Усяго па крысе, знойдзеце вы гэтта, —
Пры сасе пры касе собрана за лета.
        Шчырым сэрцэм, душой складана ня-хітра,
        Знамо свой, не зь якой там «зьвёздкай», ці мітрай.
Што-нібудзь мо’ ня так — прашу прабачэньня;
Трудна ў рыхт — часу брак, мазаліста жменя.
        Мо’ і радасьць тут — госьць, больш нуды праклятай;
        Ось бярыце, што ёсьць, чым хата багата.
Што у думках я меў, кепска даць ня браўся,
Хоць, як скованы леў, туды-сюды рваўся…
        Людзі мруць, а ўсё ждуць багатшай уроды,
        Мо’ і к нам прыбягуць шчасьнейшыя годы.
О тады сноп у сноп жніво нашэ будзе…
Сотня коп, мільён коп… Дзівуйцеся людзі!
        А цяпер, што цяпер? — бывайце здаровы!
        Чэсьці дайце прымер для радзімых словаў.

Песьня мая не ўзышла сярод кветак,
Кветак цьвітучага вечна паўдня…
Поўначы сумнай забыты палетак
Даў ёй жыцьцё пасярод палыньня.

Пушча і ночка яе гадавалі,
Няньчылі казкамі долі нямой;
Дождж і расіца вясною купалі,
Сьнежныя буры тулілі зімой.

Песьня мая не ўсьпінае атласаў,
Выдумкай хітрай у сьвет не ляціць, —
Знацца ёй досьць зь беларускаю красай —
Лесам шумеці, касою званіць.

З думкамі ходзіць забранага краю,
Служыць і верыць у лепшы усход…
Бо, калі гасьне паходня старая, —
Новую заўтра распаліць народ.

Песьні маёй не патрэбны сьвятліцы
Ў княжацкіх хорамах слухаць музык,
Коціцца-ўецца свабоднай крыніцай
К сонцу і зорам, прастор дзе вялік.

Ёй не патрэбна ўсясільных прынука,
Службы лакейскай ня знае яна:
Воля жывая ёй вечнай зарукай,
Волі нязьмеранай — служба адна.

Песьня мая не шукае прывету,
Ласкі ў скурганеным сэрцы чыім, —
Вецер свабодны з далёкага сьвету
Стрэне, праводзіць адпевам сваім.

Зь небам і ніваю ў дружбу заходзе,
Слухае бору адвечнай жальбы,
Водклікі лове ў бурлівым разводзьдзі,
Ў зорках шукае жыцьця варажбы.

Песьня мая не зачэпе сягоньня
Думкай сваёю ўсіх хат і сяліб,
Зваленых хат і людзей у прыгоне,
Ўсходным зярном неабсеяных скіб…

Час, як крыніца, ідзе, не марудзе…
Кіне стары дзень жыцьцём кіраваць,
Новы дзень прыйдзе, і новыя людзі
Будуць пачатую думку снаваць.

Песьня мая не шукае чырвонцаў —
Будучнасьць гэткіх ня знойдзе ў ёй плям, —
Жыць хоча толькі ў радзімай старонцы,
Пеці па сэрцу ўсім добрым людзям.

Пеці, і з часам, у добрую пору,
Выклікаць водклік у сонным сяле…
Ўсю Беларусь — неабнятну, як мора,
Ўбачыць у ясным, як сонца, сьвятле.

Ці то позна, ці то рана
      Чую нейкую напасьць;
Дзе ні стану, дзе ні гляну —
      Думка ўсюды голас дасьць.

Неба, сонца, месяц, зоры,
      Людзі, пушча, ўся зямля,
Ўсё да сэрца штось гавора,
      Ўсюды бачу моц жыцьця;

I пагодай, непагодай
      Не магу драмаць, чакаць:
Так і хочацца заўсёды
      Песьню вечную снаваць;

Добрай доляй, дзіўнай казкай
      Сон палошыць з хат нямых,
Пацяшаці сонца ласкай
      I старых, і маладых;

Зваці, клікаць на пакосы,
      На нязьмераны прастор,
Хай зазвоняць сьмела косы,
      Грукне ў лесе хай тапор;

Хай цярэбяць, косяць, звоняць,
      Клік пускаюць на ўвесь сьвет,
Аж няўлады ўсе разгоняць,
      Ляжа чысты роўны сьлед.

Гэтак, покі сэрца чуе,
      Што ня час у шапку спаць,
Грайце, песьні, хай красуе
      Наш загон і сенажаць!

Шлю вам песьняй, братнім словам
      Здароўканьне, людзі:
Не гасіце веры, што вам
      Жыцца лепей будзе.

Вы ня зломкі, вы ня зноскі,
      Вы народ магучы:
Ваша панства — вашы вёскі,
      Пан ваш — труд жывучы;

Ваша слава не ў палацы,
      Не ў княжацкай мітры,
А на роднай ніве, ў працы
      Карыснай, няхітрай.

Вашы скарбы не ў ядвабнай
      Магнацкай саеце,
А Ў сярмязе непавабнай,
      Старшай на ўсім сьвеце.

Вашы рукі хоць а біты —
      Пясок на іх значан,
Але хлеб, імі здабыты,
      Для ўсіх бел і смачан.

Слава вашай гэткай сілы
      Вочы ўрагам коле,
Сьведкай — сьвежыя магілы,
      Што сыпе няволя.

