oplossing, en dán juist, midden in mijn radeloosheid, stuift die brief bij me binnen, terwijl je de voetstap van het wonder zich achter het tuintje hoort wegspoeden. Aan alle kanten bekijk ik het couvert; een onbekend handschrift, maar van een eerlijke, trouwhartige letter.
‘Wie? Ik?’ roep ik, als ik mijn vouwbeen gebruikt heb.
‘Beste neef Rudolf.’
Met een ruk zet ik mijn bril recht.
‘Nu, nu,’ hoor ik me mompelen, ‘zo goed en zo vriendelijk voor moeder... niet weinig overdreven dat ...’
Maar dan zucht ik, mijn stoel achteruitstotend: onmogelijk! Of ik mijn halve maand vrijheid bij háár, in haar nieuw landhuis, of zou ze het eerder een armzalige hofstee moeten noemen, kom doorbrengen.
‘Met hartelijke groeten, je Martha.’
‘Neen,’ verzeker ik ten tweede male en nadrukkelijker, en duw de brief weg in mijn diepste binnenzak.
Wat baat het, om een boodschap van het noodlot weg te bergen? Buiten, als ik het marktplein oversteek, op mijn weg naar mijn arbeid, betrap ik mij er plotseling op, dat ik bezig ben te neuriën: ‘met hartelijke groeten, je Martha,’ er de muziek, die bij mijn mets nouveaux hoort, voor gebruikend, terwijl ik de stappen van mijn kleine benen naar de maat van het lied regel.
‘Nonsens,’ brom ik wrevelig.
Op het bureau, voor mijn groezelige tafel, ontsnappen telkens weer een paar tastende vingers aan mijn waakzaamheid, om in een binnenzak binnen te duiken; het envelop schuift te voorschijn; behoedzaam spreid ik het blad uit; hoe recht de regels lopen, frank en vertrouwelijk, als werd je aangezien door heldere, blauwe ogen, en voelde je handdrukken.
Bij het uitkleden, 's avonds zet ik me in postuur voor de spiegel, hoog het kaarslicht opgetild - zwarte jas, zwarte das, als van een catechiseermeester op bezoek bij een sterfbed.
‘Neen,’ zeg ik nogmaals, maar ik steek de brief onder mijn hoofdkussen. Weer is de oude hoop er, dat niet te stillen verlangen: Georgine en Wouter, mijn kinderen, en de vrouw, die ik wacht, en begroet met een stortvloed van bloemen. Wanneer ik eindelijk inslaap, leidt Koba me nogmaals het huis rond, ik klim trappen op, open deuren, herken de boeken van het met de goudwijn van een warme najaarsgloed doorstroomd studeervertrek, sta in de kamer met het uitzicht naar de duinen, stijg hoger, en rust dan eindelijk uit op een wit bed in een glazen zaal, die in de buurt van de maan ligt.
‘Ja,’ hoor ik mij jubelen, zodra ik 's morgens wakker word, en het me zo heuglijk te moe is, of ik gisteren vergeten heb, een feestgewaad uit te trekken. Ik wrijf de ogen uit. Daar zingt de enkele vogeltoon, die zelfs nog in de stadsbuurten de vroegte verwelkomt, en ik ben er zeker van, dat heel de dag muziek zal wezen. Echter als ik even later voor de verweerde wandspiegel mijn haar sta te kammen, weet ik het al weer lang, dat de gesloten poort niet door me geopend zal worden. Nooit, neen, God help me.
Verder op de ochtend, verdiept in de boeken, die met een dwaas netwerk van cijfers bekrast lijken, maak ik zulke verbazingwekkende fouten, dat ik er zelf om moet glimlachen. Waarop mijn metgezel uit de keuken, de toeschouwer, de spotvogel, gewacht schijnt te hebben, om me aan een door hem bedacht blijspel te doen deelnemen.
‘Vlug dat papier daar!’
Ja en waarom niet? Leidt het niet een hart af vol onrust? Ik kies een schoon vel, dat als hoofd de naam voert van de firma.
‘Beste nicht Martha,’ vang ik aan, dan vloeiend en gemakkelijk lukt me het overige, omdat het van tevoren vaststaat wat ik zo aanstonds, tot snippers gescheurd, in de prullenmand zal doen neerdwarrelen. ‘Je vriendelijk aanbod, dat ik maar al te graag aanneem...’
Met een zwaai van de hand, veel te breed voor de maat van mijn armpje, teken ik ‘Rudolf’.
‘Zó, en nu inpakken.’
Gelijk je aan een dwingend kind zijn zin geeft, gehoorzaam ik hem, lik het envelop dicht, en schrijf het adres neer.
Applaus van de banken; mijn buiging.
Stil, nog het slot niet. Ik word in de directeurskamer geroepen.
Wanneer het kort onderhoud is afgelopen, neem ik weer mijn oude plaats in, mompelend: ‘Genoeg nu.’
Evenwel, wanneer ik naar mijn schrijverij wil grijpen, om ze aan de haar voorbestemde vernietiging prijs te geven, wáár is ze?
Of ik misschien naar die brief zoek, vraagt de boekhouder me, die somtijds de vriendelijkheid heeft, om me een dienst te bewijzen.
Ja, knik ik; en dan legt hij me uit, dat in mijn afwezigheid de loper er geweest is, om de post af te halen, dat hij een zegel op mijn brief geplakt heeft, en hem de man mee heeft gegeven.
‘Ach God, maar dat móest niet,’ stamel ik vuurrood, terwijl ik achter de brilleglazen mijn ogen voel uitpuilen.
Hoofden worden opgericht, en ik hoor giechelen. Verslagen zink ik op mijn stoel neer.
‘Dank je,’ stotter ik.
En dit is de reden, waarom je me zo dadelijk, na kantoortijd, over de eigen voeten struikelend, als een razende de stad kunt zien doorhollen, niet in de richting van mijn souterrain, maar langs allerlei stegen en pleinen en boogbruggen waar ik nooit een voet gezet heb van mijn leven, en waar ik blindelings tussen een wilde bende van gedachten loop. In blijdschap, in wanhoop. Nu eens heb ik het plan gereed, om het vervloekte epistel, eer het zijn bestemming bereikt heeft, met het pistool op de borst, als een eenzaam reiziger, bij een kruisweg aan te houden, of eenvoudiger nog, een telegram met een herroeping af te zenden; dan weer draag ik vleugelen. Totdat ik in een weerspiegelende winkelruit naast me een spotbeeld zie meesnellen, een paddenstoelhoed in de nek, en achter hem aan fladderende jaspanden. Dit brengt me tot inzicht en kalmte.
‘Ik geef me over,’ zucht ik moe, en zoek het huis op, vier traptreden diep onder de straatstoep.
Neerzitten, afwachten.
De volgende dagen doemt de hoop bij me op, dat mijn bericht niet terecht is gekomen, en zichzelf zal doodzwijgen, wat mogelijk zou kunnen wezen, omdat de naam van de af
zender achterop niet vermeld staat. Een tweede tijding van nicht Martha maakt een eind aan die illusiën. Blij is ze, zegt ze, dat ik het besluit heb genomen, of ik dag en uur wil melden. Waaraan ze nog allerlei aanwijzingen toevoegt. Dus onherroepelijk.
Er maakt zich een koortsige bedrijvigheid van me meester, waarbij ik Koba zelfs in mijn vertrouwen neem.
‘Als je bij deftige verwanten te logeren gevraagd bent,’ begin ik, ‘wát kan er dan nog aan je worden opgeknapt?’ en ik wijs op mezelf van het halsboord tot de schoenzolen.
Ik voel me bij een schouder gepakt en voor het venster in het volle licht geschoven. Koba monstert me zorgvuldig.
‘Een overhemd en een das,’ zegt ze, ‘ook een nieuw vest met de fleur van een kleurtje.’
‘Geborduurd...!’ mompel ik aarzelend.
‘Ja, en de broek oppersen.’
Ten gevolge van die besprekingen ben ik voortaan elke minuut die ik vrij heb, in een of andere winkelbuurt aan te treffen. Niet alleen, dat ik daar de raadgevingen van mijn werkvrouw in practijk breng, maar ik schaf me daarenboven nog een fijner montuur aan voor mijn bril, handschoenen, manchetknopen en een lederen reisvalies. Het is voor het eerst in mijn leven, dat ik niet contant betaal.
‘Noteren, ja zeker,’ en ik doe de glazen straatdeur achter me dichtrinkelen.
Verschrikt sta ik stil buiten, terwijl ik langzaam tot bezinning kom. Welk steil rotspad ben ik bezig te beklimmen; wáárheen leidt het mij?
‘Bedenk,’ zeg ik ernstig, ‘mijn waarde makker, dat dit meisje tante Maarte's en oom Jakobs dochter is. Wie plukt er een roos van een brandnetel? Ontliep ze haar huis niet naar een ver gelegen land, en heeft ook zij niet draf der zwijnen moeten eten?’
‘Haar handschrift dan?’ hoor ik mij zacht in het oor fluisteren, ‘en de manier ook, waarop ze je uitnodigt, die zo warm is als de zomerzon door een raam op het Oosten?’ Ach ja, en mijn dróóm is het, die me zijn meningen op tracht te dringen, dezelfde, die verleden najaar me met twee kinderen, de schoonste vrouw van de stad, en een kamer, waarvan-uit je de zee kunt zien, heeft gezegend, en die me op een mooie morgen met de scherven van al dat kostelijks alleen heeft gelaten.
Hoog met de schouders rijst hij boven me, en als hij naar me neerbuigt, voel ik zijn licht gouden haar aan mijn wang vlammen.
Om me aan dat gezelschap, waarvan ik het gevaar besef, te onttrekken, sluip ik haastig de dichtstbijzijnde bazaar binnen.
‘Een stok, ja’, zeg ik, ‘en de knop moet van been zijn.’
Vanzelf spreekt het, dat ik me vóór alles een officiële reisgids der Nederlandsche Spoorwegen, zomerdienst, aangeschaft heb. 's Avonds, zodra ik het licht heb aangestoken, en me terecht heb geschikt tussen de uitpuilende veren van mijn hinkende leunstoel, verdiep ik mij in de lijnen van de kaart en in de kolommen van de tabellen. Onder het bestuderen door zie ik spoorstaven voor me opspringen, wegzwenken, en begint de notenbalk van de telegraafdraden voor mijn ogen te dansen. ‘Baflo, Warffum, Hintham, Vlake’, blaf ik verbijsterd bij het doorbladeren, en dan krabbel ik bladzij na bladzij van mijn notitieboekje vol met een geheimschrift van cijfers.
Als slotsom van die onderzoekingen geef ik eindelijk aan nicht Martha de dag en de tijd op, waarom ze gevraagd heeft.
Eén juli, om twaalf uur, begint de vacantie. Juist nog kan ik mij even naar huis reppen, staande wat eten, en mijn bagage aanhalen. Op de plaats van mijn bestemming kom ik dan aan in de loop van de avond. Zo win ik een vijftiende dag uit. Gerustgesteld en tevreden rijs ik op, draai mijn lamp neer, maak het donker.
Een week nog kruipt voorbij. Een eindeloze nacht met een doolhof van dromen: één juli.
In de vroegte pak ik mijn valies, dat mijn bedompte slaapvertrek doorbalsemt met het verrukkelijke reukwerk van leder. Als ik heb ontbeten, laat ik het servies staan op tafel, voor aanstonds. Daarna maak ik nog het vagevuur door van mijn laatste bureaumorgen.
‘Triest weer,’ stel ik vast op mijn terugweg, terwijl ik bedenkelijk optuur naar een drift wolken.
Koba wacht me thuis, om me weg te helpen, zoals ze dat uitdrukt. Van dat besluit heb ik haar niet af kunnen brengen. De omgang met Koba is moeilijker geworden, vooral sinds ik, waar ik zelf opslag van het kantoor had gekregen, ook háár weekloon verhoogd heb. Een aanbod, dat ze eerst met alle geweld weigerde. Maar van het ogenblik af aan, dat ik haar had overgehaald, ben ik iets nog veel onmondigers en hulpbehoevenders voor haar geworden.
‘Keurig,’ zegt ze, wanneer ik reisvaardig op de mat van de gang wacht, in mijn linkerhand mijn koffertje, de stok met benen knop, en een deugdelijk gerepareerd regenscherm, en over de rechterarm mijn zomerjas, die ik in een deftige plooi heb gevouwen.
‘Keurig,’ zegt ze, en nu volgt ze mij de vier trappen naar de straat op, waar ze me blijft naroepen, en toewuiven.
IJlings pak ik me, met een gloeiend hoofd, weg, want ik heb een gordijn voor een der ramen van de zeven hemelen boven me opzij zien schuiven, en aan de overzijde heeft een schrobbend meisje haar bezem tegen de deurpost aangezet, om zich op haar gemak over ons afscheid te verlustigen.
De straathoek! Maar ook als ik die ben omgeslagen, verlangzaam ik mijn tempo niet. Ik weet, dat ik tijd heb. Echter is het nodig, dat ik met de hinderlaag der draaibrug rekening houd. Eén steeg nog en dan kan ik haar in het gezicht krijgen. Dat dacht ik wel, open natuurlijk.
‘Ach God,’ zucht ik.
De rook der kleine, stoere stoomboot hult me in roetdamp. Achter haar, langzaam, volgt de sleep; een obsessie. Angstig, door beslagen brilleglazen, staar ik de langs varende karavaan na. Het zijn de zolderschuiten en de pramen, en de kolenaken, met de was aan een drooglijn, een kindergezicht voor een kajuitraampje, de gebruinde schipper op de voorplecht, en, slank als een beeld van Bellona, de vrouw aan het roer, het blonde hoofd omhoog, niet of ze uitspiedt over groezelig vlietwater, maar of ze de verte van een grenzeloze oceaan peilde. Trager glijden ze, en ik verzuim ze te tellen, omdat al mijn plannen bezig zijn in het geplas tegen de walkant te verdrinken.
Minstens een uur moet het geduurd hebben. Ik wring mij door het woelen van wagens en voetgangers. Deerlijk deuken ze mijn handvalies.
Ruim een kwartier tijd, merk ik, wanneer het station voor me opdoemt.
‘Dank U,’ zeg ik, een wijsvinger aan mijn hoedrand, als het kaartje me wordt toegeduwd. Waaróm niet een enkele hoffelijke groet van de jachtende wereld binnenzenden door het deurtje van dat donkere uitkijkgat? En het hart vol bange voorgevoelens, begin ik het perron op en neder te drentelen.
Halfduister is het daar, en hoewel het er droog blijft, schijnt een aanhoudende regen te vallen. Onrust, droefenis. Omdat ik me nietiger, armer dan ooit voel onder de geweldige omkapping van zwart ijzer en beduimeld glas, omdat ik door de golf van het ongeduld der wachtenden word meegenomen, of omdat me in een vochtige windvlaag een herinnering tegemoet suist aan alle handdrukken, tranen en adieus, die zich hier onder het glimmende dak hebben verloren, de everlasting farewells uit een opiumdroom van De Quincey?
‘Waar ben ik aan begonnen?’ zucht ik troosteloos, als met de plechtigheid van het onherroepelijke, in een dof narommelen van donderslagen, mijn trein het station binnen komt daveren.
‘Derde, niet roken,’ roep ik een conducteur toe, die portieren openrukt. Een breed armgebaar verwijst me naar achteren. Ik snel de wagon langs en bons tegen lichamen. Eindelijk zink ik op een houten bank neer, een hoekplaats, spring op weer, werk, me zover mogelijk uitrekkend, mijn reistas in de bagagehouder, hoor met een slag de coupé sluiten, en tuimel achterover, nu de locomotief aanzet, en in een schimmig licht, de wereld zich in beweging zet achter ons raampje.
Kolenloodsen, goederenloodsen, een kerk, en een gevangenis; en daar beginnen de polderlanden, grijsgroen onder een loodgrauwe hemel voorbij me te wentelen. Gods slaaplied voor onrustige harten gezongen, heb ik de wei horen noemen, ja, ook mij kalmeert ze. Waarlijk, en heel wat gemakkelijker zou het voor mij geweest zijn, wanneer ik van mijn treinreis niets anders dan een oude molen aan een trekvaart, boerderijen tussen lommerrijke olmen weggedoken, en een kerkspits aan de einder te vermelden had gehad. Ik zou dan ook mijn medereizigers, lieden zoals iedereen die wel op zijn omzwervingen zal ontmoet hebben, en van wie niets nieuws kan bericht worden, onbesproken hebben gelaten, ik had geen woord over mijn overbuur behoeven te verliezen, hij met zijn koperrode kop, die door een wolk wit haar omlijst wordt, zijn losse hemdkraag, bij de halskuil open, en zijn schoeisel van, aan de blote voeten, sandalen; ook had ik, wie naast hem is gezeten, kunnen voorbijgaan, om hem, met zijn spotachtig boven lorgnetglazen knipperende ogen, achter zijn krant te vergeten; evenmin zou ik de man in het zwart, van wie je niet zeggen kunt, of hij een schoolhoofd, een ouderling of een deurwaarder is, voor het voetlicht gevoerd hebben, en ik had het gebruikelijke boerenvrouwtje, kap op en karbies tussen de knieën, niet uit haar onberoerbare rust hoeven wakker te roepen. Maar er blijft me geen keuze, als ik een beetje een aannemelijke verklaring van mijn avonturen wil geven. Want dit is het onbegrijpelijke, het angstwekkende, dat, wáár ik ook neerzit en in gedachten raak verzonken, er dadelijk een heimelijke samenzwering tegen me gaande is, waaraan alles en iedereen deelneemt; zoals hier: veld, hemel, trein-conducteurs en medepassagieren. Ik onderwijl, in mijn gemijmer verloren, kijk uit door het raampje. Hoe mooi, denk ik, totdat ongemerkt de ring al dichter om me saamgetrokken wordt, het geschut opgesteld is, en de bajonetten geveld zijn. Ingesloten, en dan heb ik ten slotte nog het ongeluk, om eigenhandig de vlag voor de aanval te zwaaien: door mijn flambard af te zetten, en over mijn haar heen te strijken. Meteen valt het schot: ‘hoofdpijn?’ Een vraag me gedaan door de grijsaard die, als je zijn leeftijd op vijftig zoudt schatten triomfantelijk zeventig zeggen zou. Hoog tijd, om alles voor je verdediging, of ten minste voor je vlucht, in gereedheid te brengen; maar ik voer een manoeuvre uit, welke die mogelijkheden alle twee tegelijk voor me afsnijdt: Ik geef hem een antwoord, dat hij niet anders dan als een bevestiging kan opvatten.
‘Aha!’ knikt hij tevreden.
Verslagen, - en de gevangene, die in verhoor wordt genomen.
Welke zijn mijn verrichtingen 's morgens direct bij het uit bed stappen?
‘Me wassen en aankleden.’
‘Wat wassen?’
‘Mijn gezicht, hals en handen,’ stamel ik, in de war gebracht.
Hij haalt verachtelijk de schouders op, en onder de borstelige wenkbrauwen vol gestrengheid me aanfronsend, beveelt hij me, dat ik mij voortaan elke ochtend tot de huid toe te ontbloten heb, en mij te onderwerpen heb aan een ijskoude afspoeling.
Meer stormtroepen.
‘Buiten uit de regenton,’ roept de deurwaarder, en de man achter de krant, die er expres zijn lectuur voor laat zakken, zegt: ‘Beter erín en het deksel gesloten.’
Stotterend tracht ik me teweer te stellen terwijl ik het gevoel heb, of ik bibberend onder waterstralen, in minder dan mijn hemd voor de wereld te kijk sta. Onder me knarsen de wielen. Ook de sneltrein draagt tot mijn nederlaag bij door zijn remmen te laten werken.
Als we stil schokken, en het portier wordt opengetrokken, zijn ze juist aan een nieuw onderwerp bezig, en houden er zich onledig mee, om me een dieet van rauwkost op te dringen. Ik waag nog een poging, om mijn vereerde Brillat Savarin, behalve een fijnproever, raadsheer en oud-kolonel, in het strijdperk te brengen, maar ik zie hem smadelijk tot de aftocht gedwongen. Aller ogen hebben zich op mij gericht, ik put mij uit in hulpeloze tegenwerpingen, die ik met gebaren van mijn korte armen kracht poog bij te zetten; het gonst in mijn oren, het geraas van het perron rumoert de coupé binnen, en langs de wagens wordt iets afgeroepen, waarvan de betekenis niet tot me doordringt.
Eindelijk zet de trein zich opnieuw in beweging. Rust, stilte. Het lijkt, of het noodlot, nu het de zin heeft gekregen, de spelers bedankt heeft voor hun medewerking. De natuurgeneeskundige vind ik in een brochure verdiept, en een vers blad van de krant wordt uitgevouwen. Goddank, denk ik.
Nu zullen zo dadelijk de weien voor bossen gaan plaats maken, overweeg ik bij mezelf, haal mijn horloge voor de dag, waarvan ik de stalen ketting thuis heb gelaten, en zoek onder de aantekeningen in mijn opschrijfboekje het dorp op, dat onze eerste stopplaats zal wezen. Een begin van schemering waast over de vlakte.
Tot mijn verwondering blijft zich het grenzeloos grasland naar de horizon uitstrekken, en als we eindelijk het naaste station hebben bereikt, waar we voorbijsuizen, in stede van er, zoals ik reden heb om te veronderstellen, halt te houden, geloof ik een naam af te lezen, die niet op mijn route kan voorkomen.
Een vingerhoog mijn hoed optillend, verstout ik mij, om de grijsaard tegenover mij uit zijn boek, voor een inlichting, op te doen schrikken.
Waar ik heen moet, vraagt hij streng.
Omdat de beklemdheid van het voorgevoel mij naar de keel grijpt, reik ik hem zwijgend mijn spoorboekje over.
‘U bent verkeerd mijnheer. Zoëven toen het duidelijk afgeroepen is, had U over moeten stappen.’
Verslagenheid, vertwijfeling. Beide handen hef ik in de hoogte, om ze machteloos in de schoot te laten zinken.
Die vrolijkheid wáárom? De man van het nieuwsblad schijnt zich met zijn geruchtloze genoegen niet langer tevreden te kunnen stellen; want, zich op de knieën slaande, schatert hij het uit, en naast me, aan de kant van de deurwaarder, hoor ik een nauwelijks onderdrukt grinniken.
Langzaam rijs ik van mijn plaats op, star de ogen gericht op de noodrem.
‘Tien rijksdaalders boete,’ wordt er gewaarschuwd, ‘en ze zetten je af aan de rand van de spoordijk.’
Hulpeloos laat ik me weer in mijn hoek vallen. Wát te beginnen? En nu merk ik, dat het niet waar is, dat raad duur is. Van alle kanten krijg ik er een penningske van toegestopt.
‘Over een klein uur een halte.’
‘Daar uitstijgen.’
‘En aanstonds terugreizen.’
‘Wanneer er nog verbinding is.’
Wat drie reisgidsen te voorschijn doet zwaaien.
‘Neen, géén verbinding.’
‘Dan overnacht hij daar.’
‘Heb je hotels in die uithoek?’
‘Allicht toch een bank in de wachtkamer.’
De stemmen bonzen om als een troep toornige bijen. Dán juist is het ogenblik aangebroken, dat de stille figurante, die het ganse spel door onbeweeglijk heeft gezeten, en gezwegen, in haar kleine en nederige rol optreedt. Het vrouwtje met haar boodschappenmand schraapt zich verlegen de keel, en langs de ouderling naar me heenbuigend, zegt ze, in een zangerig dialect, op muziek lijkend, dat er een goed logement is te vinden, waarvan ze de eigenaar kent. Duidelijk legt ze me uit, hoe ik er van het station af naar toe heb te lopen.
Ik maak een diepe buiging, en hoe hartelijk zou ik gedankt hebben, als benardheid over een schoon woord kon beschikken. Nu rest me enkel maar dat kort gebaar. De zeventigjarige vijftiger heeft zijn brochure weer ter hand genomen, de krant ritselt open onder de lichtpit, die ze hebben aangeknipt, en ik word weggezogen in een wervelstroom van bekommeringen: zelfverachting, vrees voor wat dreigt nog, en een schrijnend me schamen voor Martha.
Zo sleurt me de voortjachtende trein mee naar een dichte, niet te peilen duisternis. Die ik eerst in al zijn glibberige en bedrieglijke ondoordringbaarheid leer kennen, als ik eindelijk uitstijg - zoals ik mijn reis ben begonnen, tas, wandelstok en regenscherm in de linkerhand, mijn jas, die zich, heel de ramp lang, onberispelijk in de plooi heeft gehouden, over de rechter.
Waarop, onder een half uitgewaaide lantaren, mijn uiteenzettingen met de chef volgen, en mijn schrik dan, wanneer ik gewaar word, hoe diep ik in de zak heb te tasten.
Buiten op de landweg moet ik mijn zorgvuldig samengerolde parapluie opsteken. Nat meld ik mij aan.
‘Wel zeker,’ zegt de waard, een ruw soort van kerel, als ik mijn vraag doe, en hij gaat mij voor.
Onder het naar boven klauteren, vertel ik hem mijn ongeval.
‘Doet niets,’ en in overweging geeft hij me, om in de vroegte de autobus van zo'n pas hier ingestelde dienst te nemen, die een directe verbinding heeft met de plaats, waar ik zijn moet. De laatste had ik bij mijn aankomst ook nog kunnen halen; op de treinen rijden ze; ik had dan vanavond nog aan kunnen komen.
‘Zó,’ zeg ik enkel maar zuchtend, ‘neen, dat wist ik niet.’
Hij brengt mij naar een klein, eng hok onder de daksparren, dat me toch het ondergrondse roefje van mijn souterrain in de gedachten roept. Op de deur zit geen sleutel. Een man ben ik, die veel heeft gelezen, en weinig gereisd heeft. Wat me bezorgd voor mijn veiligheid doet wezen. Ik begin de commode naar de drempel toe te slepen. De poten knarsen oorverscheurend langs de planken vloer, en dit doet me verschrikt en verlegen mijn pogingen opgeven.
Zodra ik mij tussen de matras en het dekbed heb geschoven, rillend van de vochtigheid en het troosteloze, merk ik, dat ik de slaap niet kan vatten. Voor iemand, die altijd tegen de stroom op moet zwemmen, ben ik geen moedverliezer, of twijfelaar aan de overzij, en dikwijls kun je me op een glimlach betrappen, wanneer een golf me omver heeft geworpen, of ik een mondvol zilt water moet inslikken; maar een enkele
maal toch staar ik somber naar mijn barse leven, en bezondig mij aan bitterheid.
Beneden in de gelagkamer, hoor ik de biljartballen tegen elkaar klotsen, stemmen klinken op van een allengs luider wordend krakelen, het geraas schijnt dichter de trap naar de zolder te naderen. Mijn hart gaat gejaagd kloppen, en ik begin er rekening mee te houden, dat een woedende menigte, om mijn bloed roepend, zo dadelijk bij me binnen kan dringen, om mij, sjofele vleermuis, twee pinnen door de vlerken, en een pen door de poten, aan de deurpost te nagelen.
Als het stiller is geworden, slaap ik in, enkel om mijn dwaaltocht tot een reis om de wereld te maken; want als de gevangene van een piratenjonk word ik de Gele Zee over gevaren, ik verkeer in de misdadigerskringen van Chicago, om ten slotte op een pas ontdekte sneeuwtop van de Karakorum te worden achtergelaten en vergeten. Met een schok schrik ik wakker: trippelen over mijn plankenvloer, en een krassen van nagels tegen de wand van mijn bedstee; maar als ik ademloos recht zit in een kuil van mijn kussens, en luister, besef ik, dat het de vogels zijn, die boven me in de dakgoot rumoeren; wat een sein is van de aantocht van de morgen.