Сьведкай — прадзедаў шкілеты,
      Курганы з кустамі,
Сьведкай — песьні воклік гэты,
      Сьведкай — вы зь сьлязамі.

Дык хай жа вас не асіле
      Зьверства непагоды,
Распусьціце сваё крыльле,
      Як і ўсе народы.

Рухне крыўда, праўда ўстане,
      Ворагаў адстраша,
Будзе долі панаваньне
      На зямлі на нашай.

Паляці, мая мысьль,
Лётам сокала
I прагледзь гэты сьвет
Кругом-вокала.

Лётам сьветлай зары
Па-над стрэхамі —
Сып надзеяй жывой
I пацехамі.

Пей аб волі людзям
Думкі цудныя,
Уміляй іх жыцьця
Сьцежкі трудныя.

Залатыя сны ім
Няхай рояцца;
Няхай жаль на душы
Супакоіцца.

Гоняць хай ад сябе
Цьмы нядольныя,
І рука у руку
Пойдуць вольныя.

Так, ляці, эй, ляці,
Мысьль свабодная!
А ты міла спаткай,
Зямля родная.

Покі старасьць неўдалая
Костак з ног ня вале,
Рвіся, думка маладая,
Туды, вышай, далей!

К таей праўдзе ненапраснай,
К шчасьцю і свабодзе;
Рвіся, покі будзе ясна,
Покі будзе годзе!

Гарапашна, непрасьветна
I ў душы, і ў хаце,
Стане горай непрыветна,
Калі будзем спаці.

Дык жывуча, скокам-бокам,
Покі сэрца точыш,
Рвіся, думка, ненарокам, —
Знойдзеш, чаго хочаш!

Рвіся! рвіся! дый старайся
Нуду адалеці,
Заглушыцца не давайся
Ні за што на сьвеце.

За свабоду сваю
Ўсёй душой пастаю;
      У агонь, у ваду
      Я за ёю пайду.

Лепей сам сябе дам
Пахаваці людзям,
      Як свабоду хаваць,
      Злыбядзе аддаваць.

Ў сэрцы, ў думках сваіх
З самых лет маладых
      Я яе ўзгадаваў
      І сваёю назваў…

Гэй, ты, гэй, вецер, пей
А свабодзе маей!
      Гэй, ты, гэй, бор, шумі,
      А свабодзе грымі!

Гэй, ты, сонца, гары
Ад зары да зары,
      Ланцугі распалі.
      Па ўсёй чыста зямлі!..

З шумам бораў, ясакораў,
      Ой, гаю, ой, гаю,
На жалейцы-дабрадзейцы
      Думку дум зайграю.
Ой, зайграю, запытаю,
      За што, за якое
Плачуць песьні, як ня трэсьне
      Сэрца маладое?
Ці у маці я дзіцяцей
      Ня быў, не хаваўся?
Ці замала уздыхала,
      Як зь ёю прашчаўся?
Ці ніколі ня меў долі
      У чужой хаціне,
Ці я ў полі ня меў волі
      Пры чужой скаціне?
Ці мо’ сілы, Божа мілы,
      Калі не хапала,
Як з сахою ці з касою
      Ваюю, бывала?..
Ці ж то гэта, там, празь леты,
      Як умру з надзеяй,
Мае косьці ў дзікай злосьці
      Вецер не разьвее?
Не разьвее, не расьсее,
      Каб і сьлед ня ўзьняўся,
То гаротны і маркотны
      Па сьвеце бадзяўся?
Эх, жалейка-дабрадзейка,
      За што, за якое
Плачуць песьні, як ня трэсьне
      Сэрца маладое?

Я ня пушчаю сьпяваю
Песьні-казкі аб Дунаю,
         Хоць-та сэрца з пушчай рвецца, —
А пад грушаю пахілай,
Што над бацькаўскай магілай,
         Граю толькі на жалейцы.
Я ня звон, што час нам ліча
I на веча праўду кліча,
         Хоць-та сэрца звонам б’ецца, —
А па шчасьці пахаваным,
Над ракою, пад туманам
         Граю толькі на жалейцы.
Я ня вецер вольны, спраўны,
Што пяе свабодай слаўнай,
         Хоць-та сэрца к славе рвецца, —
А ў цянётах павучыных,
На расстайных пуцявінах
         Граю толькі на жалейцы.
Не на гусьлях звонкіх баю
Аб забраным недзе краю,
         Хоць-та сэрца к гусльям рвецца, —
А на спасьвеным узгорку,
Углядаючыся ў зорку,
         Граю толькі на жалейцы.
Я ня гром, што сьветы крыша
I людзям законы піша,
         Хоць-та сэрца громам б’ецца, —
А паціху, чуць чуваці,
У чужой забыты хаце,
         Граю толькі на жалейцы.
Граю, граю і чакаю
Ўсходу сонца з-за Дунаю,
         Калі мора ўскалыхнецца,
Калі песьню, гімн вясёлы
Нашым нівам, нашым сёлам
         Я зайграю на жалейцы.

Каб я князем быў ўладарным
         Гэтых ніў і хат, —
Быў бы князем гаспадарным,
         Вёў бы добры лад;
На пасадным мейсцы б селі
         Права і закон,
Праўду вечную ўсе б мелі —
         Вечавы свой звон.
Не цягнуў бы я з падданых
         Крыўдай соль і хлеб, —
Кожны сам сабе ад рана
         Малаціў бы цэп.

Каб я сонцам залацістым
         Плаваў над зямлёй,
Быў бы сонейкам вячыстым
         Летам і зімой.
Не лажыўся б на разлогі
         Непраглядны цень,
Асьвятляў бы ўсе дарогі
         Ўночы і удзень.
Гадаваў бы ў вечным цьвеце
         Поле і лугі,
Распаліў бы ўсе на сьвеце
         Путы-ланцугі.

Каб я рэчкай быў міжгорнай
         На зямлі маёй,
Быў бы рэчкай жыватворнай
         Для старонкі ўсёй.
Ажыўляючай крыніцай
         Быў бы наяву,
Чыстай, шклістаю вадзіцай
         Змыў бы сон-траву.
На засушаныя кветкі
         Клаўся бы расой
I каціўся б праз палеткі
         Сьветлай паласой.

Каб я птушкай быў крылатай,
         Пець і лётаць мог,
Быў бы птушкай незаклятай,
         Па расе ня сох.
Груганом бы я ня крумкаў,
         Не наводзіў сьлёз,
А на крыльлях нашу думку
         Да Бога б панёс.
Крыўду-ведзьму нашых межаў
         Беднату і цьму, —
Ўсё б папраўдзе, як належа,
         Вылічыў яму…

Вольным гоманам хвоек высокіх,
      Туманамі санлівых нізін,
Казкай векаў блізкіх і далёкіх
      Клічам, сонца, цябе як адзін!

Распусьці залацістыя косы,
      Схаладзелы загон ацяплі,
Аквяці лугавыя пакосы,
      Ўсходы новыя сей на зямлі.

Зь непатульнай, пакорнай зямліцай
      Заручыся, шлюб вечны вазьмі,
Разьлівайся люстранай крыніцай
      Між даламі, гарамі, людзьмі…

Рассыпайся па сёлах, па нівах
      Брыльяньцістай ажыўчай расой;
У вясёлках купайся цьвятлівых,
      Ласкай сэрца, душу супакой…

Як у сьвята купальскае, сонца,
      Свой жывы абнаўляеш паглёд,
Аднаві славу нашай старонцы,
      Аднаві яе сумны народ!

Хай нам явары вечныя думы,
      Думы-байкі шасьцяць, шалясьцяць,
І нясуцца хай гэтыя шумы,
      Па бел-сьвету ляцяць, хай ляцяць!..

Дык глянь з хорамаў вольных, высокіх
      Да крывіцкіх туманных нізін…
Казкай векаў блізкіх і далёкіх
      Клічам, сонца, цябе як адзін!

З-за далёку, із усходу
Віхар мчыцца ў непагоду,
        Байкі сее маладые;
        Думка чуе, думка ные…

…Ціха — Бачце: штось віднее,
Льецца нейкая надзея,
        Штосьці едзе з новым сватам,
        З новым шлюбам с хаты ў хату…

Скінь лахманец непазорны.
Пыл згані з ваконцаў чорны,
        Пыл змяці хутчэй з ваконца,—
        Шэпні-клікні: сонцэ! сонцэ!..

Бытцам с песьняй, бытцам з ласкай,
С чараўніцкай нейкай казкай
        З-за далёку, із усходу
        Віхар мчыцца ў непагоду…

Ціха… Бачце: штось варушыцца,
      Штось паўстаці хоча;
Перажытасьць гнецца, крушыцца,
      Новы сьвет шапоча.

Сонца зь цемрамі змагаецца;
      Мох зьлятае з хат і пунь;
Даль за даляй ажыўляецца;
      Ўсходзе ядраная рунь.

Дрыгацяць напасьці-пошасьці,
      Аціхаюць совы,
Разьнімаюцца з паношасьцей
      Крыльлі гругановы.

На курганішчы спускаюцца
      Туманы жывой расой
I па пустках расплываюцца
      Бесканечнай паласой.

Доляй-мачыхай прыдаўленых
      Зоры аклікаюць,
Ля магілішч акрываўленых
      Валахі чакаюць.

Вольны вецер напеў вольных песень табе,
      Бор зялёны ўзьняў дружным гоманам,
Сонца полымем вызвала к слаўнай сяўбе,
      Зоры веру ўлілі сілам зломаным.

І ў час буры, нягод і вялікіх надзей,
      Зацьвіла, расьцьвіла даўгажданая
І крыніцай жывой над айчызнай сваей
      Паплыла, пацякла неспыняная.

Паплыла, пацякла зь сьветлай казкай жыцьця
      Полем, лесам, гарой і далінаю…
З свойскіх кветак-пралесак — карона твая,
      Ўся сама — ясната лебядзіная.

Зіхаціш і гусьлярскаю песьняй зьвініш,
      Узьнімаеш мінуўшчыну даўнюю;
Час сягоньняшні уперад ісьці не пыніш
      І глядзіш сьмела ў будучнасьць тайную.

Сьмела ў сонца ідзеш, як жывы агняцьвет,
      Сееш ласкавы сны залацістыя;
Не пужае сумежны дакучны сусед,
      Не пужае пуціна цярністая.

Ад мяжы да мяжы, ад капца да капца
      Абнаўленьня павевы расходзяцца,
Абнімае душу без граніц, без канца
      Маці-радасьць, што лепшы дзень родзіцца.

Ўжо ня так тапары у зялёным бары
      Хвойкі валяць зімой маразянаю,
Ўжо ня так касары ад зары да зары
      Летам звоняць касой адкляпанаю.