Derde hoofdstuk Het hof en zijn hofhouding

Een zwoele wind waait door mijn haren, de flambard ligt op mijn knieën; de armen voor de borst samengestrengeld, werp ik het hoofd achterover, en lijk op de palfrenier van de karos van de koning.

Vierde hoofdstuk Rudolf weigert een geschenk

Dus is het alles werkelijkheid, denk ik, terwijl ik, als een kind met een boodschap op de tenen staande, mijn dubbeltjes over de toonbank uittel.
Een winkel midden in het veld; een vrouw, die een kap draagt, oorijzers, en een kleurige doek over de boezem, en die je monstert zo glimlachend onschuldig, dat je haar gedachten zeggen hoort: ‘dus híj weer, het manneke; als hij zijn inkopen gedaan heeft, durf je hem niet van het suikergoed uit je stopfles aan te bieden; maar evenmin hoef je je ernst bij hem te bewaren, zoals dat bij een heer betaamt.’
‘Best,’ zeg ik, ‘dank U,’ en ik berg de twee door me uitgekozen geïllustreerde briefkaarten in een binnenzak. Dan tik ik aan de rand van een hoed, die ik blijk thuis gelaten te hebben. Buiten ga ik op een omgevallen boomstam zitten, haal mijn vulpen te voorschijn, en adresseer de ansicht, waarop je een boerenhuisgezin om een schouw kunt geschaard vinden, aan Koba, en de andere, een bosgezicht, aan de collega, die op een middag een brief van me met een postzegel beplakt heeft, en hem aan de loper mee heeft gegeven.
Dus is het alles werkelijkheid. En waarom had het niet evengoed een droom kunnen geweest zijn? Een wildvreemd meisje vraagt je op bezoek, neen, zeg je, onmogelijk, en nauwelijks een dag later heeft het noodlot een jubelend já aan je ontfutseld; en dan krijg je een spoorrit, die in een reis om de wereld ontaardt, een tocht in de morgen, voor op een voertuig, met wezens uit een andere wereld volgepropt, en als welkom een visioen zo verblindend, dat je de reistas uit je vingers glippen laat, en de vlucht neemt, god Pan op je hielen. Waarna een schone vrouw verschijnt, door wie je de eerste deernis van je leven wordt geschonken, en die je dankbaar toeknikt, wanneer ze een takje van drie rozen aan haar blouse steekt; terwijl je zelf, een paar decenniën jonger, als een overmoedige scholier langs de weg loopt te fluiten, en door sparrenhout ratelende eekhorens kushanden toewerpt. Zou je uit deze elementen niet eerder nog een droom kunnen ineenmengen, dan uit die gang met Koba langs de trappen van de bovenburen?
Twijfel heeft me vervuld al die dagen; ik heb me geen rekenschap durven geven, en geen enkele vraag kunnen oplossen. Maar toen ik het berkenlaantje, dat ik sinds de eerste morgen niet meer had teruggezien, was doorgelopen, en de brede grintweg voor me lag, heb ik zekerheid gekregen.
Ronken, gedreun van een horen, en daar davert me dezelfde autobus voorbij, ik herken ze, en de chauffeur groet me, die me op een zonnige ochtend hier afgezet heeft. Nu zitten de passagiers er schouder aan schouder, en ze stormen in de richting heen, vanwaar ik ben gekomen.
Een week nog, denk ik dan, en terwijl ik de stofwolk na sta te turen, weet ik plotseling de waarheid. Ik houd van een vrouw, die ik nooit bezitten kan. Neen, nog geen wanhoop, gelúk zelfs, en een weinigje weemoed. Omdat er iets geschieden moet, stap ik de winkel binnen, en koop daar het paar briefkaarten, schrijf er de adressen op van mijn oude collega, van Koba. Twee groeten, twee tekenen van leven, maar eigenlijk zijn het twee ankerkettingen, die een schip heeft uitgeworpen - morgen, de zee glimt, en aan de kade begint het rumoerig te worden.
Ik buig een laantje kromgegroeide eiken in, om mijn correspondentie naar een ver afgelegen brievenbus te brengen. In een dwarreling van zon en schaduwvlekken zie ik Petrus, recht en pezig in zijn zwarte klederdracht, me achter zijn kruiwagen naderen.
‘Heet weer,’ zeg ik.
‘Het begint pas.’
‘Altijd zijn er mensen die er zich niet aan storen zullen, zoals bijvoorbeeld juffrouw Martha.’
‘Neen, net zomin als de bijen.’
‘Morgen.’
Ik vervolg mijn weg. In de verte wordt het piepen van het wagenwiel zwakker en zwakker en ik verwonder mij. Als ik hem een uur vroeger, eer ik de waarheid ontdekte, begroet had, Martha's naam had ik niet uit kunnen spreken. Omdat ze zelf te onwerkelijk voor me was, zoals je van die muziek hebt, welke je een avond lang in dromen kan wiegen, terwijl de maten aan je voorbijruisen, en er geen noot is, die je er later van herinneren kunt. Nu blijkt ze tot een simpele melodie geworden, die zonder einde door mij heenzingt, zo'n volkslied.
In mijn leven, dat niet gemakkelijk geweest is, heb ik geleerd, om met het leed in onderhandeling te treden. Haar nimmer bezitten? Stil, zeg ik, uitstel; en dat ze me lief is, blijft zo een poos nog het enige. En daarom loop ik in een ongekende rijkdom verder, neuriënd, heel haar wezen, alles wat we met elkander doorleefd hebben, tot klank makend. In die herschapen vorm herinner ik me van ons samen voorvallen, woorden, met de helderheid van jubelende kinderstemmen.
Of ik mee mag helpen? Ochtend is het, haar taak houdt haar thuis, onverbiddelijk, de Oostenwind voert geuren aan van de boskant, maar ik kan me niet losrukken.
‘Wat je wilt, wieden of vruchten oprapen, of de karnmolen op gang brengen,’ roep ik in een parmantig vrijgevige ijver.
Ze is bezig erwten te plukken; ze wenkt me. Er wordt me een mand in de handen gegeven. Ik spartel tussen stokken in een net van onontwarbare ranken rond.
Geelgoud, oranje en diepblauw, mijmer ik, in haar aanblik verloren, een droom voor het doek van een groot schilder. ‘Vrouw met Strohoed’ zou het genoemd moeten worden, of eenvoudig maar ‘Zomer’. En intussen trap ik een paar staken stuk, wrijf met aardevingers het zweet van mijn voorhoofd, gooi een pas gevulde korf onderste boven en bezoedel mijn kleren.
‘Halt,’ roept ze, opspringend, de schoot vol afgeplukte peulen. Als ze bij mij staat, laat ze de punt van haar schort los, zodat alles wat ze ingezameld heeft, voor haar voeten neerregent. Beide handen legt ze op mijn schouders, en kijkt me lachend aan, hoofdschuddend, met iets van Koba's moederlijkheid in de ogen, met méér nog zou ik bijna wagen te beweren, wanneer ik kon begrijpen, waaraan ik dàt verdiend mocht hebben. Niet aan mijn onbehouwenheid zeker. Hard heb ik een heel jaar gewerkt, legt ze me uit, dus niets nu dan vrijheid, en daarmee word ik afgedankt en het groen ingezonden.
Vaarwel ja, tot aanstonds.
Ook kan er soms wel een klein uur tussen de ene plicht en de andere uitgespaard worden. Naar het bos dan samen, waar het licht gedempt is, en de koelte aromatisch. Ik ben er niet gewend aan om te wandelen, wat gauw moe maakt.
Dáár, wijst me Martha. Een moskussen. Tussen de heesters ligt het voor ons opgeschud. Het blijkt een nauwe zitplaats, als we er ons in hebben gewrongen. Al mijn best heb ik te doen, om haar niet aan te raken, doch het lukt me niet altijd, en dan moet ik Martha verlegen om verschoning vragen, waarna ze haar gezicht, dat bruin is als de bolster van een walnoot, naar me omkeert, glimlacht, en me argeloos toeknikt. Een kind is ze, ook in de aandacht, waarmee ze naar mijn zwaarwichtige uiteenzettingen, of zouden het de verzen zijn, die ik met een galmende stem opzeg, zit te luisteren. Alsof ik haar schoolmeester was, en zij een klein meisje. En smeekt ze me niet letterlijk om vergiffenis voor wat ze verzuimd heeft? Wil ik geduld hebben? Ze is leerzaam. En alles zal later...
Ach, en ze vergeet, dat het een half verzande watersprong is, die hier lafenis moet geven, en evenmin schijnt ze rekening te houden met een valies van nieuw leder.
Petrus heeft gelijk gehad; bij iedere stap wordt het drukkender. Ik trek mijn jas uit, hang haar over mijn stok, die ik als een geweer heb geschouderd, knoop mijn vest los, en strompel zo verder als een moe voetreiziger. Niet in de richting van de brievenbus. Die tocht heb ik al lang opgegeven. Neen, huiswaarts.
Daar heb je de bloemen van het tuintje, fonkelend door het struikgewas. Je hoort een merel zingen. Zeker dezelfde, die me op mijn eerste morgen...
‘Warm? Ja, verschrikkelijk,’ antwoord ik Martha, die, zich met de strohoed koelte toewuivend, komt toelopen. Heur haren flakkeren op, en ze heeft de speld afgedaan, die haar blauwlinnen gewaad onder de kin sluit.
De hitte blijft stijgen. Middag. Ik heb de luiken van mijn slaapkamerraam dicht gemaakt, en alleen met een hemd aan, strek ik me uit op het laken. Eén enkele dunne lichtstraal dringt door de slecht gesloten blinden en ik zie er twee fonkelende vliegen in dansen. Vakerigheid, en dan indommelen.
‘Eerbied,’ hoor ik me uitroepen, terwijl ik wakker schrik, en nog juist tijd heb, om het eind van mijn droom te onthouden; ik, van gedaante een meikever, die voor een rozestruik de hoed afneem. Ja, denk ik, groeten, voorbijgaan, en ik trek een broek aan, die alweer aan het uitzakken is bij de knieën, en een overhemd, nu niet meer het nieuwe. Ook de avond brengt ons geen afkoeling.
‘Help eens,’ roept Martha.
Allebei pakken we de kleine tafel, waarop het theegerei klaar staat, aan een rand vast, en dragen haar naar buiten, op het grasveld onder een bloeiende linde.
‘Voorzichtig, langzamer,’ en ‘zó,’ zeg ik tevreden. Dan slepen we twee rieten stoelen aan, ik stadsmens, bang voor buiten, bovendien met een sjaal op de arm. Die leg ik over de schouders van Martha, een beetje schutterig en onwennig, want het is mijn eerste hoffelijkheid. En tegelijk een mislukking. Ik word afgeweerd.
‘Neen, beter zo,’ zegt ze, en wikkelt de doek om mijn benen, en, nu, eigenlijk... in alle geval is het avond.
Ingepakt als een herstellende zieke, kijk ik stil toe, hoe ze de koppen terecht zet, en inschenkt. De geur van de bloesems omhelst me; in het Westen wordt de hemel rood.
‘Rijk landheer, na inspannende werkdag, met jonge vrouw voor buitenhuis uitrustend,’ mompel ik. ‘Een verdichtsel,’ voeg ik er zuchtend aan toe; en dan luider tot Martha: ‘verrukkelijk’; onder het drinken sluit ik de ogen. Weer voel ik van het mij zo onbekende geluk, hoe het terugkomt. Vredig is het. Martha heeft een handwerk meegenomen, de witte doek op haar schoot houdt al het licht, door de avond hier achtergelaten, gevangen, en hult er haar in de weerschijn van. De rustige bewegingen, waarmee ze de naald voert, zijn dezelfde als die van de door een windzucht ritselende bladeren boven ons, en van het zuiltje wasem, dat omhoog stijgt uit de zingende theeketel. Zo'n volkomen vervulling, waarvan je soms in je jeugdtijd gedroomd hebt, toen je nog onbewust was van het pak honden, dat je in je binnenste herbergde, en dat later alle lieve gasten van je drempel zou blaffen.
Ik had moeten zwijgen, maar zo is mijn aard niet.
‘Een paradijs,’ roem ik, terwijl ik luidruchtig in de handen wrijf, ‘en dank je er dagelijks niet de hemel voor, dat je dit alles het jouwe kunt noemen?’
Ze hecht haar naald vast in het linnen, vouwt de handen in de schoot, ze ziet me strak aan, ernstig.
Nu gaat het komen, denk ik, alsof het iets was, waar ik dagen lang angst voor gehad heb, dat het plotseling zou gebeuren.
‘Neen,’ zegt ze, ‘ik dank niet. Het is geen vreugd, om op gestolen goed te wonen.’
‘Gestolen?’ krijs ik.
‘Ja, en van jou, Rudolf.’
Ik houd haar twee protesterende handpalmen voor, terwijl ik heftig het hoofd schud.
‘Zelf heengaan? Mij hier alles overlaten? En ik, die niet eens weet, of ik een snoeimes bij zijn heft of zijn lemmet moet beetpakken.’
Gelukkig, dát tenminste heeft ze ingezien.
‘Maar er zijn ándere wegen...’
In godsnaam, denk ik, noem ze niet, als ze te bloeiend zijn en te doornig voor struikelende platvoeten.
Ze is opgestaan.
‘Rudolf, luister, zou je...,’ en ze legt een hand op mijn schouder, zó dat ze mijn hals aanraakt.
Stilte; meer wordt niet gesproken; maar ik begrijp het, dat ik slechts mijn kort armpje uit hoef strekken, en ik zal haar op mijn knieën mogen hebben, en ze zal het goed vinden, dat haar borst rust aan de mijne; en dat ik mijn mond druk op de hare, ook daar zal ze zich niet tegen verzetten. Met alles, ís het zo niet, wil ze het afkopen van me, het onrecht, met alles.
The Beauty and the Beast denk ik wanhopig, maar hier dan een beest, waar je geen prins in zult wakker kunnen kussen.
Er schijnt iets gevallen te wezen. Ik buig onder haar hand weg, en buk me. Terwijl de tranen mijn ogen verblinden, zoek ik naar wat nooit werkelijk gewéést is, met de vingers langs het vochtige gras tastend.
‘Neen,’ zucht ik, en dan rijs ik langzaam op, diep ademend.
Ze staat niet meer naast me.
Zo eindigt de avond.
Een slapeloze nacht dan.
Zodra het licht wordt, kleed ik mij aan. Nog niemand beneden. Op een stuk papier, ergens van afgescheurd, schrijf ik: ‘ben uitgegaan, wacht niet.’ Ik snij brood af, haastig, sluip het huis uit.
Zo komt het, dat je uren lang een wonderlijk soort van gedaante door de blauwe frisheid van de bladstille ochtend kunt volgen. Nu eens beweegt hij zich, vuistgroot en donker, door het rossig korenveld, dan weer kan je hem bij de beek zien gesticuleren naast een wilde-rozestruik, die uitgebloeide blaadjes in het fonkelende water laat vallen, hij strompelt over dorrend heidekruid, of maakt halt op een boomloze heuveltop, met uitzicht over kalkwitte stuifduinen; daar staat hij een ogenblik roerloos, twee vingers tussen twee vestknopen, als het spotbeeld van een verbannen Napoleon, om dadelijk weer verder te trekken, de vleugelstompjes van de armen in een heftig bewegen; maar later aldoor langzamer, naarmate de zon stijgt, en eindelijk met knikkende knieën, en een gezicht, dat hij telkens moet afvegen. Bovendien kan je hem met zichzelf een gesprek horen voeren op de manier van de eenzamen.
‘Genoegdoening,’ stamelt hij, ‘in de aalmoes van haar heerlijkheid gegeven. Monna Vanna, die vrouw. Naakt onder enkel haar mantel. Een verhaal, ach, een schouwspel; maar zo vind je helderheid. Naar de vijandelijke veldheer. Ook om vrij te kopen. Nu goed, ja, een veldheer, en waarom ook ikzelf niet éénmaal in een wapenrusting? O neen, ik weiger, niets kost het, ik rol mijn tenten op, breek het beleg op. Vrij is ze. Vaarwel Martha.’
‘Vaarwel,’ roept hij, en jaagt een dommelende vogel op. Meer verraadt hij niet. Zwarte jas, zwarte das, vijf voet hoog, en een bleek klerkengezicht achter brilleglazen, niet goed schoon gewreven, en dát in gevecht met de liefde, alsof je je Jacob, bij zijn worsteling met de engel, een beetje aamborstig en krom op de benen zoudt voorstellen. Daarom geen tragische vertoningen; alleen een takje stuk gebeten, en soms een blad, dat afgerukt wordt, en weer weggeworpen. En rusteloos rondgaan. Wat de reden is, dat je hem daar overal de heldere julidag ziet verbazen, op de zandberg, midden in de roggelanden, als een inktvlek op het boekweitveld, of in een hopeloos gesprek met het beekwater.
Wanneer eindelijk de bloemen van het tuintje, in hun rood en wit, door het lof voor me optintelen, heb ik nog geen uitkomst gevonden; maar als ik een hand aan de klink van het hek leg, sta ik een ogenblik op mijn turfhoge benen van verrukking te trillen: God weet het, misschien tóch.
‘Wat’, schrik ik, als ik de kamer binnenkom. Daar heb je het zonlicht, teruggekaatst door het wit van de wanden, daar fonkelt de tafel, juist zo, als op de eerste morgen van mijn hier-zijn, feestelijk aangerecht met de vaas rode papavers, de vruchten in schalen, en de honingschotel, een wolkje bijen erboven, en daar zie je Alexander op de vensterbank, vuur uit zijn halsvederen schuddend, en de borst bol voor een nieuwe fanfare, en eindelijk hoor je er het lachen en het praten weer, en je kunt het niet wegredeneren, dat er tegenover Martha een gast is gezeten.
‘O,’ zeg ik, een stap achteruit doend.
Maar Martha is al opgesprongen, haar rokken glad strijkend. Ja, in het korenblauw nu ook, en met een vonk in het juweel onder haar halskuil.
‘Neef Tinus, neef Rudolf.’
Nooit heb ik goed geweten, hoe ik me bij een kennismaking heb te gedragen. Wantrouwend monster ik de vreemdeling boven de brilleglazen, stijf houd ik de armen gedrukt tegen de zijden, en maak een korte buiging, knakkend en houterig, als een gebroken stuk speelgoed. Maar de ander heeft al naar mijn hand gegrepen, krachtig schudt hij die. ‘Prettig,’ roept hij uit, ja, ook door hèm word ik verwelkomd, met prettig, en zoals hij me toeknikt is dat welgemeend, frank en trouwhartig.
Martha zet een stoel voor me bij, en ze schuift me een bord toe.
‘Eigenlijk heb ik al gegeten.’
‘Ah, vroeg er op uit, koel nog, dauw en eenzaamheid. De prachtigste tijd voor een wandeling!’
‘Met dezelfde bus als jij gekomen,’ valt Martha hem in de rede. Haastig spreekt ze, en het is voor de eerste maal, dat ik haar hoor stamelen. Dat hij de gewoonte heeft, om zonder te waarschuwen op je dak neer te vallen.
De gewoonte...?
‘Als een hagelbui uit onbewolkte hemel.’ Dit van hem, lachend.
‘Zo, zeker, een zoon van tante Maarte's zuster dus?’
‘Ja, en ook al aan schoolbank en leerboek ontlopen, om de boer op te gaan.’
Van hier een uur of vijf gaans verwijderd, zijn hoeve.
‘Drie beesten, het drietal, dat Martha ontbreekt,’ zegt hij, waarbij ik vaststel, hoe hij haar toeknikt - ach, méér dan vriendschappelijk. En dan merk ik weer de rimpel over
haar voorhoofd, en de kleur, die naar haar wangen stijgt.
‘Hij is bekend om zijn boomgaard,’ deelt ze me snel en een beetje ademloos mee.
‘Pippelingen, goudreinetten en calvijnen,’ somt hij op, ‘een nieuw soort bellefleur heb ik gekweekt, dat ik onder de naam van Reine-Martha aan de markt hoop te brengen.’
‘Wat doet je grond?’ vraagt hij, zich boven zijn bord naar haar toebuigend. Waarop zich een gesprek tussen hen beiden begint te ontspinnen. Over buitendingen loopt het, oogstverwachting, zomer, vruchtbaarheid.
Uitgeput ben ik, bleek moet ik wezen, ik voel mijn bleekheid, zoals je een pijn voelt, ook een strakheid brandt er in mijn ogen, terwijl ik hem aanstaar. Hoe hij op Martha lijkt, ros haar, de helderheid in het kijken, alleen is zijn voorhoofd wat lager en smaller, zijn lippen... Haar broer kon hij wezen tweelingbroeder. Martinus en Martha, of een jaar ouder misschien, een jaar jonger. Ook híj heeft de gave, om wat over het land handelt zó uit te drukken, alsof hij je een pol veldkruid, met aarde en al, in de schoot legt. Verwantschap.
Ik sla met mijn zakdoek. Ik ben zo dwaas geweest, om een stuk raat op mijn bord te verbrokkelen.
‘Ze steken je niet,’ roept neef Tinus, de bijen in een vlug handgebaar van me wegdrijvend.
‘Dank U,’ zeg ik nederig.
Met een bons wordt de deur opengesmeten. Bijna ben ik van mijn stoel gesleurd. Barrie. Een blaffen, een zacht janken.
‘Ja, stil maar.’
Vuile voorpoten legt hij onze gast op de schouders, terwijl hij hem in het gezicht poogt te likken. Zijn staart hoor je tegen een tafelkant kloppen. Ook Thomas zie je binnendraven in een malle buiteling, en dan springt hij midden tussen het etensgerei, iets wat hij weet, dat streng is verboden, alleen maar om een roetzwarte snoet langs een jasknoop van een welkome vreemdeling te schuren.
Wijsgeer waanzinnig geworden, denk ik verbijsterd; en als er meteen nog getikt wordt, weet ik, dat ik bezig ben, om de geslaagde opvoering bij te wonen van een toneelstuk, waarvan mijn intree slechts de mislukte repetitie geweest is. Ja, Petrus...
‘Gerrit,’ groet de gast hem, terwijl hij vlug op is gestaan, en hem een hand op de schouder gelegd heeft. Pas op voor
apostelen! Toch heeft hij de eerwaardige arbeider al in het volle licht gedraaid, om te onderzoeken, verklaart hij, of hij steeds maar niet ouder wil worden; en dan zie je dat harde hout van stugge trekken plotseling in bloei geschoten, en kan je een lach horen, als knapte een tak af. En Martha, die in de zon zit te glimlachen, en toekijken en ik, die me steeds kleiner voel worden, ineenschrompelen, zodat mijn stoel op een kerkbank gaat lijken, en ik nauwelijks de kin boven de tafel kan uitsteken.
Bonen en of de aardappels knol maken, daar hebben het Gerrit en neef Tinus over.
‘In de schuur?’ vraagt de laatste. ‘Wacht,’ zegt hij, en onder een druk redeneren gaan ze allebei de kamer uit.
‘Ja, Martha?’
‘Het spijt me zo,’ zegt ze. Of ik moe ben, wil ze van me weten, terwijl ze mijn hand neemt, mijn linker, omdat mijn rechter afgeschoten is. Wat je in verband hebt te brengen met een oude gravure, die me als kind zo ontroerd heeft.
Midden in de veldslag; en een kleine tamboer, die een regiment van de grote armee in het vuur voert; je ziet, hoe door een kanonskogel zijn rechterarm weggescheurd wordt, en hoe hij met de linker, dapper de pas houdend, blijft voorttrommelen. Ook ik klem de stok vast.
‘Moe, neen, volstrekt niet, een grote verrassing, een aangenaam mens, zeker,’ zo brouw ik, terwijl ik de kin in mijn boord druk; god help me.
Dan is hij weer bij ons, met een paar wijde stappen, van de deur tot de tafel, zonnig, een slanke gestalte. Er begint een onderhandeling.
‘De boog, toe?’
Nee, knikt ze. ‘Het werk,’ zucht ze.
‘Neef Rudolf, laat die het beslissen.’
‘Ik?’ roep ik; want ik heb niets begrepen van hun samenspraak.
‘Werk doen, of boogschieten.’
Ach zo ja, denk ik, een verouderde sport, waarvan ik gehoord heb, dat ze er overal in deze streken weer belang in gaan stellen. En nu begrijp ik tegelijk ook, wát me in de hand wordt gegeven, dít is het: Martha, met haar klompen aan en haar grijs schort voor, het hooi voor Johanna en Clara vers opschuddend. Martha in het karnhuis met haar opgestroopte mouwen; en wij mannen dan samen de beek langs, waar ik neef Tinus de laatste bloemen van mijn egelantier bewonderen laat, en dan nog Martha, die haastig, de haren in de war, uit de hooischuur komt aanlopen, en de bezoeker vaarwel wuift: ‘een volgende keer beter,’ óf alle twee die jonge mensen heel de lichte, warme zomermorgen bij elkander, in de blauwe vrijheid van het opene.
‘Goed dus,’ zegt ze, ‘Rudolf kiest.’
Even houd ik het hoofd stil, voel mijn hart kloppen.
‘Neen, níet werken,’ decreteer ik; en daar heb je neef Tinus die zijn hoed omhoog gooit, en Martha, die haar rimpel in het voorhoofd trekt.
Naar buiten, en de gast schijnt overal wegwijs te wezen; want je betrapt hem erop, dat hij uit een berghok te voorschijn komt duiken, bepakt met het nodige.
‘Zo,’ zucht hij, en we maken ons op naar het grasveld bij de linde. Aan de zoom ervan zet hij de schijf op, vier pinnen, die haar met hun koorden overeind houden, in de bodem drijvend. Ze is van een dik strooien vlechtwerk vervaardigd, waarop een karton is gespijkerd, zes cirkels vertonend, die de een om de andere heenkringen, en een zwarte kern in het midden omsluiten. Tussen ons en het doelwit spreidt zich zijïg het groene gazon uit. De pijlen liggen voor ons neergestort. Glad zijn ze, geelkoper de punten, gevederd. Van de bogen is er één zwaar, en wel manshoog, de andere lijkt lichter. Tinus spant ze alle twee. Met een lied, dat hij fluit, en een glimlach, zó makkelijk. Het einde, waar de pees aan geknoopt zit, duwt hij vast tegen een voet aan, de rechter, zijn linkerhand klemt hij om het midden van het hout, en dan met de vrije buigt hij de punt van de boog neer, totdat de lus in de keep zakt. Een harpsnaar, denk ik, als ik het koord heb aangeraakt, en het me dof in het oor gonst.
Ik zal beginnen, natuurlijk met het schiettuig, dat het kleinste is.
‘Twee vingers aan de pees; naar je toetrekken,’ legt neef Tinus uit. ‘Neen, níet zo, vast de schacht aan het hout drukken.’
Ik zet een been vooruit, en klem de tanden op elkander.
‘Chinees boogschutter,’ prevel ik, ‘door zijn vreselijke aanblik de vijand verbluffend,’ en dan ontsnapt me de pijl plotseling, om een paar voetstappen verder, als een dode vogel, in het gras te zinken.
‘Een begin,’ troost Martinus.
Martha lette niet op mij. Ze heeft de boog, harder dan ijzer, gegrepen; je ziet het, hoe haar knieën de rok strak trekken, haar borsten zich welven, en haar ogen tintelen van waakzaamheid. Nu schrik je bijna van de ruk, waarmee ze de hand naar het oor brengt; een diepe A-snaar-klank, en de klap dadelijk, wanneer zich de pijl in het doel boort.
‘In het hart van de roos,’ roep ik.
‘Ja,’ zegt ze, terwijl ze langzaam de armen laat zakken, en de lijnen zich verzachten van het beeld, waarin ze zich herschapen had.
Hij nu, neef Tinus.
Grieks, denk ik, tempelfries, zang van Homerus.
‘Kijk,’ schreeuw ik, en ren naar de schijf. Vlak naast het hare drong ook dit schot de roos binnen. Ik trek de beide pijlen uit het stro. Van de ene is een splinter gestoten.
Weer mijn beurt. Een wanhopige poging, waarna ik het opgeef voor verder, en me op een takkenbos neerzet. Maar niemand merkt er iets van, dat zich een medespeler terug heeft getrokken. Híj niet, omdat hij het gezicht aldoor naar Martha gekeerd houdt, en ook zíj niet, omdat de vreugde van jong te zijn en ongebonden haar als wijn naar het hoofd is gestegen, en, wanneer je aandachtiger zoudt toeluisteren dan het een mens kan, je haar bloed kon horen ruisen.
Zo zijn ze dus, peins ik, hij weet het, zij niet geheel nog. Misschien is het míjn taak hier om schoonheid tot schoonheid te brengen. En toch hoef ik alleen maar ‘genoegdoening’ te zeggen, en Martha keert zich tot mij, en geeft alles. Wanneer er niet een weinigje van wat je edelmoedigheid noemt in me schuilde. Uitstel, ach nog die enkele dagen, maar het blijkt maar al te duidelijk, dat de overeenkomst met mijn leed zich van nu af niet meer laat verlengen.
Stralend rijzen ze voor de blauwe lucht in verrukkelijke standen, bijna verblindt zij je hier zó als op die morgen voor haar venster. De zon stijgt, duldeloze hoofdpijn smeedt zich in een band om mijn slapen, twee nachten sliep ik niet, en hoeveel uren heb ik in de vroegte rond gezworven.
‘Wacht,’ zeg ik, maar geen sterveling schenkt er aandacht aan, wat ik al of niet doen wil.
Ik loop het huis in, en nadat ik de trap op ben geklommen, ga ik mijn slaapkamer binnen, en doe een muurkast open.
Daar neem ik mijn flambard uit, die er van de eerste dag af weggeborgen heeft gelegen, en ik zet hem op het hoofd. Zoals het van de rechters in Engeland bekend is, dat ze zich met hun zwarte kapje bedekken, wanneer er gehangen moet worden. Met het enige verschil dan, dat ik hier mijn eigen vonnis vel.
‘O,’ roept neef Tinus, als ik het grasveld kom opwandelen, en ik merk, hoe hij de lippen opeenklemt, om een lachje te verbijten.
‘Ja,’ zeg ik zacht tot mezelf, terwijl Martha me aanstaart, ‘dit is het teken, mijn liefste.’
Veel luidruchtiger spreekt het spel tot ze; níet meer het schijfschieten. De rechterknie diep doorgebogen, de romp achterover, zenden ze hun pijlen in het blauw naar de zon op.
‘Zie je hem? Dáár! Zie je...? Naar de kant van dat wolkje. Erboven.’
Met de hoedrand de ogen beschuttend, en achter de brilleglazen knipperend, tuur ik omhoog, maar ontdek niets; nauwelijks een schim ergens, wat evengoed een gedachte kon wezen, of een gebed van je om uitkomst, dat vergeefs op het pad is; alleen bij het neerdalen word je soms een klein, zwart lijntje tegen het azuur gewaar, en dan krom je een arm ter bescherming over je gezicht heen, en hoort de tik, waar de schacht valt. En het juichen en het roepen doen je kloppende hart pijn.
Ik heb mijn plaats weer opgezocht bij de stapel dorre takken, en van daar uit volg ik hun schone lenige bewegingen. En nu merk ik, hoe neef Tinus een flard papier uit de zak haalt, waar hij een stuk afscheurt, dat hij met een paar letters bekrabbelt; waarna hij het aan een pijlspits bindt. Helemaal erom gewikkeld, en een stevige knoop, die gelegd wordt. Dan schiet hij de pijl af, zijwaarts in het struikgewas, waar de bossen beginnen. Allemaal lachend, en met een kleur van de opwinding.
Voor wie er het eerste de hand op zal leggen, looft hij een schepel Reine-Martha's uit.
Goed zo, en zij zal er een pot heihoning voor stellen.
‘En ik nog een boekwerk,’ voeg ik erbij, zonder geestdrift; een aanbod, dat, denk ik, door niemand verstaan is; want zij is al weggesneld - het haar in de nek dansend
- Diana, en hij
haar op de hielen, de vuisten voor de borst gebald. Totdat ze met een sprong in het groen neerduiken.
Langzaam volg ik ze, door mijn afgematheid met knikkende knieën, vergezeld van een schaduw, die weer haar oude vorm van paddenstoel heeft aangenomen.
‘Rudolf, Rudolf,’ hoor ik in de verte roepen.
O, dat je hart nu weer opspringt van vreugde! Het valt niet gemakkelijk, om afstand te doen van dat laatste, die vrucht van je leven, al is het dan ook, om er anderen, die je lief zijn, een edelmoedig geschenk mee te geven.
Kalm wat; ik tracht mij een weg door de heesters te banen, maar omdat ik zo laag bij de grond ben, zwiepen de twijgen me in het gelaat. Eindelijk nader ik tot wat een pad moet zijn, een open ruimte. Doodstil blijf ik staan. Hijgen, gesmoord lachen, en het draven van voortijlende voeten. Nimf en sater, zo stuiven ze aan me voorbij in een wilde vervolging. Daar struikelt Martha, en de ander vangt haar in de armen op, drukt haar vast tegen de borst aan, een hand om háár borst, en nu zie je, hoe ze het hoofd achterover op zijn schouder laat zinken, de ogen gesloten, en hoe hij zich diep neerbukt, om haar in de hals te kussen. Een eeuwigheid duurt het, dat heur haar ordeloos van zijn schouder neerhangt, en hij gebukt staat. Misschien dat ze me dán in mijn schuilhoek ontdekt heeft, want met een kreet rukt ze zich los, terwijl ze hem heftig, en het lijkt ook vertoornd, van zich stoot. Ik weet niet. Zeker is het, dat zij wegvlucht, en hij in verwarring draalt, aarzelt, en dan haar kant opgaat, verlegen, als een bestrafte knaap glimlachend.
Met moeite rijs ik op, naalden en dorre blaren van mijn goed stoffend. Languit schijn ik neer te zijn gegleden, zonder dat ik mij er bewust van was. Ik schuif aan mijn bril, zet mijn hoed recht, en bij het hulpeloos om me staren, ontdek ik plotseling in een berkeboompje naast me, wat een vlinder kon wezen. De pijl is het. Ik maak het briefje los.
‘Martha?’ staat er met blauw potlood op geschreven; haar naam en een vraagteken. Meer niet.
Het papier scheur ik tot kleine snippers; en dan voorzichtig draag ik de pijl bij de punt mee, door de struiken naar huis toe.
‘Hij heeft de prijs,’ roept teleurgesteld Tinus.
Martha is er niet.
Mijn keel brandt, dorst heb ik. Van binnen haal ik een drinkglas, en loop ermee naar de welpomp. Die zuigt uit het hart van de aarde helder, ijskoud water op. In de gootsteen hoor ik het neerkletteren. Martha buigt zich er over, wast haar gezicht. Nu de hals, denk ik, lager, die plek, ja.
Goed ook, dat het tijd wordt voor Martinus, want de vrolijkheid is verloren gegaan, wij zijn alle drie als na een nachtfeest in de vroegte van de morgen. Onze gast doen we door de berkenlaan uitgeleide. Zodra hij ingestapt is, begint hij te groeten, en ons toe te knikken met zijn kinderlach. Martha houdt de handen op de rug gevouwen, maar ik haal mijn zakdoek te voorschijn, en blijf staan wuiven, dwaas met een arm in de hoogte, tot de stofwolk niet meer zichtbaar is.
Moeilijk is het, denk ik, onuitsprekelijk moeilijk.
Ik heb wel eens gedacht, zo'n beetje als tegenhanger van mens sana in corpore sano, dat er in zo'n lichaam, als het mijne is, niets anders dan een kleine geest, een klein gemoed kunnen huizen. Zeker is het, dat mijn gedachten en mijn hart er niet ruim genoeg voor geweest zijn, om al dat verwarrende te verwerken en tot helderheid te brengen, wat er na het afscheid van neef Tinus voorgevallen is. Eigenlijk nú pas, nu ik op mijn terugreis in de autobus heen en weer word gehutseld, gelukt het me, om wat orde in de chaos van de gewaarwordingen te scheppen, en iets, wat op een slotsom lijkt, te trekken.
Neen, weer niet heb ik de route genomen, die me ook voor mijn komen hier was opgegeven. Veel eerder kan je dan thuis zijn, maar je hebt eerst nog een half uur naar het station af te leggen; en dít is een weg, die me nu eenmaal bekend is, wat je vrijwaart voor verrassingen. Er was geen sprake van, om weer een plaats naast de chauffeur te kunnen bemachtigen; achter in het vehikel vond ik alleen nog maar een kleine onbezette ruimte, en daar wrong ik mij tussen een zwaarlijvige boerenvrouw, en zo'n hoekige mannenfiguur in zwart duffel, die op een oud-testamentische broer lijkt van Jozef.
Bij elke oneffenheid van het plaveisel voel ik een van mijn buren tegen mij aanwiegelen of bonzen, en moet me met een grimmig fronsen van de wenkbrauwen schrap zetten, wil ik mijn evenwicht niet verliezen.
Bij de eerste halte klimt een nieuwe passagier naar binnen. Aan een handelsreiziger doet hij me denken. Hij struikelt over mijn regenscherm, dat ik te ver vooruit schijn te hebben gestoken. Hij ziet me minachtend aan, als ik onder de rand van de hoed van de Engelse rechter mijn excuus stamel. Dan schuif ik stok en parapluie nog wat dichter naar me toe tussen de knieën, lastig, omdat ik bovendien ook mijn reisvalies op de schoot heb; en zo tracht ik me rechtop te houden, met de linkerhand om een knop, die van been is. En dezelfde hand is dat, mager, pezig, en bij de pols behaard, die daareven door Martha gekust is.
Ik kon dat niet helpen. Ik ben weggegaan vóór het eind der vacantie, drie dagen heb ik nog over, die ik met de zon en dennegroen had kunnen tooien. Ik verkies ze naakt, sierloos. Langzamerhand, en meer en meer altijd, was het warme en dierbare van Martha in het diepst van mijn wezen gedrongen, evenals je voelt, hoe hier de reine, zoet doorgeurde lucht tot vuur en tot gist van je bloed wordt. En ik droeg dat niet langer.
Gisteravond had ik mijn brief geschreven: ‘Dag Martha, innig dank,’ en toen was ik mijn handkoffertje gaan inpakken; vanmorgen was ik zo stil als mogelijk opgestaan, had geprobeerd, de planken niet te laten kraken, en was het huis uitgeslopen. Maar aan het einde van het berkenlaantje word ik opgewacht, en dáár is het, dat Martha mijn hand kust. Uit vriendschap, of uit medelijden, of uit dankbaarheid, omdat ze haar vrijheid van me terug heeft gekregen?
‘Zo,’ zeg ik, ‘dag, ja, ik ga,’ zeg ik, en dan nadert het gedaver van de autobus.
En daarom nu die beeldenrij voor grijs beslagen glazen.
Buiten is het kouder geworden, regenachtig, donkerder. Maar ik heb wel horen zeggen, dat er nooit zo fijn en waarachtig kan geschilderd worden, als tegen een achtergrond, die grauw is, bijna kleurloos. De vrouw naast me duwt me het hengsel van haar boodschappenmand in de zijde, de handelsreiziger tegenover me doet een poging tot roken, gestuit door de chauffeur, wat allemaal niet wegneemt, dat ik met Martha samen onder de linde ben gezeten, weer in een bladstille avond, want alles herhaalt zich, en dat het laatste licht om haar zachte gezicht hangt. Ik heb me voorgenomen, om, na dat voorval op het bospad, alles verzwegen te houden, neen, niets aan te roeren. Maar als Martha dadelijk rustig begint te spreken, en me vraagt wat ik gedacht heb, en besloten heb, begrijp ik, dat er veel moed voor vereist wordt, om rustig te zeggen: zo is het.
En hierop volgt van mij een eindeloze rede. Over een inniger band wordt niet gesproken, alleen maar over hier blijven, over het doelloze rondlopen van bijna een grijsaard, - tellen kantoorjaren niet dubbel - die een zware arbeid niet meer leren kan. Wanneer ze uit de koestal haar melkemmers tot de rand vol, komt aandragen, en ze struikelt over iets, wat ze niet opgemerkt had, wat zal dat wel anders dan de sta-in-de-weg kunnen wezen, en als ze de spreeuwen uit het roggeveld ziet omhoogstijgen, waarvoor zullen ze daar opgevlogen zijn, als het niet was voor een soort vogelverschrikker, die, midden tussen de halmen op post, op het heetst van de dag naar de maan staat te zoeken, zijn gezicht naar de lucht onder het afdak van het bespottelijkste der hoofddeksels. Een beschrijving waarbij ik mij opzettelijk in de kromme lijnen van een caricatuur uitteken, en mijn best doe, om een andere gestalte er naast op te roepen, die wèl jong is, wel fleurig, wel krachtig, Een manier, om een lijkrede over je eigen te houden, maar wat nodig is, omdat ik Martha tegen haarzelf wil beschermen. En tot enige weerlegging, dat wonderlijke bescheid, dat ze me heeft gegeven, als had ze geen woord van mijn toespraak begrepen; gelijk ze dit al talloze malen, en waaróm toch verklaard heeft, dat ze wel wist, hoe oneindig veel ze verzuimd had, maar dat ze leerzaam was, zie, als ik het beseffen kon, hóe verlangend naar alles wat mij zo rijk maakte, en of ik geen geduld wilde hebben. Dan zweeg ze, als wachtte ze op iets. Stilte, en een lichte wind doet het lindeloof ruisen, onuitsprekelijk melodieus; de bloesemgeur wolkt naar beneden, een nachtzwaluw scheert voorbij ons met een onhoorbare vleugelslag, en het leven is zo zoet, zo vol ontloken, dat ik er meer voor behoef dan mijn uiterste krachten, om er niet de hand naar uit te strekken. Toch bied ik weerstand.
‘Ach mijn God,’ roep ik.
Verschrikt kijk ik rond me; maar het snorren van de motor blijkt mijn verzuchting overstemd te hebben. Zelfs de handelsreiziger, wie die woorden veel te denken zouden hebben gegeven, blijft star voor zich uit staren. Tegenover me hebben ze het ruitje schoongemaakt, en zo merk ik, dat we nu over de heuvelrug rijden, waarvan de heide zichtbaar is. Een oneindigheid, vaal-grauw, want de violette tuinen aan de horizont zijn verzonken. Grijs en eentonig, totdat mijn verbeelding er een bospad vol dansende lichtvlokken door heen begint te winden, het bospad, dat vlak achter het huis ligt. Martha heb ik daar met opzet heengebracht. ‘Dit is het berkeboompje’, wijs ik, ‘waar ik de pijl heb gevonden en waar je me zag staan, toen je van neef Tinus je losrukte.’
Het bloed stijgt naar haar wangen, of eigenlijk een blos is het, die bij haar breed, open voorhoofd schijnt te beginnen, zich over de wangen verspreidt, en dan als een sluier neerdaalt over haar hals naar haar schouders.
‘Ik zág je daar niet,’ zegt ze.
Ademloos, stamelend, probeert ze een uitleg te geven. Alles dreef haar toen, ‘en jij wel het meest, Rudolf.’
‘O, ík,’ denk ik, en ik verhef me tot een soort bruidswerver ten bate van Tinus, en als ik nog een bos bloemen op mijn hoed had gestoken, dan zou je hebben kunnen geloven, dat dit oude gebruik weer in ere hersteld was. Dat ze zijn gevoel nu wel kende, en dat hij spoedig met een verzoek tot haar zou komen.
‘Zo, en wat dan?’ vraagt ze.
‘Doe het Martha.’
‘Goed is hij,’ ijver ik, ‘om zijn huis is het wit in de lente, bruidskleur, Reine-Martha's; lacht hij, dan lijkt het je, of je een kind wakker ziet worden; het zal bij hem naar aarde rieken, en alles zal warm van de zon wezen.’
‘Maar jij ...?’ vraagt ze.
‘Ik! roep ik, krom de benen, buk me ineen, schrompel samen, kuch, struikel, hink naast haar mee, of ik mezelf in een komische rol speelde. Tot aan de huisdeur. En ik schijn haar overtuigd te hebben; want daar kijkt ze mij aan, zoals ze dit nooit nog gedaan heeft, alsof ze plotseling uit een droom wakker geschud wordt, en ze meet me met die blik van het hoofd tot de voeten, als zette ze een krijtstreep op de muur, waartegen ik me aangedrukt heb, als las ze mijn schamel gewicht af op het cijferblad van een weegschaal. Zo gaan we naar binnen, zij naar haar arbeid, en ik om het blind dicht te doen van mijn slaapkamer.
En wat blijft me dan verder nog over, nu alles uitgesproken is. Zelfs de kameraden, door wie ik hier zo feestelijk ben ontvangen... Laat Barrie, blaffende en met dwaze spron
gen, om een wandeling bedelen, mij probeert hij toch niet in het gezicht te likken, allebei de voorpoten tegen mijn borst aan, en als Thomas me op mijn voeteneind, in de gedaante van een Oosterse afgod, door de gloed van juwelen pupillen betovert, dan begrijp ik, dat hij alleen maar bezig is om een rol in te studeren, en van Petrus weet ik, dat hij eigenlijk Gerrit is geheten, dat je hem bij de schouders kunt grijpen, naar het licht kunt keren, en hem een lach kunt ontlokken, als brak je een dode tak af van een dennestam. Waarbij je dan nog Martha hebt, die zich zoveel mogelijk moeite blijft geven soms lijkt het je, of ze de handen over je zou willen wringen.
‘Zo kán het niet, dat je weggaat,’ zegt ze me.
En tenslotte wordt ook mijn vlucht een mislukking.
Tien dagen, en de slotsom, die ik eruit trek - en sprak ik al niet van een slotsom in de rammelende bus hotsend, deze is het, dat ik een voornemen, dat grootmoedig was, heb verijdeld, maar iets aan de heldere dag heb gebracht, zodat het nu ruimte voor bloei heeft, terwijl ik mezelf tegelijk met een last heb beladen, en ik weet het nog niet, hoe ik die door het bruisend verkeer van de stad zal kunnen torsen, of hoe ik ermee in mijn souterrain zal kunnen wonen, waar me toch al, behalve mijn dagwerk, vier stenen verdiepingen op de zwakke schouders wegen.
‘Neen,’ zucht ik, me oprichtend, want de bus heeft halt gehouden. Bij het eindpunt. Ook nu stroomt de regen, juist als bij mijn aankomst, neer.
‘Ah zo, mijnheer,’ groet de stationschef. Natuurlijk dat me iedereen herkent, die me, al is het maar eenmaal, ontmoette.
‘Juist, enkele reis,’ zeg ik, door het loket naar de rode pet turend.
‘Zo, dank U,’ en dan begin ik het natte perron op en neder te lopen.