Значан гарт у руках, чутна песьня бязь сьлёз,
      Грудзі славы надзеяй калышуцца,
Ў кнігі новы закон ёмка пёрамі з кос
      Наўсяды людзьмі новымі пішацца.

Расьцьвітай жа, узьнімай на арліных крылах
      Душы, сэрцы і думы заспаныя,
Вызывай, выклікай на вялікі прасьцяг
      Сілу, ведзьмай-пятлёй не чапаную.

Высылай, рассылай на край сьвет пасланцоў,
      Як з гнязда сакалінага сокалаў,
Хай лятуць, далятуць да байцоў-удальцоў,
      Хай грымяць весткай добраю ўвокала.

Годзе ў полі, ў лясах ты, старонка, і так
      Сіратой начавала забытаю,
Годзе выпіў крыві з сэрца крыўды чарвяк,
      Косьці вецер тачыў непакрытыя.

Падымайся зь нізін, сакаліна сям’я,
      Над крыжамі бацькоў, над нягодамі;
Занімай, Беларусь, маладая мая,
      Свой пачэсны пасад між народамі!..

Ўстань ты, старонка, родная маці!
Годзе зімовага рабскага сну,
Годзе табе ўжо сьлёзна ўздыхаці, —
Выйдзі на поле, на сенажаці,
           Выйдзі спаткаці вясну!
Скінь лахманы, што доўгія векі
Ты валачыла з кастры, з палыну;
Выйдзі з-пад дзікай зімняй апекі,
Што над табою строіла зьдзекі, —
           Выйдзі спаткаці вясну!
Вырылі сьцюжы віхрамі, сьнегам
Яму глыбоку табе не адну;
Сьнежныя наспы мела начлегам…
Глянь, сьнягі таюць, рэчкі йдуць бегам…
           Выйдзі спаткаці вясну!
З поўначы сівер кідаў табою,
Як абадрану зь лісткоў галіну;
З захаду зьверы йшлі чарадою
Рваць твае грудзі… Выйшла жывою, —
           Выйдзі ж спаткаці вясну!
Дзетак тваіх скрозь крыўдай сьляпілі,
Мучылі, гналі бяз часу ў труну,
Казак вучылі, што ты ў магіле,
Толькі ж бліск сонца здраду асіліў —
           Выйдзі спаткаці вясну!
Ясна, сьвяточна ў красы ўбярыся,
Птушкай свабоднай сягні ў вышыну
З сонцам злучыся, зорамі йскрыся,
Песьняй расьпейся, славай акрыйся,
           Выйдзі спаткаці вясну!
Сплецену зь церняў маеш карону,
Хорам твой — неба і нівы краса,
Царства ў чатыры дрэмле староны,
Слугі — мазольных рук міліёны…
           Выйдзі… Чакае вясна!..

Ты, зялёная дубрава,
Сон скідай, расьцьвітай,
I шумеці добрай славай
Не кідай на ўвесь край.

Гамані, расходзься шумам
Ад мяжы да мяжы,
Ўлі надзею вольным думам,
Аб усім раскажы.

Казку быўшых песьнясьпеваў
Распалі, разагрэй;
Разьмяці управа, ўлева
Сухацьвет, сухавей.

Маладыя загаворы
Ў ход пусьці, сатвары;
Яснаглядам долы, горы
Асьвянці, прыбяры.

Кінь разгонна весьці сьвету
Аб сабе, аб сяўбе
I да неба вестку гэту
Данясі у кляцьбе.

Абніміся зь нівай роднай
I душой, і грудзьмі;
Край прыбіты, непагодны
Ўскалыхні, падымі…

На высокай гарэ, дзе ніхто не арэ,
      Толькі птушка-арол дзе садзіцца,
Там збудую, ўзьвяду, нізі ўсёй на віду,
      Мураваную вежу-званіцу

I завешу я звон, з усіх чутны старон —
      Раўня голас і віхру, і грому.
Як пушчу яго ў ход, склічу ў міг карагод,
      Ні адзін не заседзіцца дома!

Разгудзіцца мой звон ад акон да акон,
      Душы збудзіць, па сэрцах удара,
Дрогнуць сковы цямніц, бліснуць іскры зарніц,
      Заварушацца яры, папары.

На ной кліч вечавы хто жывы, чуць жывы,
      Пад гарою касой загамоне.
Гулам звона скажу, сьцежку-шлях пакажу
      На прывольле, на ўродныя гоні!

За гарой за другой дам жывы вадапой,
      Жыватворнае кожнаму зельле;
На нязьлічаны час па нягодах папас
      Усім тым, што цярпяць і цярпелі.

Гэткі будзе мой клік — і магуч, і вялік,
      А ня трапіць ён к душам прыспаным, —
Вызву гром, перуны — хай памогуць яны
      Развагніць, затрасьці ўсе паляны.

Стогне бура грымот. Я свой звон ход у ход
      Размахну, як ніхто і ніколі;
Аж ад рук і ад хмур вежы рухне падмур,
      Толькі розгалас пойдзе па полі.

Ляжа крушняю там вежа, звон і я сам,
      Арол-птушка ўскрыліцца пад небам.
А навокал гары задымяць сьцежары,
      Груганамі ўскалышуцца вербы…

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

I вясна, і зіма. Быў званар — і няма.
      Ціха, ціха на белым прасторы.
Толькі жыў нежывы звону гул вечавы,
      Аб тым шэпчуць дубы, ясакоры.