Vijfde hoofdstuk In het land van de dwergen

De stad weer, en ze lijkt stoffiger, broeiender nu in de benauwende hondsdagen. Ook is ze groter geworden. Ik heb er langer voor nodig, om de afstand tussen mijn huis en het kantoor af te leggen. Of zou dít er de reden van wezen, dat dromen géén bedrog zijn, en ik werkelijk in de meikever ben herschapen, die zijn hoed heeft afgenomen voor een rozestruik? Hoe anders zou het me zo oneindig veel tijd kosten, om een straat over te steken, al rep ik ook de korte pootjes, dat ik er de adem bij kwijt raak, hoe zou ik zulke bespottelijke sprongen moeten maken om het langs me stormend verkeer te ontwijken, en zouden de voorbijgangers verbaasd op me neerzien alsof ik geen sterveling was, maar de fantasie van een romanticus van voor honderd jaren. En dan op het kantoor verder.

Zesde hoofdstuk Uit de hand gegeven

Zodat we verloofd zijn; of eigenlijk verloofd niet, alleen maar, dat we over een week of wat zullen trouwen. Geen feesten, geen kennisgevingen; met stille trom luidt de uitdrukking; als van een terugtrekkend leger. Niemand weet er van, zelfs op het kantoor niet, en wanneer ik daar mijn boek bij zit te cijferen, de pennen van mijn collega's hoor krassen, de oudste bediende droog kucht, en het electrische uurwerk iedere minuut met een slag tikt, dan denk ik, dat het allemaal een droom kan wezen, en dat het niet waar is, dat er storm en regenbuien over het mistland van mijn leven zijn losgebroken.

Toch is het wèl waar; want ik klop aan, ‘ja binnen,’ en daar heb je de kamer, flets, kaal, bijbel op schoorsteen, kalender met Christus, orgel aan de wand, leunstoel, de poortwachtster, ik met mijn gezicht naar het licht toe, zíj in schemering, dreigend, en ze ziet me aan. Rusteloos schuif ik heen en weder. De lucht hier lijkt me, als na een onweer, nog bezwangerd van wat 's morgens aan de ontbijttafel uit het boek is voorgelezen. Deuteronomium 32 : 42, zou het kunnen wezen: ‘Ick sal mijne pijlen dronken maken van bloet, ende mijn sweert sal vleesch eten.’ Maar ik ben niets dan een beschuldigde, een bijna veroordeelde, en het wordt haar spoedig duidelijk, dat tegen mij althans die wapenen niet van node zullen wezen.