Йдзе, сыходзіць лет шмат. Званара помніць брат,
      Помніць звон, а сястрыца — званіцу.
Аб высокай гарэ, дзе ніхто не арэ,
      Казкі-байкі ліюцца крыніцай.

Як у прошчу па лек стане йсьці чалавек
      К мохам высланай крушні каменьня, —
Ад звана чарапок, цэглы — муру кусок —
      Будуць несьці падмогу ў цярпеньні.

Буду ўсё званаром, хоць даўно пад дзярном
      Сьпіць мая галава маладая.
Эх, бо ведае сьвет, што вялікіх дум цьвет
      Адно толькі на зломе ўзрастае!

Не ўздыхай, не бядуй, брат замучаны мой!
         I жыцьця не кляні, не кляні!
Думу-песьню запей, стань адважнай ступой,
         Яшчэ раз не засьні, не засьні!

Хоць за хмараю хмара плыве чарадой,
         Сільней хмар — гэта сонца вагні.
I ты, брат, не бядуй, рвіся к сонцу душой,
         Яшчэ раз не засьні, не засьні!

Болей крыжам адным — гэта цень прад зарой,
         А там лепшыя новыя дні!
Дык ня плач жа, брат мой, запей песьню са мной!
         Яшчэ раз не засьні!

Не пужайся, што здрадные хмары
Неба ўслалі с канца да канца,
Што свае цемната ўнесла чары,
Закружыўся груган над папарам:
                                 Ешчэ прыдзе весна!

Не пужайся, што лісць пажаўцелы
Лес скідае с канца да канца,
Дый ня чуць птушак пеўчых дзень цэлы,
Прашмыгне толькі заяц нясьмелы:
                                 Ешчэ прыдзе весна.

Не пужайся, што бедная ніва
Апусьцела с канца да канца,
Што мужыцкай рукой нешчасьлівай
Неужоннае скончэна жніва:
                                 Ешчэ прыдзе весна.

Не пужайся, што вольные сілы
Ў путах дрэмлюць с канца да канца,
Што насільства ўсю праўду здушыла,
Што сьмерць густа капае магілы:
                                 Ешчэ прыдзе весна,
                                               Ешчэ прыдзе!..

Гэй, наперад, покі сэрца
      Б’ецца, рвецца на прастор,
Годзе млеці ў паняверцы;
      Гэй, да сонца! гэй, да зор!

Хай бацькі стагналі ўчора,
      Йшлі на той сьвет без пары;
Сёньня ў нашай моцы гора,
      Мы — жыцьця гаспадары!

Думка ў думку, дружна, сьмела
      Усе наперад грамадой!
Кожны ведай сваё дзела,
      Знай, за праўду крэпка стой!

К новай долі шлях нам ляжа,
      Як на небе Млечны Шлях,
Слова, дум ніхто ня зьвяжа,
      Жыць, цярпець ня будзе страх!

І ня стане больш пакуса
      Першых-лепшых збоку браць,
Славяніна-беларуса
      Вечна ў лапці абуваць.

Дык наперад, покі сэрца
      Б’ецца, рвецца на прастор,
Годзе млеці ў паняверцы!
      Гэй, да сонца! гэй, да зор!

За праўду, за шчасце, за лепшую долю
        Вазьміся, мой дружа, пастой!
У крыўду ня дайся, свайго дабівайся.
        Адвага хай будзе з табой!

Хай горкія сьлёзы, што ў сьпёкі, ў марозы
        Ліюцца на беднай зямлі,
Дадуць табе, браце, сіл гора змагаці
        І ў сэрцы распаляць агні.

Хоць віхры шалеюць, хоць песьні нямеюць,
        Хоць страшна замучаны ты,
За добрую справу, за шчасьце і славу
        Душу вырывай зь цемнаты.

Кінь сваркі і звадкі, адной дзеці маткі —
        Мы злучаны думкай аднэй;
Пры згодзе і ладзе ў нас доля засядзе,
        Палічаць і нас за людзей.

Дык жыва ж к пачатку — ня час спаць у шапку,
        Валяцца, як чэрві ў траве;
Ўжо сонейка ўсходзе, ўжо дух у народзе
        Збудзіўся і к праўдзе заве!..

Як вецер, як птушка, дзе сонца, дзе зоры,
Так рвецца, нясецца ўдаль думка мая;
Абыймецца зь небам, пакоціцца ў мора,
Ў вялікае мора людскога жыцьця.

I ўдарыцца ў сэрца так смутна, балесьне
Як лісьцем віхура, так ім скалыхне,
Так ім закалоціць, аж выклікне песьню…
Ўжо зь песьняй ляціць зноў да зор к вышыне.

Запеўшы пахвалай нязьведанай далі,
К вядомай павернецца долі людской;
Адсьвеціцца ў сьлёзах, як сьвечка ў крышталі,
Ды ў сьвет зноў за сонцам, за новай зарой!

На небе свабода, сьвятло і прывольле, —
А думцы замала: няма там людзей;
Людзей на зямельцы спаткае даволі,
Дык сонца і воля ня сьвецяць тут ей…

I так безупынку, то к небу — дзе зоры,
Нясецца, як птушка, ўдаль думка мая;
То скоціцца ў мора, ў вялікае мора
Людскога, забытага шчасьцем жыцьця.

Мой дом — прывольле зьвёзднай далі,
Арламі мераны абшар,
Дзе бітвы точаць ветраў хвалі
Зь сям’ёй глухіх калматых хмар.

*

Мой дом — амшалай пушчы сховы,
Сяліба ясеняў, сасон,
Дзе сьмех русалчын, лесуновы
Палошыць вечна-цяглы сон.

*

Мой дом — пясчаныя разлогі,
Пакута сьцюжы і сьпякот,
Дзе ў скібах лад вядуць нарогі,
Аздобай цьвет — чырвоны пот.

*

Мой дом — узьмежных зёлак восьці,
З сухой асінаю курган,
Дзе тлеюць прадзедавы косьці,
Дзе плача ночка ды туман.

Як я полем іду, гнецца колас ка мне,
Зь ім маркотнай душой ціха шэпты вяду;
Колас чуе усё ў зачарованым сьне, —
Колас гнецца ка мне, як я полем іду.

Як я лугам іду, траўка сьцелецца ў ног,
Абсыпае зь сябе жыўчых росак ваду;
Кветкі жаляцца мне — поўны дзіўных зьнямог, —
Траўка сьцелецца ў ног, як я лугам іду.

Як я лесам іду, зважна думкі сную,
Аглядаю сьвятую дубоў грамаду;
Там, як дома, сабе з пушчай песьні пяю,
Зважна думкі сную, як я лесам іду.

Як я ў хатку ўвайду, мяне штосьці гняце;
Бледны сум падыходзіць — прыносіць нуду;
Ў заплясьнелым кутку цень касьцісты цьвіце, —
Мяне штосьці гняце, як я ў хатку ўвайду.

Я ад вас далёка, бацькаўскія гоні, —
На чужое неба ўжо гляджу сягоньня,
     Але думкай, сэрцам толькі вас я знаю,
     Як і жыў, жыву я ў сваім родным краю.
І няма на сьвеце так вялікай меры,
І няма на сьвеце так каваных дзьвераў,
     Каб хоць на часіну ў будні ці ў нядзелі —
     Беларусь са мною разлучыць пасьмелі!

Я ад вас далёка… скажуць гэтак людзі…
Але хто заглянуў у чужыя грудзі
     І паняў хто шчыра той агонь і мора,
     Што гарыць, бушуе і аб чым гавора?
Пойме толькі гэта, хто аж да скананьня
Не пазнаў спакою, не пазнаў прыстаньня;
     Каго доля-ведзьма ад самой калыскі
     Кідала па сьвеце, як той ліст вятрыскі.

Я ад вас далёка… А дзе ні гляджу я —
Дома толькі думка днюе і начуе;
     Знаю толькі пушчы Белавежскай гоман,
     Знаю толькі рэчку — з плытнікамі Нёман.
Дзе ў чужыне будзе сад так гадаваны,
Дзе такі там хорам важна збудаваны, —
     Што мне замянілі б хату і бярозкі,
     Хату і бярозкі беларускай вёскі?..

Я ад вас далека… Дзеліць нас паўсьвета, —
А жыву ж я з вамі і зіму, і лета;
     Чую з вамі ўвосень непагоды песьню,
     Цешуся з праталін вольнага прадвесьня,
І ці сонца ўзыйдзе, і ці сонца зайдзе, —
Вечна з думкай там я, мой спакойны край дзе;
     З выраю як толькі сустракаю гусі,
     Весьці ў іх пытаю з роднай Беларусі.

Я ад вас далёка… Жыву між чужымі,
Чую ж вашы песьні, — водклік шлю сваімі;
     Дабываю песьні ад душы, ад сэрца,
     Аж бы сам за імі к вам ляцеў, здаецца.
Не зрабіць нікому гэткай дамавіны
І ня вырыць ямы гэтакай глыбіны,
     Каб у іх з вачэй мне Беларусю-маці,
     Як людзей хаваюць, гэтак пахаваці.

Я ад вас далёка… Божа ты мой мілы!
Неразлучны з вамі да самой магілы, —
     Не пакіну думаць сьвітам і ўпацёмку:
     Як там жывіцё вы, як жыве старонка?
А хоць дасьць мне доля ў дамавіне мейсца, —
Ўстане цень зь зямлі мой, на крыж абапрэцца
     І ў той бок глядзеці будзе век нязводна,
     Дзе ляжаць загоны Беларусі роднай.

Сплылі ў душу з высі высокай
I зацьвілі ў ёй яснавока,
Як сьветласьць бледная аблокаў
         На дальнім летнім небасхіле.

Цьвілі, гулялі пераліўна
Сьвітаньнем новым долі дзіўнай;
У казку волі неспажыўнай
         Цяклі нявыплаканай сілай.

Вялі па сьцежках нехаджалых,
Арлом узносілі на скалах,
Карону клалі ў міртных хвалах
         На ўсёй будзённасьці завілай.

Так асянялі, панавалі,
Як сонца бліск на вод крышталі,
Аж пацягнулі вышай, далей,
         Туды, адкуль сышлі так міла.

Вітаю іх і не вітаю,
Стаю, як пільгрым на расстаю
Ў чужым далёкім недзе краю,
         Як над пустой стаю магілай.

Як летняе сонца свае згасіць косы
I кветкі нябесны зайграюць нясьмела, —
Ноч сее тады серабрыстыя росы,
Над логам зьвісае туманнай пабелай.

Ад бледнага месяца бледныя цені
Зь сялібаў і пушчы кладуцца на гоні;
Як цені мінуўшых даўно пакаленьняў,
Устануць, пастануць слупамі ў прасоньні.