Ze betoont zich genadig; nu goed wat gebeurd is, in godsnaam. Mijn inkomen? Ik noem het.
‘Veel niet,’ verontschuldig ik met een handgebaar.
‘Weinig!’
Gelukkig dat Jeanne van haar vaders versterf een bescheiden rente trekt. Toch lang niet voldoende legt ze me uit, om een huishouden van op te kunnen zetten. En daarom een voorstel.
‘Neen!’ roep ik opspringend, ‘onmogelijk!’
Haar zwijgen, haar verwondering, en een blik, die je klein
maakt, de bekende kever, door je borstschilden heendringt, en je vastprikt, door vleugels en al, tegen je stoelrug, zodat je alleen nog maar met de sprieten en pootjes kunt spartelen. Terwijl de wereld van je vrijheid vlak bij je wenkt door de ruiten: boven de daken de koel blauwe hemel, een paar duifkleurige wolken, die erover voorbij drijven, de linde voor de gevel van de overburen, zacht gelend, de notenbalk van een paar mussen op een tak, die al kaal werd, de zon die omhoog spat, en stemmen van kinderen. October. Met mij hier gebonden en roerloos, want het stuiptrekken heeft ondertussen een einde genomen.
‘Als U vindt...,’ zeg ik; en we bepraten het, hoe, als we met ons drieën bijeen zullen blijven, voor Jeanne en mij de bovenverdieping zal ingericht worden, geringe verandering, geen kosten.
‘Uitstekend,’ en zo ook ík dan aan het onverbiddelijke van het boek, de sleutel en het zwaard overgeleverd. Waarop we nog een paar dingen, die van minder belang schijnen, bespreken. Dat ik van dit ogenblik af aan niet langer met Jeanne onder één dak zal mogen wonen. Tot aan de trouwdag natuurlijk.
‘Wat?’ roep ik angstig, en zie weer, onder Lange Lowis' geleide, mijn armzalige bezittingen langs de stadsstraten voortzeulen. Goddank, neen, er kan dit op bedacht worden, dat Jeanne die paar weken bij verwanten overnacht.
‘Dwaasheid,’ mompel ik, ‘belachelijk’; maar wat baat dat? Daar loopt de weg, die ik voortaan te gaan heb, vol handwijzers, tolbomen, blokhuizen, waar iedere voetstap voorgetekend is, al je gevoelens bepaald zijn. Stilte, doodsheid, en geen enkele schepping, die je ooit meer vergund wordt; conventie.
‘Goed dus, tot de huwelijksdag.’
Gelovig? Of ik geloof, vraagt ze.
‘Ja,’ verklaar ik zonder aarzelen.
‘Tot welk kerkgenootschap ...?’
Ik denk na, en tracht me te herinneren. Zeker, ik ben aangenomen, en ik kan me de gezindte zelfs te binnen brengen. Toevallig de juiste, de hare. Waarop ik met een soort zegening beloond word, een kus op mijn voorhoofd; en ik raak een koele, zachte wang aan met de lippen. Ergens slaat een klok.
Meer dan tijd; dadelijk.
Buiten, en ik stort me de herfstwind tegemoet; omdat ik geboeid ben, struikelend. Levenslang, weet ik, en zonder voor gratie in aanmerking te komen.
De ganse dag door, onder mijn taak aan de tafel met inktspatten, peins ik er over, wat ik heb misdreven, dat ik zo zwaar moest gestraft worden. Want vellen ze zo'n vonnis, dan kán het niet anders, of ergens moet je toch schuldig aan wezen. Ik zoek, tracht te vinden, en onderwijl teken ik mezelf op een vel schrijfpapier uit; beentjes niet langer dan mijn duim breed is, geborduurd vest, stok met een knop, die van been is, bril, flambard. En ik krijg plotseling een vermoeden, vaag, vluchtig, als de schaduw van buiten, een voorbij ijlende vogel langs je kamerwand, maar het is niet te grijpen, te vatten, en wat ik in de hand houd tenslotte blijkt enkel de zekerheid van het onherroepelijke van de veroordeling.
Bij het uitgaan zie ik mij in een van de kantoorruiten weerspiegeld. Ja, dood, denk ik, en ik licht mijn hoed op, zoals je dat doet, als er een lijkkoets voorbij rijdt. Ik sla een zijstraat in, voor mijn dagelijkse zonde, ik bedoel mijn kleine wandeling. Dadelijk maakt de gedachte zich van mij meester, die van de morgen af al op haar kans gewacht heeft, waakzaam en geduldig. Rust heeft ze nodig, alleen zijn, en hier in de kalmere middenstandswijken lijkt het je, of de orkestmuziek van de stadsziel en sourdine gespeeld wordt, en de droom eindelijk een blanke, blote voet op het plaveisel mag zetten.
Of ik geloof, wil Jeanne's moeder van me weten, en ‘ja’ zeg ik. Waarom? vraag ik, wie is mijn God dan? Ik trek me, als een schildpad in zijn schaal, terug onder mijn hoofddeksel, duik neer in mezelf, laat het dieplood zinken.
Ik word opgeschrikt; door een venter, zijn waar aanprijzend. Hij zit op de bok van een rammelende wagen, door een mager, harig paardje voortgezeuld, Halijula! met een jubelende nadruk op jula. Als hij roept, zie je heel zijn gezicht tot het donkere gat van een schreeuwende mond worden. Wat hij bedoelt is door geen sterfelijk mens te ontraadselen en toch gaan telkens deuren open, en zie je vrouwen, met een mand, of een emmer, als weermannetjes uit hun beschilderde huisjes, over heur drempel buiten komen. Halijula - roept hij dat, bijna op zijn dokkerende karretje de Heer lovend, of geven mijn mijmeringen er hun eigen tongval aan?
‘Neen,’ zeg ik, onverstoorbaarheid voorwendend, ‘het is níet de richter met zijn vlees-etend zwaard en zijn pijlen.’
Halijula en de wielen ratelen, en de hoeven klepperen naast me mee. Machteloos verweert zich mijn aandacht.
Stilstaan, besluit ik, en ik keer me, met de handen in de zakken, naar een oude schutting, alsof ik daar krijtkrabbels van kwajongens bestudeer. Intussen verliest zich het galmend rumoer in de verte.
‘Ook híj niet,’ mompel ik, ‘in de stralende majesteit van zijn drieëenheid tussen engelenscharen gezeteld, en dan kruipt er zo'n pikzwarte tor langs zijn glimmende troontreden naar boven. Voort Rudolf, roept de Almachtige, en zet er een voet op.’
Argeloos vervolg ik mijn weg weer. Te duivel, daar heb je het vehikel dat bij het eind van de straat stadig aan opgroeit. Het wacht daar; godlof nú zonder koopman. Vol onschuld, argeloos. Met list het verschalken! Ik rep de benen, klem de lippen op elkaar. Er ongemerkt aan voorbijglippen. Het paard draait de kop om; een winkeldeur rinkelt, de venter! Ik hef de armen op, en laat ze omlaag zinken. Altijd wil je toch jezelf nog een soort van kroon op het hoofd drukken, en als een vertegenwoordiger van de mensheid je in postuur stellen tussen de wereld en de horizont. Het gaat hier om een kantoorklerk, aan wie de gelegenheid voor zijn overpeinzingen ontfutseld wordt, en ik maak er een alomvattend vraagstuk van: zou voor ieder, die bescheid van zichzelf wilde hebben, het antwoord in het geraas van de straten teloor gaan? Ik weet niet, benard zijn de tijden, en het halijula klampt zich aan me vast.
Totdat me een steeg wenkt, waar de ingang op een tang lijkt, die dicht wordt geknepen. Met moeite kan je er je doorheen wringen. Zo, rust eindelijk, niettegenstaande een paardekop nog een poging gewaagd heeft. ‘Tevergeefs,’ grijns ik. Vol schaamte trok hij zich terug. En dan schieten de gedachten weer los op je, als honden, die ze aan de halsbanden in toom hebben gehouden. Halfduister beklemt me, en ook de ranze geuren der armoedigheid. De Vader van de vernederden en de beledigden? Maar loopt er iemand zo trots door de stad rond, als ik met mijn zeven verbeeldingen, en met het zijden biesje van mijn overhemd?
O, roep ik, opschrikkend, en alle dwaasheid in me staat plotseling te groeten, te wuiven, als een matroos boven in de masttop geklommen. Want het slop mondt in niets uit, een stadsgrens, je weg wordt versperd door een weide, een veldje, dat gehavend is, met in de verte een schoorsteen, een gasketel; maar er graast een paard op, wat schapen; en de late hemel, blozend, lijkt een bloem te wezen, die op jóu wacht, dat je haar van de steel zult breken. De wind riekt naar gras en naar aarde. Je muts wuift, en daar jubelen al je scheepsgenoten, hij, die het uit pleegt te schateren, laat je de bot aanbakken, de zwemmer, die zijn mond vol zeewater krijgt, als hij zegt: verder, en dan ook die ‘ik’ nog, die het verhaal van je leven aan het doen is, en als eerste zin neerschreef: ‘de bel gaat over met een klank als van gebarsten ijzer,’ - ze zijn er, de vleugels geknakt en de aureolen gebroken, maar ze welven de handen boven de ogen, hoewel een avond is gevallen, waarvan je gelooft, dat er een eeuwige nacht op moet volgen. Ja, en zou ik hiervan bij mijn antwoord niet gedroomd kunnen hebben?
Lang staar ik, duister wordt het; met een schok schrik ik wakker. Ik haal mijn horloge, een gouden, een erfstuk, bij zijn stalen ketting uit de zak. Zo laat al? Gelijk dat van kind af mijn gewoonte is, als ik het deksel met een knallende slag dicht. Vlug dan, want mijn overpeinzingen hebben mij op een boodschap gebracht, die ik nog doen wil.
Mijn plan is, om alle inkopen, in verband met ons aanstaande huwelijk, aan Jeanne over te laten. Natuurlijk dat onze smaken hemelsbreed van elkaar afwijken, zodat geen overbrugging mogelijk is. Temeer wil ik toegeven. In zo'n doodstil, vaalgroen leven worden éénmaal slechts de dorre takken op een hoop geveegd, om er een vreugdevuur van aan te steken. Háár feest is het nu, niet het mijne. Hier echter gaat het om iets, dat ik zelf moet bedisselen.
Ik haast me; gelukkig blijkt de binnenstad vlakbij te wezen. De hoofdstraat, de winkel.
‘Avond,’ groet ik, en ik leg mijn flambard op de toonbank.
‘Hier is de spiegel,’ en een tweede licht wordt aangeknipt; vloei ritselt.
‘Dit is Uw nummer, mijnheer,’ zegt de juffrouw.
Ik voel iets als een houten hoepel om mijn slapen knellen, en boven mijn hoofd rijst een roetzwarte zuil op.
‘Goed, deze, ja meenemen.’
En daar heb je de hoededoos dan, van boven een breed vlak, en smaller van onderen, een soort afgeknotte kegel, die mij, terwijl ik mij voortspoed, met een hol gebom tegen de knie bungelt.
Een dag of wat later, Zondag, 's morgens, draag ik voor het eerst mijn nieuwe aanwinst. Het is na de kerkgang; we schrijden huiswaarts, langzaam, want de oude vrouw is slecht ter been. Eerst gingen we verloren in de donkere stroom, die uit de deuren stuwde, dan maakten we deel uit van een modderige zijtak, die het plein afboog, en nu zijn we drie inktspatten. Zwart elk; beide vrouwen met heur krippen mantel, kapotje, en stemmige strohoed, ik in een geklede jas, die aan de ellebogen kaal begint te worden, een stijf gesteven boord, en een in de strik genaaid dasje. Ik ben er mij volkomen bewust van, hoe om te snikken afzichtelijk wij ons hier in het heldere herfstlicht voortbewegen. Zo'n koele, klare ochtend, stralend van een zegenende zon, die de bomen een fleur van april geeft, en de gevels met puur goud afspoelt. Een dag van genot en van vrijheid; de mannen, die jong zijn, zie je langs je komen, met hun los, bruin overhemd, en brede, bruine schoenen, blootshoofds, het haar achterover, als de koperen helmkam van een centurio, en naast ze de meisjes, als een bloem, die begint bij de halskraag, op heur sterke slanke benen, die tegen de knieën de rok spannen, zusters van Martha; en mensen, grijs al, met een rood verbrand gezicht, van wie je weet, dat ze bezig zijn, déze gedachten over buiten te koesteren: fonkeling, waar de wind de golven kamt van de saffier-blauwe rietplas, bont vee in de weide, wolken, dorpen aan de horizont. En waarom steekt Jeanne nú juist, in deze frisheid hier, haar schouder nog een paar duim verder dan gewoonlijk in de hoogte, waarom schuifelen onze voeten, en schijnt de glimmende verhevenheid, die mijn nietigheid voortzet, en me hoofdpijn bezorgt, te bewerkstelligen, dat ik mij als in een uniform voel lopen, de nek stijf houd, passen maak, en de mond in een plooi trek? De vrouwen voeren samen een gesprek over de preek, die ze gesticht heeft. Zwijgend begeleid ik ze, in een doodsangst, dat ik een van mijn kennissen tegen zal komen. Langzaam, plechtig, pikzwart, als een pijp van de kachel, die je in het voorjaar uit de schoorsteen tilt.
En dan wordt een raam opengeschoven.
Ach ja, en wie kan de houweelslag begrijpen, die een bres hakt in wat vormeloos lag, en vergeten. Niets anders gebeurt er, dan dat zich uit het opengeschoven raam een man buigt, met bruin, krullend haar en een donkere puntbaard, die ons nastaart, spotachtig glimlachend. Tegelijk is het twintig jaar vroeger, en loop ik, mijn schoolboeken onder de arm, langs een stadsgracht. Ik ga er met doorknikkende knieën, steunend op een kromme wandelstok, mijn mond half open. Zoals jongens, die de last van onvergoten tranen dragen; want ook tóen nooit huilde ik om mijn verdriet. En over het vensterkozijn bukt zich mijn vader, donker krulhaar, puntbaard, en zijn ogen volgen mij; ik voel het: vol minachting. Hij is een minnaar, heeft de schoonheid lief; daarom kwetst hem mijn stumperige voortstrompelen, mijn kleine gestalte, en over mijn angsten voor mijn makkers schaamt hij zich.
‘Wat?’ schrik ik, als Jeanne mij aanstoot.
Niets, dan dat er geschiedt, waarvoor ik gevreesd had. De boekhouder, hoe hij terugdeinst, om zich dan in een verbijsterd groeten te verontschuldigen. Ik grijp naar mijn gladde, kartonstijve hoedrand, en doe een de morgen weerspiegelende cylinder tussen de hemel en de stoeprand zweven. De beide vrouwen naast mij nijgen.
Voorbij weer, te boven gekomen. Dadelijk vergeet ik het. Neen, maar dat raam niet. Ernstig schrijd ik verder naast een scheefgetrokken schouder, en wie me over de velden van de eeuwigheid na tuurt, mag zich zijn glimlach vergeven. Hij heeft gelijk gehad.
Zo is mijn Zondagmorgen, en ook in de ochtenden van door de week zijn veranderingen gekomen. Omdat Jeanne in de vroegte van haar nachtverblijf op tijd niet thuis kan zijn, ontbijt ik met haar moeder samen.
‘Dag moeder Geertrui,’ zeg ik, ‘goed geslapen?’
‘Zo, Rudolf.’
Zodra ik tegenover haar aan tafel mijn plaats heb ingenomen, schuift ze mij de bijbel toe. Uit het Oude Testament een kapittel. Ik begin te lezen met verlegen, schorre stem. Abraham, die de engelen te gast heeft, Jobs lijden, of een hoofdstuk van die donkerrood gloeiende spreuken van de Prediker. Groots, denk ik, bergtoppen? Bijna verdwijn ik achter het boek, als ik klaar ben, en het heb gesloten. Moeder Geertrui monstert mij met een blik uit het diepst van de oog
holten. Hij weegt je, meet je, kleedt je uit. En dan geef ik me over, als een lafhartig veldheer, zonder dat er een schot is gelost, of een degen getrokken.
‘De thee goed van zoette?’ Want het blad staat aan mijn kant. ‘O, juist de boter. Zo, hindert het licht U?’
Ik snel naar het raam toe, knutsel aan het valgordijn.
‘Wat? Lager? Nu beter? Wacht, dadelijk!’
Ik help haar verzitten. Ontilbaar; weinig werkt ze mee. Dan moet ik haar kussen nog opschudden.
‘Zo, dank je, nu mijn sjaal een beetje naar beneden trekken.’
Van graniet, denk ik, het beeld van een afgod, de naam in het voetstuk gehouwen: ‘De Sterkte - Stille Kracht.’
Ik stel me voor, hoe ze zich tegen een gelijke in wil zou gedragen. Prachtig, een schouwspel, een kampstrijd, als die van Achilles en Hektor. Maar ik ben die man niet, die held van Homerus.
Dat de suikerpot leeg is? Een paar haastige stappen, en ik heb een muurkast geopend.
‘De middelste plank, zegt U? Precies, ja, dat tonnetje.’
En ik krijg er de bittere voorsmaak van, wat het voor ons beiden in dit huis hier, na ons trouwen, worden zal. Twee slaven, twee hofnarren.
Genoodzaakt ben ik, ook dít te bekennen, dat ik iedere morgen altijd, onveranderlijk, wanneer ik, nog pas één voet op het vloerkleed, in de handen wrijvend en glimlachend, mijn welkomstbuiging maak, met een steelse blik naar de plaats naast mijn bord kijk. Niets, neen. In het land van geluk schijnt een windstilte te heersen, zodat er geen blad naar me overgewaaid komt. Dromen waaruit ik haar zal op moeten schrikken. Met het bericht van mijn huwelijk namelijk. Ik kán dat niet verzwegen houden. Ben ik alleen met me zelf, aanstonds schrijf ik in gedachten aan mijn brief:
‘Lieve Martha. - Martha. . .’ en dan drie regels blote kennisgeving. Of zou een lange uitleg beter wezen? Ik stel er een samen die blad na bladzij vult. Grauwe, moede en klankloze woorden. Aan háár, die dat grote geschenk aanbood, alleen om me uit een leven te redden, waarvan ik nu het bezwaarlijke pad ga. Hoe zal ik mijn tijding bemantelen, dat ze het zich uit alles wat ik haar verbergen wil, niet des te dringender in het oor zal horen fluisteren: zonder die rede tegen Alexander, zonder dat wandelen zij aan zijde door het korenveld, zou hij nu zo hulpeloos verdwaald niet rondtasten in duister. Het zou haar verdriet doen; ik ken haar. En dát, terwijl daar buiten de Amerikaanse eiken zo stralend, als in bloed gedoopt, tussen het donkere dennehout oprijzen, de beuken al gelen, en het voor twee woudlopers zo'n feest is, om, met de armen rond elkaars middel geslagen, door de dorre bladeren heen te waden, en ze als een zee te laten bruisen.
Ik wacht nog, ik aarzel: Lieve Martha - Martha. Hierbij - Bij deze... en dan leg ik de pen neer.
Zo blijf ik talmen, tot de herfstbuien beginnen, de stormwind me 's morgens tegen de ruiten wakker klopt.
Een ochtend komt, dat ik mijn begroeting van moeder Geertrui middenin afbreek, een sprong maak op de kleine benen, over mijn stoel struikel, een greep doe, die een melkkroes doet omkantelen. Ik steek de brief in een zak weg.
‘Van familie?’
‘Ja.’
‘Van familie?’ herhaalt ze nadrukkelijker.
‘Ja,’ zeg ik, terwijl ik een servetpunt tussen mijn hemdkraag en mijn halskuil duw.
Over egels, niet meer dan een goede vuist groot, kan je lezen, dat hun bewapening ze tegen aanvallen van zelfs de bloeddorstigste roofdieren beveiligt. Wat van mij boven de tafelrand oprijst, is ook slechts een weinig, maar één en al stekel. Daarom zwijgt moeder Geertrui en reikt me de bijbel aan. Ze buigt zich voorover, een hand aan een oor welvend. Ik haspel mijn taak af, onverstaanbaar.
‘Wat een weer,’ zucht mijn gastvrouw, onrustig geworden.
En waarlijk regenvlagen striemen langs de glazen, druppelen neer in grote, zware tranen, en slingeren er dode twijgen, afgerukte blaren tegen aan.
Ja, knik ik.
Midden onder de maaltijd rijs ik op.
‘Ik moet nog even...,’ stamel ik, met neergeslagen ogen.
Ik snel de trap op, draai mijn sleutel in het slot om.
Er wordt een korte poos later getikt bij me.
‘Rudolf, denk je om je kantoortijd?’
Ik hef het hoofd op uit mijn handen, staar in het nachtduister.
‘Ja,’ roep ik met verstikte stem.
‘Is er wat, Rudolf?’
‘Niets, neen,’ antwoord ik.
Of ze binnen mag komen, en ik hoor haar aan de deurknop morrelen. Stilte; dan kraken de treden, en ik ben alleen.
Vlak voor het raam heb ik de brief uitgelezen, of ik midden in het razen van de stortbui stond, een ijskoude tocht door mijn haren. Een bundeltje vol tussen je vingers, dicht opeen geschreven, in dat handschrift als Gods handschrift op de stenen tafelen. En eindelijk bevend, stuntelig leg je de vellen samengevouwen op het kozijn neer, en tuurt uit, om helderheid te krijgen. Loodkleurige wolken, en boven de daken, een ontbladerde kruin opstekend, olmen, met een wilde bende roeken in de takken, die zich wiegen laat. Rudolf - de chaos; wij samen.
‘Comediespel, nú zelfs,’ mompel ik, en sluit de gordijnen. Daarom zit ik in het donker, als moeder Geertrui tikt, en me waarschuwt: kantoortijd.
Goed, ja, kantoortijd, laten ze daar een hele ochtend lang het raadsel van een ledige kruk proberen op te lossen. En als ik buiten de straatdeur hoor dichtvallen, buk ik mij weer over tafel heen, mijn gezicht in de armen.
Zelf vráágt ze, Martha, is in twijfel, en ik heb dat beetje licht alleen van een paar onherroepelijke woorden:
‘Ik heb mijn verloving verbroken.’
Over de tien dagen van mijn met haar zijn, die ze niet heeft kunnen vergeten, spreekt ze, en het is me, of haar hand me streelt, nu ze die tijd tot zo iets eigens maakt tussen ons beiden. Van mijn vers spreekt ze: ‘nooit dorst een doodarm hart,’ en dát terwijl dat hart zo rijk geweest was, dat ze er op de knieën voor neer had willen zinken, om er met de handen naar te mogen reiken!
‘En wanneer er door iemand, die in haar onwetendheid niet veel meer dan een kind is,’ schrijft ze, ‘een vraag kon gewaagd worden...’
Zonder fout heeft mijn herinnering het alles vastgehouden, en ik kan het woordelijk herhalen in het donker. Dít vraagt ze, of het van míj niet de vergissing geweest is, om van een mens alleen zijn uiterlijk als werkelijkheid te laten gelden, en van háár de grote dwaling, om te denken, dat niets haar meer tekende, dan wat ze gemist en verzuimd had. Zodat we meenden door elkaar te zijn verworpen.
‘Ja,’ roep ik zo luid, dat ik opschrik, me opricht, de ogen wijd geopend, de vingers tezamen geknepen. Ik zie het. Eerst zie ik me rondstrompelen door de bossen, de velden, zoals ik haar gedwongen heb, dat ze mij aanvaarden zou, de hansworstenfiguur uit een kluchtspel. En dan, in een ontluiken van licht uit duisternis, onderscheid ik, alsof ik het aanraken kon, vlakbij, de twee, die in waarheid tussen het groen van de zomer door de zon zijn beschenen.
Ach waanzin, ik weet het, waarvoor ik vergiffenis moet vragen, nadat ik de vochtigheid van een belachelijke ontroering uit de ogen gewist heb.
Misschien mag ik aanvoeren, dat het leed over de brief me ontoerekenbaar maakte, ook kan de schemering meegewerkt hebben, want het is een válse donkerte, vol wolken, schimmig, blauw, loodgrijs, in en uit elkander schuivend, terwijl het geloei buiten je verdooft en de bezinning doet verliezen. Immers terwijl je daar machteloos neerzit, schiet het verloren verleden naar je uit als een rukwind, en herschept je in een dor blad, dat het meeveegt. Eensklaps leef je jaren terug, toen je rijk was een poos lang, een vriend had. Hij breekt je kromgebogen stok aan stukken, ‘de knieën gestrekt,’ zegt hij, ‘de mond niet open laten hangen,’ en hij legt een hand tegen je schouders, om je rug recht te duwen. ‘Ben je van vorstelijken bloede, dan zal je ook de houding hebben van een edelman.’
Dwaasheid natuurlijk, en toch begin ik het hoofd hoger te dragen, mijn ganse studietijd door, tot aan de ramp van oom Jakob. Dat waait voorbij me, en verder sleuren mijn verbeeldingen me voort naar een onmogelijk vermoeden: Wanneer ik eens die edelman door al mijn moeiten heen zou zijn gebléven. Als een soort van genade me verleend, omdat ik in het zwartste van mijn nacht altijd op de morgenstond ben blijven hopen, en het altijd heb geweten, dat er geen betere vertroosting bestaat voor vertwijfeling dan een paar versregels. Hád Martha dat over mijn hart kunnen zeggen, als er niet sprake geweest was van de zoon van een koning? En is het zó bespottelijk om mezelf als een page, mijn god ja, die page op Thijs Maris' tekening, met haar, die een prinses is, door de rozeranken heen te zien wandelen.
Natuurlijk mateloos bespottelijk, en ik draag een hoed met pluimen en een wambuis van fluweel. We schuiven de takken van de egelantier terzijde, en we wisselen onze ringen, een zilveren ring, die niet versierd is, en een gouden, met een wapen in het stempel uit onyx gesneden.
‘Maar Jeanne!’ Dit schreeuwt de kleine man ze van ver toe, allebei zijn armen zwaaiend. Ach, Jeanne, en ik spring van mijn stoel op, tuimel, dwars door mijn zinsbegoocheling heen op het raam toe, maak licht, schuif het open. De regen gutst me in het gezicht; maar als ik té diep over de vensterbank neerbuk, richt ik me op, en herwin me. Ik ruk mijn flambard van zijn haak af, schiet mijn overjas aan, en ben buiten. En nu moet ik dadelijk bezweren, twee natte vingers in de hoogte, en mijn andere hand aan mijn hoedrand, want in het noodweer valt er niet aan te denken, om je parapluie open te houden, dat het niet bij me opkomt, om een moeder met haar ongeboren kind aan haar lot over te laten, opdat ik ergens in de boomgaard bij een hoeve, bloesem zal gaan dragen, en Martha! zal zeggen. Eergevoel noem het, en onderwijl word ik machteloos van wanhoop door de wind langs de straten gedreven.
Koning Lear op de heide. Een zotskap alweer, die ik opzet, of neen, anders is het, en vernederender. Omdat mijn eigen rug er te smal voor blijkt, om mijn ellende te dragen, schuif ik er de schouders onder van de droom van een dichter.
Koning Lear. Spuw vuur, spuit regen, dat zelfs de herinnering aan mijn scharrelige voetstappen van het aardoppervlak weggespoeld wordt.
Hofnar. Of zoals je een zak van papier opblaast, er een slag van je handpalm op doet neerdaveren, en pang zegt je ziel, en heeft de geest gegeven. Kijk oompje.
En aan de overkant van het grachtwater zie ik Jeanne met haar moeder lopen. Ze hebben míj niet opgemerkt. De oude vrouw, zonder stok, steunt haar dochter, en tornt als een man tegen de storm op.
In mijn verwondering vergeet ik mijn flambard vast te houden. Dadelijk wordt hij van mijn hoofd getild! Halt! Maar hij glijdt langs de straatstenen, talmt een seconde of wat aan de walkant, en ploft naar beneden. Hoog gaan de golven met schuimkammen. De een draait hem om, een ander schept hem vol, en een derde verdrinkt hem.
Gejuich van de brugleuning.
Hofnar. Andermaal, eenmaal. Geen schonere dood, dan je hoed na te springen; of als je er de voorkeur aan geeft, om
over die tak daar te struikelen? Drie keer duikt hij boven, de bedroefde vogelenkop, en daarop zink je, los je op, ben je voor eeuwig verdwenen, zodat je het je vrienden kunt besparen, om je in het opschrift van je grafsteen voor te liegen.
Koning Lear. Neen broeder!
En daar sta ik nu, blootshoofds, tegelijk een potsenmaker, en een door het lot onttroonde. De wolken wentelen boven me. Ach, maar wanneer je een kroon hebt verloren, wát kan je hier anders, dan de dichtstbijzijnde hoedenwinkel binnenlopen.
‘Juist,’ zeg ik, en koop een Borsalino, veel te duur voor mijn middelen, dofgrijs, niet opvallend, zoals heren die dragen.
De brief van Martha heb ik bij me, en mijn hart klopt er tegen; misschien is het daardoor, dat ik snikkend oprijs, en een poging waag, om aan de greep van mijn ik te ontglippen. Ja, en die hoed eerst, en dan heb je de kleermakerszaak, die er vlak aan grenst.
‘Een costuum, geen confectie.’
Ik kies een blauwe stof uit, cheviot, voornaam en eenvoudig; en hier in het pashokje til ik, in mijn hemdsmouwen, een arm op, en zie de coupeur voor me neerknielen. Zó loeit de zuidwester, dat je elkaar nauwelijks verstaan kunt.
‘In orde.’
Als het grote geluk je in de hand wordt gegeven, en je moogt niet, en je wilt toch blijven leven, wat rest je verder dan een hoed te gaan kopen en je een pak op rekening aan, te laten meten?
Nu moet ik naar Jeanne, denk ik, en ik sla de weg in naar mijn woning.
Zó gaat de dag voorbij; eigenlijk niet meer dan één windstoot, en daarop vangt de nacht aan, die je in zijn duisternis insluit, alsof je in je doodkist neerligt, je ogen weer open gedaan hebt en je gezicht tegen het deksel gedrukt houdt. Maar dit is dadelijk veranderd. Ik slaap niet, staar, en tracht te vinden. Ik ben niet een mens, die gemakkelijk vertwijfelt. Het ís zo, dat mijn laatste kans, een bloem was het, af werd gesneden met eigen hand en onherroepelijk; maar ‘Moed, naar de oever,’ roept de zwemmer, en sleurt me uit het koken van de afgrond op. Tien seconden zink ik, en bid, om te sterven, maar eer de diepte me verstikt heeft, drijf ik boven, en verder al die uren, zoek ik, strijd ik, en hoop op een nieuwe geboorte.
Alles wordt mij duidelijk. Ik zie het, doorgrond het, hamer een nagel in de wand van het duister, en hang er Rudolf aan. Bij de nek, als een boosdoener. Stuk speelgoed, een span lang. Hij stuiptrekt een beetje, zucht, schermt met de armen. Zijn ketting van staal zie je op zijn beloverde vest glimmen.
Onafgebroken houd ik het oog op hem gericht, ja, en bij god, ik doorschouw hem van zijn flambardtop tot de zool van zijn platvoeten. Hij is het geweest, die me eertijds
- stille stadsgracht, geur van linden, en mijn vader, die zich uit het venster buigt prijs heeft gegeven aan de hoon van mijn makkers, die me het boek deed sluiten, toen oom Jakob mij zijn boodschap binnenbracht, die me op de mat doet wachten, als mijn chef de fouten, uit zijn epistels gehaald, napluist, die me, toen Martha haar schone geschenk gaf, dat rampzalige neen heeft laten stotteren, en me eindelijk publiek verkocht heeft op de markt van Lilliput. Slot, einde, ik heb hem uit me gedreven; zijn kin is op zijn borst gezonken, en het marionettenkoord bengelt slap en machteloos tussen zijn onbeweeglijke beentjes.
Als het licht begint te worden, verbleekt hij meer en meer tegen de wand van het duister, dan is hij weggevaagd, en meteen uit mijn leven verdwenen.

En ze knikt maar, glimlacht soms.

Zevende hoofdstuk De parmantige schipper

Jeanne, Rudolf, hun huis en hun huwelijk.