Цікавая думка над сном усплывае,
Вяртаецца зь цішай і просіцца ў сэрца,
Дзе ласкай сьвітае, як байка жывая,
I вогнікам ціхім навокала ўецца.

Малітва вячэрняя ў той час выходзе,
Ахвярна кладзецца на сьпячыя далі,
I пасмай няўгледнай да зорак на ўсходзе
Плыве і мяняецца ў кветным крышталі.

О, будзь вечна слаўнай, вячэрняя ціша
З планетнай зарніцай і месяцам бледным!
Хай песьня спакою душу укалыша
I вынесе чыстай над шумам пабедным!

Ночкай, як толькі выходзіў я з хаты,
Зоркі на небе страчаў я чатыры;
Кожны раз зводзіў іх вогнік крылаты,
Хоць к ім з малітвай узносіўся шчырай.

Першая — бацькава зорка ясьнела,
Маткі — другая глядзела ў сьвет горка,
Трэйцяя мне мігацела нясьмела,
Роднай зямелькі — чацьвертая зорка.

Першая згасла навекі ня ў часе,
Звольна губляе бліск свой другая,
Трэйцяя сумнаю мглой спавілася,
Толькі чацьвертая лепей міргае.

Шлях мой ня сьцелецца сонцам і кветкамі,
      Гладкай, павабнай ня лёг раўніной, —
Паміж няўдалымі ўецца палеткамі,
      Ўецца зімой і вясной.

Вечар і ночка закрылі мне раніцу,
      Ухуталі плесьняй, сівым туманом,
Даль жа нязбытаю казкай туманіцца,
      Казкай, нягаданым сном.

Вера ў дзень заўтрашні сілай няведамай
      Думы гартуе ісьці, не чакаць,
Хоць бы там злыдні плот ставілі бедамі,
      Бедамі клікалі спаць.

Зойдзе брат сьцежку мне, путамі звонячы,
      Пут гэтых толькі ня бачачы сам:
«Дзе ты ідзеш?» — запытаецца, гонячы.
      «Далей!» — адказ яму дам.

Далей і далей праз выдмы няплодныя,
      Ўсё непакорна, шукаючы ўсё,
Покі ня згаснуць прасьветачы зводныя,
      Покі ня згасьне жыцьцё!..

Дзе ты, шчасьце маё, дзе ты, сьветлая доля?
За што сэрца гняце жалю дзікая змора?..
Воыйду цёмнай парой гэт’ за вёску на поле
І падслухаю сьціха, што ночка гавора.

Можа, гоман пачую, што жаль і трывогу
Песьняй радасьці зглуша і ўсьпіць назаўсёды,
Мо’ пакажа няшчаснаму к долі дарогу
І разгоне ў душы цемнаты, непагоды.

Га! нічога ня чуць, толькі неяк, здаецца,
Жудка вые, гудзіць сівер з поўначы зімны,
Толькі шум баравы зь цёмнай далі нясецца
І пяе у душы пахавальныя гімны.

Легла на сэрцы гора нядольнае,
         Легла і мучыць, гняце,
Ў думках замёрла жальба нявольная,
         Боль неспажыты цьвіце.

Дзе я ні кінуся, зь песьняй ні вылету, —
         Выхаду, сьцежкі няма…
Лёдам гасьцінец мой выбіты, выліты, —
         Лёд — як магіла сама.

Тут далёка, ў чужой старане,
Ўсякі раз, як збліжаецца ноч,
Сэрца больлю сьціскаецца мне
I спакой недзе коціцца проч.

        Думы цяжкія роем снуюць,
        Капашацца чмяльмі ў галаве,
        Сноў спазнаць залатых не даюць,
        Кожна мучыць, к загубе заве.

Ўсё, што чахне, ня меў долі ў чым,
Чорнай п’яўкай сьлізгоча ў душы…
Аб жыцьці беспраглядным сваім
Разважаю я ў гэтай цішы.

        Ах, салодкі ўспамін не адзін
        Шалясьціць, як вяроўкаю кат…
        Столькі іх, гэтых мілых часін!
        А забыці іх сілы няхват.

Гэй, ты, гэй, прамінуўшы мой час!
Гэй, ты, гэй, мой цяперашні дзень!
Што я меў, што я маю ад вас?
Дзе прасьвету хоць цень — бледны цень?

        Роднай песьні вясёлы напеў
        Не ўзлунаў над калыскай маей;
        Супраціўны скрозь мучыць павеў,
        Як за хлебам пайшоў да людзей.

Гоняць, гналі, дзе гнаці маглі,
Як шалёных ганяюць сабак;
На сваёй, ах, на роднай зямлі
Сустракаўся я з сонейкам так.

        На зямлі, што дзед, прадзед сьлязьмі
        І гарачай крывей паліваў,
        Ўнук — ужо між чужымі людзьмі —
        Тэй зямлі трох аршын не дастаў.

Што ж? — разгулівай, сыты чужак,
Між забраных крыжоў, курганоў,
Брат скаваны ня згіне і так:
Ён другіх пашукае братоў.

        Гэй, ты, краю халодны, чужы,
        Прытулі бесхацінца к сабе:
        Ён цябе, як і роднай мяжы,
        Не забудзе ў прадсьмертнай кляцьбе.

Ты, дзяўчына чужая, закрый
Па скананьні мне зрэнкі мае,
Ты, чужы друг, мне яміну рый,
Віхр чужы хай памінкі сьпяе.

        Крыж пастаўце, як ставіце ўсім,
        Мае путы павесьце на ім;
        Мае сьлёзы з магілы расой
        Выйдуць путы зьяднаці іржой.