Het wordt avond, en de dokter, die zijn derde bezoek van die dag bij ons aflegt, zegt: ‘ze vermindert.’
‘Ga jij slapen,’ raad ik Martha aan, ‘ik zal blijven waken,’ maar dat weigert ze. We hebben een doek voor het lamplicht gehangen, we wachten.
Jeanne ademt met moeite; het is, of je een voetstap in de verte hoort wegsterven, en je kunt het je voorstellen, dat ze ergens buiten in de nevel, in de nimbus, naar de kleine Marten rond loopt te tasten.
Ik vertel Martha over Marten, fluisterend, over mijn hoop en mijn dwaasheid; over mijn leed niet, omdat één woord over je leed al te veel is, evengoed als tien woorden over je blijdschap te weinig. Kan ze het begrijpen?
O ja, ze begrijpt het. Zo zelfs, dat ze me toeknikt, en een ogenblik haar hand op de mijne laat rusten. En dan, als we zwijgen, missen we iets, dat de stilte tot nu toe gevuld heeft. En het is Jeanne's ademen.
Wat later, Martha, die over het bed gebogen is, zorgzaam, zusterlijk, en ze wast Jeanne, de doek is van de lamp genomen, en niets blijft verborgen. Ze kleedt haar in helder, fris linnen, vouwt de schone lakens om haar heen, legt haar hoofd, - en van het dunne haar blijkt ze een krans gevlochten te hebben, - op het midden van haar kussen.
Ik help Martha, en reik haar, waar ze naar vraagt, aan. Ik ben hier thuis, weet de dingen te vinden, ik ben hier opgestaan, naar bed gegaan, ook míjn hoofd heeft op dat kussen gelegen. En Martha, die door het licht overgoten, jong, rank, rijzig, in haar vreemde en vredige arbeid verdiept is, moet daarbij dat kleine, trieste leven van me onverbloemd voor ogen hebben. Ze raakt het met de handen aan, en hoe zal ze het ooit kunnen vergeten? Martha heeft met me afgesproken, dat ze tot de morgen van de begrafenis bij me zal blijven. De uiterste tijd, langer kan ze op de hoeve onmogelijk gemist worden.
Ja, en het is zo, dat het hier een sterfhuis is, en er twee kisten, de grotere, maar een níet grote, en de kleine, die je aan het speelgoed van een kind zou kunnen doen denken, in de duisternis van het kabinet aan de voorkant, gereed staan, en dat je door de beklemming ervan, zodra je, van buiten gekomen, een voet in de tochtige gang hebt gezet, wordt gevangen genomen, en toch gelukt het Martha, om een beetje van dat warme licht van haar blijmoedigheid aan alle dingen om je heen mede te delen. Dadelijk bij het ontbijt al. Ze heeft de tafel in de zon getrokken, het servies heeft ze anders gerangschikt, brood en vruchten gloeien, en in een vaas heeft ze bloemen gestoken.
Zodat het je, wanneer je de stoel hebt bijgeschoven, toe schijnt of de dag niet, zoals hij gewoon is, na een tocht over miezerig asfalt, bij je komt binnengeslopen, maar of niemand minder dan Alexander hem wakker gekraaid heeft.
Ze begint van daarginds te vertellen, en onder haar woorden door, wie zou je zweren, dat zijn vuile poten op je knieën gelegd heeft? Wel Barrie natuurlijk; wat Thomas in een waardige verontwaardiging uit zijn dromen doet opschrikken, terwijl
Petrus zijn zwarte, platte pet ronddraait tussen vingers, bruin van zomerbrand en aarde.
‘En de beek?’ vraag ik.
‘Bevroren.’
‘En de akkers?’
‘In afwachting.’
Ik luister met meer weemoed dan vreugde; zoals mogelijk Adam naar een engel zal geluisterd hebben, die hem bericht bracht over lente in de paradijstuin, nadat het vlammend zwaard er hem voorgoed had uitgewezen.
‘Martinus?’ hoor ik me vragen.
‘Met hèm goed, zo'n rust voor me, er is een ander meisje, dat hij opzoekt, even levenslustig als je hem kent, en met dezelfde glimlach.
Nu wil ze, dat ik zelf het onderwerp van het gesprek zal worden. ‘En jij Rudolf?’
Weinig kan ik in het midden brengen, nu het dáár op aankomt; over Marten een paar tijdingen, maar niets over Jeanne. Wat zou ik haar over ons huwelijk duidelijk kunnen maken? Omdat ik mezelf verachtte, heb ik het aangegaan, en uit medelijden heb ik de kracht gehad, om het te dragen. Even goed zou je een kind over de duivel kunnen spreken, als Martha over zelfverachting, en van mijn deernis zou ze kunnen zeggen: en waarom vluchtte je dan van mij weg, toen ik je er maar een klein weinigje van in de hand wilde geven?
Als op die eerste middag van haar komst hier praten we niet meer samen. Onder een sneeuwlucht dan de ochtend der begrafenis.
De koets met zijn krullen staat al buiten op post voor de huisdeur, en de gesteekte koetsier zetelt achter zijn gemaskerd span paarden.
Niet veel genodigden; moeder Geertrui moet het bed houden, en zo mag het dus blijven bij een viertal verre verwanten van Jeanne, die voor de plechtigheid een naar naphtaline riekende geklede jas lieten oppersen, en een strijkijzer hebben gehaald over een oud-modische cylinder. Ik merk, dat ik zelf mijn hoge zijden boven heb vergeten. Ik ontdoe hem van zijn vloeipapier in de doos uit de kast van de slaapkamer, bedek er het hoofd mee voor de spiegel, schik meteen het in de strik genaaide dasje recht, en knip een rafel van mijn stijfgestreken, niet meer nieuwe boord af. Daarna steek ik het portaal over, mijn zwart garen handschoenen aantrekkend.
Juist klimt Martha de trap op, uit het morgenlicht, dat door een zijraam een zilveren bundel doet neertintelen, als uit de metaphoor van een dichter omhoogstijgend. Ik probeer me onzichtbaar te maken. Ze ontdekt me, met een verbaasde blik van de hoedtop tot de voeten. Ik laat de onwillige handschoenknopen aan hun lot over, en doordring er mij van, dat ik haar straks bij mijn thuiskomst niet terug zal vinden, en dat dit het ogenblik is, dat ik haar voor het laatst hier alleen heb. Ik neem de hoed af; veel te gewichtig - ach, maar dat pak van de kerkgang - en zo dank ik haar voor al haar hulp, zorg en goedheid.
‘Nu, en vaarwel Martha.’
Ze legt aarzelend haar hand in de mijne.
‘Rudolf!’
Ze roept me weerom; ik ben bijna de trap af; maar plotseling zwaait de straatdeur open, en vult zich de gang met een inktstroom van bidders.
Als het rijtuig me weer voor mijn stoep afgezet heeft, is het de eenzaamheid, waardoor ik word ontvangen. In de kamer voor bleven de gordijnen gesloten. Doelloos zink ik in een stoel neer, en laat me, als een vlieg in het net van een kruisspin, door de schemerige stilte omkapselen. Aan Jeanne hebben we de laatste eer bewezen, begin ik te mijmeren, alsof ze nú eerst was gestorven, en niet al voor jaren door de stroom van de tijd, die je meesleurt, onderdompelt in zijn sprankelend bruisen, vernieuwt, verjeugdigt, en onsterfelijk maakt, op de wal was geworpen, en daar in het zand was vergeten. Toen ze een kind was? Ik weet niet; ik heb niets van haar gekend. Misschien dat ik haar niet in het leven had mogen terugroepen, en het een grote zonde van me geweest is, om naar een kind van haar te verlangen; en dat we daarom zo bitter gestraft zijn.
Ik spring op.
Hard wordt aan de bel getrokken. Ik doe open.
‘Zo, Koba!’
Daar staat ze met haar bezem in ene hand, en in de andere haar emmer. Die emmer zet ze vóór zich op de stenen, en steekt me een vochtige hand toe.
‘Dank je, ja, treurig.’
En nu zie ik, hoe ze als vroeger, toen ze nog de sleutelbewaarster was van de verdiepingen der droomvisioenen, haar ogen klein maakt in een bemoederend medelijden, en de messnee van haar lippen verbreedt tot een glimlach. Zo kijkt ze
me aan, schuin het hoofd achterover. Ze heeft gehoord, dat mijn schoonmoeder ziek is, en het meisje, dat me een korte poos 's morgens heeft geholpen, in betrekking gegaan is, of ze het huis niet eens een beurt zou mogen geven.
‘Goed,’ zeg ik, ‘graag Koba.’

Achtste hoofdstuk De laatste incarnatie

Zó zag ik het voor me, maar dit raam heeft geen uitzicht op duinen; vleugels reppen zich over het dak van de hoeve, maar niet die van duiven. Waar tegenop weegt, dat geur van vlier over de vensterbank komt binnenglijden, en dat, tussen al de bloemen van het tuintje, die van de malvestruik het helderst schitteren.
Ja, daar die malvestruik, het is dezèlfde, waarin ik mijn koffertje heb achtergelaten, toen ik voor het schoonste visioen van mijn leven op de vlucht ging. Die morgen van de zonnetoespraak, die ik tegen Alexander, de haan, heb gehouden. Voor tien jaar. Plotseling valt mijn aandacht op de kalender. 2 juli. Het rode cijfer van de datum vlamt me in het gelaat. Haastig tast ik in een binnenzak, en breng een opschrijfboek te voorschijn, zulk een, dat in groezelig perkament is gebonden, en met een elastiek wordt gesloten, zo'n op zijn post versleten oudgediende. Ik teken er de gewichtigste gebeurtenissen van een leven, waarin zo weinig gebeurd is, in op. Ik doorblader het: ‘Na een onrustige nacht in een dorpsherberg te hebben doorgebracht - 2 juli.’ Zoveel feestdagen zijn er sedert ons samenzijn te herdenken, dat deze allerheuglijkste vergeten werd; en Martha weggereisd is, en me alleen heeft gelaten. Voor een paar boodschappen in de naaste stad enkel, die evengoed uitgesteld hadden kunnen worden.
En er zingt een merel, en de malve bloeit.
Een jaar later ben ik op een morgen opnieuw dat raam voorbijgegaan. Maar nu had ik er zorg voor gedragen, dat de trein me geen hinderlagen kon leggen, en was ik op de afgesproken tijd uit de autobus gestegen, met Martha bij het berkenlaantje.
Zodat er door dit venster niets dan het wit van een afgehaald bed schemerde. ‘Je móet komen,’ had ze mij geschreven, toen een maand of wat na Jeanne's dood, mijn vacantie zich aanmeldde. En zo kwam ik dan ook, en waren er, twee zomerse weken lang, twee mensen bij elkander, die door schade en schande geleerd hadden, om hersenschimmen op wat ze waard waren te schatten, en die eenvoudig een gevoel midden in het brandende hart durfden te kijken, zonder bang te zijn voor donkere vlekken voor de ogen. Je kon ze hand aan hand langs het koren zien wandelen, of zo dicht samen over de boeken gebogen, dat rosgoud haar in haar van een twijfelachtige roetkleur verward raakte; Frans, Duits, en een ijverige vinger, die bijwijst, een kleinood, maar dat door de dagelijkse arbeid toch niet ongemoeid is gelaten.
Twee weken, en in het najaar de verloving, en het huwelijk, wanneer het nogmaals juli wordt. En hierbij moet weer die witte kamer, déze, waarin ik roerloos met de voeten vastgeworteld sta, zo stevig, dat het me niet mogelijk is, me los te rukken, tersprake gebracht worden.
Doch eerst de verloving. 's Zaterdags reis je weg, en 's maandagsmorgens kom je thuis in de vroegte.
Dag Martha, dag Rudolf, en je kust elkander, en je vriendschap groeit gestadig, geen enkel geheim meer, en je liefde lijkt soms onverdraaglijk stralend, als om twaalf uur de zon in augustus. Toch zijn er nog vragen, onoplosbare. Je ziet een appelboom in bloei staan, en je denkt: Martha; bij een korenhalm hetzelfde, of bij het volgen van een wedstrijd tussen een wolk en een groep trekvogels. Schoonheid, volmaaktheid, altijd weer Martha, en je meet ze aan de wereld af, en zij is het kostbaarste. Terwijl je zelf op zijn zachtst gesproken door God niet op een gelukkig moment bent geschapen, en je nog het slijk van dwergenland aan je schoenzolen hebt zitten. Martha heeft me in dat oord bezocht, toen ik er woonde, mijn vrouw en mijn huis, en wat er verwacht was, en wat er door de vingers kwam gegleden. Ach alles, het kleine, onooglijke, dat niet meer van mij weg te dromen is. Waarvan ik toen al gedacht had, dat ze het nooit zou vergeten. Misschien later, geleidelijk, en langzaam, troost ik me, als we een tijdje getrouwd zullen wezen, en de zuivere wind van de heikant me een poos zal doorwaaid hebben. Niet dadelijk, en omdat een plechtigheid mij er het recht toe heeft gegeven. Daarom, als we op de avond van de huwelijksdag intocht op de hofstee hebben gehouden, zoek ik mijn oude slaapkamer op boven, neen, niet bij die malvestruik. ‘We zijn allebei moe vandaag,’ zeg ik.
De volgende ochtend, bij het wakker worden, tuur ik in de lichtstraal, waar twee vliegen in dansen, die zich door de slecht sluitende blinden toegang verschaft hebben.
De plaats hier voor meikeverdromen; en bij het openen van de blinden ontdek ik de lijstermoeder, slechts een hoopje geel-met-bruine veren, saamgedoken op een tjilpend nest. Voor storm en Thomas. God behoede ze.
‘Uitgerust en goed geslapen?’
‘Goed,’ zeg ik, één woord slechts, maar met het brandmerk van mijn eerste leugen. Vergetelheid, vreugde, tot aan het donker, en wij doorkruisen onze bezittingen. ‘Alles van jóu, Rudolf,’ en ik moet aarde er van in de hand nemen, en van de
roggekorrels proeven.
‘Nu goede nacht dan,’ ik klim traag de trap op, als Lange Lowis lijkt het, met een kist op zijn schouders. Om wakker te liggen, totdat het licht wordt, en met mijn verlangen te vechten, en me te verweren tegen een oude, zacht aansluipende wanhoop. Neen, wachten.
Wanneer voor de derde maal hier de schemering begint, en ons onder de linde bijeenvindt, zegt Martha:
‘En nu heb je nog niet eens het hele huis gezien.’
‘Zo, neen, zeker,’ stotter ik.
Ze keert het hoofd af.
‘Daar heb je de appelkamer vooreerst. Die bedoel ik.’
Ik volg haar naar de zolder. Niet veel vruchten resten, nu de nieuwe oogst zo nabij is; maar de houten wanden, de gebinten, schijnen de geur er van te hebben opgezogen, en in voorraad gehouden. Zó riekt het daar.
‘Heerlijk!’
Een beetje duizelig geworden, stommel ik de treden af; een gang door, duister, een deur nu.
‘Ook déze nog, Rudolf.’
Ik ga binnen; en daar zie je de verblekende kleuren van het tuintje door het open venster, en van het bed het dek half omgeslagen, beide kussens.
Overal bloemen.
‘Als een welkom had ik die gedacht,’ zegt ze.
Ze heeft weer zo'n linnen gewaad aan, warm blauw, en vast gehouden door de diamanten broche. Ze ontgespt de speld, maakt haar borst bloot. Ze knielt voor me, zodat ik bij mijn kus op haar neerzien kan, me mag bukken...
Neen niet anders is hij, de onmetelijke rijkdom, waarmee het geluk mij overstelpt heeft; maar mijn God als hij ooit van me af werd genomen.
‘Hé vader!’
Buiten wordt dat met een hoog stemmetje geroepen, Georgine, en als ik opkijk, staat ze met de handen op de rug, de wenkbrauwen peinzend gefronst, het hoofd gebogen. Mijn houding. Schelms twinkelen haar ogen. Ja, en in eerbied voor me schiet de kleine rakker nog al eens te kort. Wouter heeft haar dadelijk bij een arm gegrepen.
‘Mág niet,’ fluistert hij, terwijl hij verlegen en bedeesd het gezicht van me afkeert. Die knaap begrijpt dromen.
‘Werk al af, kinderen?’ vraag ik.
‘Ja, vader.’
Maar hoe lang heb ik me hier dan voor dat venster vergeten?
‘Bloemen moeten jullie zoeken. Als moeder straks thuis komt, wordt er feest gevierd.’
Een hoera roepen.
Een wonder, dat ik zo van feesten ben gaan houden. Misschien wel omdat ik twintig lange jaren nooit ben toegedronken, of in een groen gemaakte stoel gezet;
mogelijk ook, omdat die zware tijd er niet in werkelijkheid geweest is - rook stof, nevel - en dat ik daarna de draad weer opgevat heb, waar ik als kind was gebleven, bij een raam ergens, met een jongen er achter, die over een troep ruiters, sabels blinkend uitgetrokken, en aan de spits de horenblazers, jubelde. Het kan wezen, dat daarom ook een bloem me liever is dan een blad, dat ik bedekt heb met cijfers. Ik loop naar de keuken.
Of de erwten al rijp zijn?
‘Een maaltje.’
‘Een flínk maaltje, voor vier zeker, drie jonge haantjes te braden, de malste, een taart toe, frambozen.’
Ik geef dit aan onze werkmeid te kennen, die een al wat ouder wordend persoon is, mager, bits, hard en onbuigzaam als de tang, waar ze haar turven mee in het vuur legt.
‘Ja,’ zegt ze.
‘Mooi zo,’ en ik ga op pad, om mijn bijdrage voor de opluistering van de ontvangzaal bij elkaar te zoeken.
Blootshoofds, als altijd.
‘Weer warm,’ en ik strijk het haar mijn ogen uit. Zwart haar, dat met wit is doorsprenkeld, en toch ben ik jonger dan tien jaar geleden, frisser, steviger, door de wind en het weer onderhanden genomen. Natuurlijk, wanneer je me met de ellemaat uit zoudt willen meten, dat ik dan niet groter zou blijken dan toenmaals; maar ik ben gegroeid in gedáchten, en daarom lijk ik ook in levenden lijve naar boven geschoten.
Waarbij bovendien nog mijn dagelijkse oefeningen naar het recept van een bekend natuurgeneeskundige zijn te voegen. Geen torrepootjes meer, geen stok met benen knop, en geen dekschilden. Tenminste...
Die landweg op, en ik ben hier altijd nog op gebied, dat van míj is. Het boekweitveld links van me: een blijspel dit, in drie bedrijven. Eerste akte een dorzandstuk, tweede lupinen, en de derde dit wit sneeuwdek met de medewerking van
een orkest bijen. Daar verder naar de Oostkant heen kan je mijn weigrond zien schemeren. Beduidend vermeerderd. Je moogt zeggen: een sprookje. De liefde voor de bodem, die me in een soort van levende wichelroede had herschapen. Aan ons eigendom grensde een wildernis, onbebouwd, veronachtzaamd; maar ik voel leem daar, mijn bloed voelt het, en ik ruik er een bronader. Ik koop die woestijn voor een spotprijs. Het is zo, en een heerlijk grasdek haal je uit de dood op van de verdorring. Ruim genoeg nu tot voer voor vijf beesten; van de vroege morgen tot de avond valt.
De Bonte en Koba zijn drachtig. Weer een brok er bij te winnen, en de stal, die je te vergroten zult hebben. Neen, niet ikzelf. Voor handwerksman ben ik slecht te gebruiken. Ik deel bevelen uit, geef leiding; zoals een generaal bij een veldslag, zelf ongewapend, maar het brein van de verrichtingen.
‘Hier deze balken, die stutpalen, die klampen en binten’; en mijn jongste knecht hanteert zijn hamer, bijl, beitel, brengt de vogels een mijl in de omtrek tot zwijgen.
Antaeus noem ik hem in stilte, want zelf stelt hij prijs op de naam Harmen. Zou je hem optillen met zijn gezicht naar de sterren, zijn waarde was hij kwijt geraakt, maar zolang hij een voet op de grond heeft, is hij door geen enkele opgaaf ten onder te brengen; als een eik onverwoestbaar. Zo groeit dan de woonstee, stal, schuren, en boort zich het groen van de vruchtbaarheid in het bruin van de plaggen. Wat zou je meer kunnen wensen: vrouw, kinderen, en een omgeploegd stuk van de aarde, drie-eenheid der gelukzaligheid; als er nog ook niet dat plan over een paard was... Neen, eerst mijn taak, mijn versiering.
Ik houd stil voor een van mijn lupinevelden. Ongeoorloofd eigenlijk, om voor enkel een beuzeling zo'n ijverige grondwerker midden uit zijn arbeid te halen; maar ik dóe het, knip mijn zakmes open, en snijd de steel behoedzaam gelijk met de grond af. Een luisterrijk begin dit, een schepter. Wat dat paard aangaat, het liefste wilde ik, dat het een bles zou wezen. Bruin, in de kleur van een wilde kastanje, en als je het bij de bek naar buiten gebracht hebt om het voor je brik te spannen, licht je de manen wat op van zijn voorhoofd, en streelt over de witte vlek heen. Mogelijk dat ik daarvoor op een emmer zou hebben te klimmen.
Een zijpad ben ik ingeslagen, dat me naar de heide brengt. Ze ligt dor, neen, ze bloeit niet. Geen goed jachtveld voor een bloemenzoeker. Maar als de bomen achter je zijn tezaam gezonken, en je stijgt de naakte heuvel op, dan word je begroet door een paarsrood wuiven voor de bruine verte. Pluimdragende voorposten. Ik kniel bij ze neer, de wilgeroosjes, niet om ze allemaal me toe te eigenen, gedachtig als ik ben aan het jaar, dat we na dit zullen krijgen.
De heide achter me gelaten, en Westwaarts naar groener contreien, waar zich een zijsprank van de beek door breekt. Ik ken hier de groeiplaatsen, omdat ik altijd een minnaar van het nutteloze ben geweest. Van
vlinders, van onkruid. Een familiezwak zal je zeggen. Och, míj goed. Die bles dus, en een hups wagentje, waarvan hij tussen de dissels zal draven; een uitkomst zou dat ook voor Martha zijn. Geen praatjes... op haar aanstaande verjaardag.
Een knallen met de zweep, hoeftrappelen, of zou hinniken nog overweldigender wezen, en ‘stap in dame’. Ja, dán de verrassing, tenminste... wanneer ze vandaag, straks...
Ik weer met de hand af, een driftig gebaar dit. Heb ik me daarom niet zo gretig op de gedachte aan het feest geworpen, duik ik daarom niet in bloemenstruiken, klem ik me daarom niet krampachtig aan een paardestaart vast, om de tijd te bedriegen, om mijn zorg te ontvluchten, om voor mijn fantasterijen een afleiding te vinden? Oppassen, beter de stengels bij elkaar bewaard, en ze niet laten slepen. En toch, kan ík het helpen, dat je dag aan dag een kolom lang over verkeersongevallen in de krant hebt na te lezen en kan ík ervoor, dat het nu juist de tijd voor de grasoogst moet wezen, en dat de bergen van hooikarren de ganse breedte van de weg beslaan? Een bocht, en een sein, dat verkeerd wordt begrepen, en daar ronkt en rookt een hoop wrakhout. Het ergste? Maar stel nu, dat de bus aan het gevaar ontsnapt, dan heb je de stad nog, de pleinen, de straathoeken, en ik weet van mezelf, wat een wonder je het mag noemen, wanneer je, een eind in de veertig, nog met al je ledematen heel, onder juli's blauwe lucht moogt lopen. En tot slot de terugreis.
Goddank, als om vier uur...
Nu opletten, het bronnetje, dat zich door de akkers windt, begroeid elke duimbreed:
geel gekroonde wederik, hertshooi, welriekende spirea. De wal glooit glad en steil, geen plaats hier voor vruchteloos mijmeren.
Een hand en een mouw maar; ja, kletsnat. Voorzichtig, en ik krabbel de kant op, gevuld beide armen.
Ik kijk naar de stand van de zon. Tijd nog. Het bos in. ‘Bij meer mensen dan je denkt, bleef er, verborgen, een rest van dat heidense bijgeloof aan de ijverzucht der goden kwellen en martelen,’ mompel ik onder het reppen van de voeten bij mezelf.
De zon schijnt, voorspoed, de wind door je haren, een roos in je knoopsgat gestoken, je fluit of je neuriet, je bloed danst, en dan werpt je zo'n almachtige, de machtigste van allen, zijn staf tussen de benen. Halt hola; en ze dragen je Martha...
Die zelfde beweging, met de hand afweren, de draad doorknippen. En ik beroof een late Gelderse roos, tussen het loofhout, van veel te veel takken, en dan waag ik mij zelfs aan mijn oude getrouwe, mijn egelantier aan de beekoever. Dát tel ik zo niet, een paar schrammen, en het is een goed ding voor kwade gedachten, wanneer het zweet je in de halskraag gutst. Mijn mes flitst. Juist hier, déze twijgen. Genoeg nu, ik kan mijn last nauwelijks omvademen, en zo tijg ik, op de manier van een soldaat uit het leger van Macduff als een wandelend stuk bos, naar mijn huis toe. Toch nog te laat, merk ik; de kinderen wachten op me achter de gedekte koffietafel. In een jubelend hoera roepen begroeten ze de hoop bloem en blad op twee benen. ‘Kijk, vader;’ en ik moet toegeven, dat de oogst van hen beiden overvloediger dan die van mij is uitgevallen.
Ik ontdoe me van mijn vracht in een hoek van de kamer.
Tegenover ze zet ik me neer; we beginnen.
‘Pas op,’ schrikt Georgine. Een beest, de kop gehorend en vuil groen als een olievlek, dat rond scharrelt tussen kaasstolp en broodbak, en dan ontdek je er nog een dat rood is getijgerd, en een dat blauw is, met een glimp zon op zijn rugstuk, en nog zo'n gepantserde, met een stormkap op als een roofridder. Ongenode gasten, die, tussen de bloemen verborgen, met ons mee zijn gekomen.
‘Voorzichtig, laat lopen.’
Wouter, van wie de aandacht altijd waakzaam is, wil nu van me weten, wat voor een feest we precies zullen vieren.
‘Tien jaar geleden dat ik moeder voor de eerste keer aantrof.’
Het waar, en wanneer, en waarom verder?
Ik breng hem verslag uit, ad usum Delphini natuurlijk, ten gebruike van die kroonprins hier, een soort van sprookje, zo boeiend klaarblijkelijk, dat ook Georgine me, met de mond open, aanstaart, en een vinger in de jampot vergeet. Een wonder voor míj ook; en er volgen meer verhalen; blinkende herinneringen, er wordt gevraagd, er wordt geschaterd, een kwetteren van stemmen, jeugd, blijheid. Doch er ontbreekt iets aan, voel ik. Wat met die ledige stoel daar in verband moet gebracht worden, op de koninginneplaats aan het hoofd van de tafel.
‘Aan de slag,’ commandeer ik zodra we klaar zijn met eten.
Een in de vazen steken, en rangschikken.
De egelantiertakken en de twijgen van de Gelderse roos sleep ik naar buiten. Ik nagel ze vast aan de deurpost.
Erepoort.
‘Zo, moeders stoel nu. - Best, prachtig.’
Onder het werken schiet het me te binnen, hoe ik eenmaal bij de huiskeer van de bovenburen in mijn gedachten alle bloemenwinkels van de stad afgerend heb, met een geldbeurs, gevuld tot de beugel, chrysanten, cyclamen, en hoe, dat alles toen in rook vervlogen is. God geve, dat het ook nú niet...
Dat gebaar van een lastig insect afslaan. Moed, kalmte.
‘Om vier uur?’
‘Om vier uur.’
Ik haal mijn gouden erfstuk aan het daglicht; zijn stalen ketting is het kwijt geraakt, ik knip het deksel open, en klap het weer met de gebruikelijke slag dicht. ‘Geduld kinderen.’
Ook voor mezelf mag dit gelden. Opzettelijk langzaam klim ik de trap op, borstel
mijn goed af, was me, kam mijn haar voor de spiegel, en doe een schoon boord aan.
Op de oude logeerkamer met zijn altijd roerig lijsternest. Om de tijd te bedriegen.
Dan slenter ik, handen in de zak, naar de keuken.
Stine, de heks, zit te doppen. Ik buk naar de emmer, zoek een erwt uit, en bijt haar doormidden. Tijding brengt zij mij; ik luister met gesloten ogen. Door alle jaargetijden heen heeft de grond me iets toe te vertrouwen; in zijn vruchten, zolang ze nog jong zijn, het nadrukkelijkst. Ik proef, en begrijp het. Juist, midzomer, een gisten van krachten, pit, warmte, maar behoefte aan vochten, zo'n gordijn van regen, een dag door, dat de aarde doet dampen. Dan, bij het aanrecht, buig ik mij over de haantjes heen; uitgekleed samen, en kleumig in kippevel enkel. Ik betast ze; terwijl de oven, waarin de taart bruin bakt, een geur van zich afgeeft, maar die verre overtroffen wordt
door de paradijsachtige wierook van de schotel frambozen. Ja, heerlijk, een feestmaal; wanneer we maar aanzaten, en we zo ver waren, dat ik mijn glas ophief voor Martha. Weer tasten in mijn vestzak, en de klap van het deksel. Loden voeten hebben de minuten. Ik duik in de kelder, en kom met een stoffige fles boven.
‘Wat nú nog,’ zucht ik, en kijk naar de zon aan de hemel.
In godsnaam, op pad dan.
De kinderen komen zich bij me aansluiten, feestelijk, met een bloem achter het oor, en een bos groen in de handen. Neen, nú niet, ik kán ze in hun argeloze vrolijkheid niet om mijn onrust daar heen hebben dartelen.
‘Terug,’ roep ik, ‘thuis wachten,’ en ik grauw ze dat toe, zo bars en hardvochtig, dat ik Georgine aan het huilen maak.
‘Zwijg,’ schreeuw ik, ‘stilte.’
Wat haar nog wanhopiger doet snikken.
Wouter slaat een arm om haar hals, terwijl hij verwijtend naar me omkijkt. Zo gaan ze de kant van de erepoort uit, de laatsten van een verslagen en aftrekkend leger.
Ach, kinderen...
Een kwartier voor de tijd sta ik bij de uitgang van het berkenpad op schildwacht.
Mijn hart hamert, en mijn boord is te nauw aan het worden. Ja, waanzin, natuurlijk; je vrouw gaat 's morgens voor een paar boodschappen uit, en ze zal dadelijk terugkeren. Eigenlijk de angst voor de angst is het. Het verloop ken ik, als een dokter de gang van een ziekte. Heb ik sinds mijn huwelijk niet talloze malen de hopeloos langzame seconden op de vingers lopen aftellen?
‘Komt ze, zal ze me alleen laten, zal straks de slag vallen, of wordt me voor ditmaal nog uitstel gegeven?’
Ik tracht adem te krijgen, het lijkt of het worgkoord van een gehangene me de keel toeschroeft. Ik moet me bevrijden, me losrukken; van Rudolf natuurlijk, de kleine, die het stof van de landweg onder zijn driftige stappen doet opdwarrelen, die met de pinguanenvinnen van de armpjes in de lucht schermt, die het zweet van het gezicht veegt, een tak afrukt, en er de blaadjes van de struiken mee stuk zwiept. Zo gaat hij, klapt zijn erfstuk open, dicht, en tuurt uit met een hand boven de ogen. Goed, ja, en wat baat het me, dat ik me in het oor heb laten fluisteren, hoeveel waardiger déze Rudolf onder Gods hemeldak wandelt, dan de stok-met-benen-knop-man, en die harpspelende vader, ja, en dat er zelfs eenmaal een Rudolf met een kroon op, aan mijn sterfbed zal zitten. Mogelijk; of brengt het een stap verder, als het me uitgelegd wordt, hoe ieder sterveling met zo'n soort wezen, dat zijn naam draagt, heeft te worstelen, en dat soms een nar is, een boef soms, of een lafhartige. Over hèm hier, die luis op de kam, loopt het. Nog méér zou de spotter in me over hem ten beste willen geven; maar het is nu geen tijd voor zijn kwinkslagen; ook de zwemmer heeft de mond vol brak water, en de ik, die het bericht opstelt, kreeg een haar in de pen, dat een modderig spoor op het papier nalaat. Alléén ben ik, machteloos, en het kwartier is voorbij, en geen bus nog.
‘Ik heb mijn leven uit de hand gegeven. Wolfgang von Goethe,’ hoor ik me mompelen, ach, dát ja, en als een verfrissende wind voel ik het aan mijn slapen voorbij ademen.
Daar nadert de stofwolk, en een hart, dat je tot in de keel klopt, overstemt alle dingen. Neen, niet je kalmte verliezen; en met mijn bloemenruiker, die ik voor mijn groet in de hand houd, maak ik me onzichtbaar tussen de berkestammen. Als de bus stopt, zal ik een stap doen naar voren, en wuif ik naar Martha:
‘Zo, welkom, en gelukgewenst.’
En dan vraagt ze verwonderd:
‘Wát is het?’
Een ratelen, een stormvlaag, en de bus is voorbij me gestoven.
‘Halt, hola!’
Beide armen steek ik op, maar het gevaarte sliert de bocht om, stort zich het groen in, een wolk, dan een sluier, en niets meer.
‘Pas weer een bus over vier uur,’ denk ik, terwijl ik roerloos de wit blinkende weg afstaar.
Vanavond.
Ze weet van mijn angsten, het móet daarom iets onoverkomelijks geweest zijn, dat haar terughield; en dadelijk lever ik me gebonden, ontwapend, aan de zekerheid van een ongeluk over.
‘Mijn God,’ zeg ik.
Ik ben een man van vier en veertig jaren, mijn haar wordt grijs, en toch leg ik me, nadat ik een paar stappen terug ben geweken, op de grond neer, en druk mijn gezicht, als een klein kind, dat doen zou, in de bladeren. Ja, kon je slechts
sterven, wanneer je erom smeekte; maar dán ook, als het een stroom was, die me hier meesleepte, zou een zucht naar zelfbehoud me nog blindelings naar de takken van de oever laten grijpen. Zo tast ik ook nú in mijn vertwijfeling rond naar reddende gedachten. Ze vliegen voorbij je, raken je aan, en schuiven door je vingers. Breken moet ik, denk ik, me vergeten. Het is alles een beeld slechts, nevel, geschetst in een paar wolkstrepen. Moeder Geertrui hoor ik spreken; of ik geloof, vraagt ze. Ja, zeg ik, doch dát was geen antwoord; op deze plaats, thans, wordt er op gewacht, dat ik een verklaring zal afleggen. Hulpeloos ben ik; niet eens kan ik stamelen; enkel maar staren in de duisternis, of ik er niet een weinig licht aan kan ontworstelen. Langzaam schrijft zich mijn spreuk voor mij uit, en wordt aan de wand vastgenageld. ‘Ich hab' mein Sach auf Nichts gestellt,’ kil was dat, maar er moet in de diepte een geheim van zuivere helderheid in schuilen. Ik zie het, reik ernaar, struikel. Zo ruk ik, wring ik, om aan de greep van Rudolfs kleine handen te ontsnappen. Dan heb ik een gezicht, droom ik.
Ze is dood, Martha; er ging een tijd voorbij, en het bleef geen zomer. Het kerkhof ligt met sneeuw bedekt, en de bomen staan kaal voor de wolken. Georgine en Wouter wachten aan mijn linker en mijn rechter zij, volwassen mensen, ik houd de hoed in de hand, mijn haar is wit geworden. De kist zinkt in het graf, onder bloemen bedolven.
Ik buig mij, niet vernietigd, neen, niet hopeloos. Het is zo onuitsprekelijk schoon wat ik bezeten heb, dat ik niet waag om te klagen. Als een weinig licht stof glanst mijn leven in de holte van mijn handpalm, en tussen de heesters, daarginder, zwelt de windvlaag al aan, die het zal meenemen, de oneindigheid in, aanstonds. Tot spoedig dus, Martha.
Op spring ik, en zo koud ben ik, of ik werkelijk het hoofd onder de winterhemel ontbloot had. Mijn voeten gaan nog wat onzeker.
Daar hoor ik mijn naam roepen.
‘Rudolf.’
Ik deins terug als voor een geestverschijning.
‘God, Martha.’
Twijgen heeft ze van elkaar geschoven.
‘En de bus straks?’
Of ik haar vanmorgen dan niet had begrepen, toen ze me>
toeriep, dat ze even eerder, daar bij Gerrit, voor een boodschap af zou stappen. Het was juist toen de bus afreed.
En ‘neen’, zeg ik.
‘Je hebt je toch geen zorg over me gemaakt?’
Ja, knik ik, en als ik haar gekust heb, gaat er een juichen op tussen de struiken.
Georgine en Wouter.
Ze huppelen te voorschijn, ieder met een kransje om het hoofd en een krans over de schouders. Zó hebben ze zich getroost, nadat ze door me weg waren gezonden.
Ik houd mijn korte toespraak:
‘Welkom en gelukgewenst.’
Ze vraagt me verwonderd:
‘Wat ís het?’
De fijne braadgeur stroomt ons uit de keuken tegemoet, en ik neem haar voor de erepoort bij de handen. De egelantier liet al wat blaadjes vallen, de Gelderse roos is blank en fris gebleven.
‘Voor tien jaar. 2 juli.’
Ik leid haar over de drempel onder de bloemen binnen, en nu moet ze in de groen gemaakte stoel gaan zitten, die door de kinderen bij het raam is geschoven. Terug weer. Gods goedheid.
Neen, niet anders kón het, dan dat mijn teboekstelling met een droom begon, en er ook met een eindigde. De eerste is in vervulling gegaan, maar ik weet niet, of dit met de laatste zal gebeuren. Is er iets liefelijkers, iets zo stralende van leven te bedenken, als Martha in haar erezetel? En wanneer, wat me zoëven voorspeld is, verwerkelijkt zal worden, dan zal ik eens haar gemis kunnen dragen, en worden opgeheven uit mijn vertwijfeling. Maar die genade, zou ze niet te ongelooflijk wezen, en dat geluk, niet te groots en te machtig voor de schamele schouders, de beentjes, van Rudolf?