Холадна, холадна ў хатцы маей:
        Лёгка навек загавеці;
Сыплюцца сьлёзы, як іскры, з вачэй;
        Божа! як жудка на сьвеце!

Голасна будзячы сонну глушу,
        Віхры зусюль завываюць;
Думка за думкаю лезе ў душу,
        Сэрца нудою сьціскаюць.

Нейкім туманам усё заплыло;
        Глуха!.. Ні сілы, ні гарту…
Ўсё пражыванае прахам ішло.
        Ўсё, што йдзе, думаць ня варта.

Зь нейкім пракляцьцем прыходзім на сьвет,
        Зь нейкім на той сьвет сыходзім;
Потам, крывёю век сьцелецца сьлед,
        Песьню змучэньня заводзім.

Ступіш… і гадзіны ўюцца ля ног,
        Крыкнеш… ня чуюць каменьні;
Рукі працягнеш ты, повен трывог…
        Ласкі ня знаюць паленьні.

Што дасі заўтра, доля зьмянлівая,
        Спадзяюся пацехі я мала;
Адно знаю, што ўсё нешчасьлівае
        Ты мне толькі дагэтуль давала.

Сіратой па чужых кутах кідала
        І нудою мне грудзі сушыла;
Ня раз так мне была ты абрыдала,
        Што ўсьміхалася шчасьцем магіла.

Ты калі мне ў вачох разьясьнялася,
        Сэрца білася верай, надзеяй,
Хоць нязванаю зьнекуль зьяўлялася,
        І тады адны сьлёзы я сеяў.

Ты шумела мне песьні магільныя,
        Як мяцеліца дзікая ў полі;
Ты нясла мне усё непрыхільнае…
        Эх, ня знаць бы цябе мне ніколі!

Мусіць, доля, ты ў цернях радзілася,
        А зіма і слата гадавалі,
Ад няволі ты мучыць наўчылася,
        А пасьля мне багі цябе далі…

Прыстаў я жыць на белым сьвеце,
Хоць столькі ўвокала жыцьця;
Завялі думкі на расьцьвеце,
Душа жадае небыцьця.

Нуда гняце з днём кожным болей,
Быт спавівае чарнатой, —
Як сухавей у чыстым полі
Гуляе зь зернем-сіратой.

Пытаньня злога не пазбыцца,
Як мара бледная, стаіць:
Куды ісьці? за што ўчапіцца?
Якім багам паклоны біць?

Мінуў, загінуў час вяселы,
Калі зрываўся з усіх сіл
Ад родных ніў, ад родных сёлаў,
Ад апаганеных магіл.

Туды, туды, ўсё далей, далей,
Да недасягнутых вышынь,
Каб, апынуўшыся ў крышталі
Шчасьлівых сонечных іскрын,

Самое сонца ўзяць у рукі
I як з паходняй, зь ім ісьці,
Сьвятлом ніштожыць нашы мукі,
Увесь плач роднае зямлі.

Ўзьнімаць патоптаныя душы,
Людскім названьнем акрыляць,
К жыцьцю падняць з магільнай сушы
Усіх, што толькі яшчэ сьпяць.

Служыць, служыць жадаў народу,
Сваім закованым братом…
I сіл ня стала зь непагодай
Вясьці вайну, вясьці з жыцьцём.

Чырвонай зданьню ў цёмных сенцах
Наш рок сьляпы снуе, цьвіце;
Зьмяіны рогат адшчапенцаў
Жывыя грудзі рве, гняце.

На ніве роднай зброд прадажны
Скрозь гаспадарку распрасьцёр,
Чужацкай песьняю прыказнай
Калыша здаўлены прастор.

І шумна чаркі напаўняе
Крывёй асьлепленых рабоў…
Гульню так чорную спраўляе
Паміж крыжоў, паміж грабоў.

Ваякі лепшыя за славу,
За славу роднай стараны,
Або ляглі ў бітве крывавай,
Або у путах — і яны

Ярмо валочаць паніжэньня,
Ў кляцьбе бясьсільнай гоняць век…
Глядзіш… пытаеш свайго ценю:
Дзе тут зьвер, дзе чалавек?

У жудкім, чорным беспрасьвіцьці
Бушуе выпасьвены кат…
Любіць… Каго, за што любіці?
I ненавідзець сіл няхват.

О Божа праведны, ты сілу
Сваю вяліку акажы:
Ня згінуць з Бацькаўшчынай мілай
Свайму слузе дапамажы.

Сашлі мне сьветлую падмогу
Астаткі сіл сваім аддаць
I — не зрабіўшы брату злога —
Пад крыжам бацькавым сканаць.

Дзе ты, хатка, дзе сялібка,
      Родны мой куточак,
Што мне даў бы скаратаці
      Рэшту дзён і ночак?

Дзе загон зямелькі чорнай,
      Дарагая ніва,
Што дала б мне нацяшацца
      З залатога жніва?

Дзе ты, конік мой, буланчык
      Хто цябе дзе спасьціў,
Што павёз бы, што памчаў бы
      Ў сьвет, за лес, па шчасьце?

Дзе прыяцелі, дружочкі,
      Родныя, чужыя,
Што мне б крыўдай не сушылі
      Леты маладыя?

Дзе ты, любая дзяўчынка,
      Роўная цьвяточку,
Што мне зачыніла б вочы
      У апошню ночку?..

Што было, што не — сплыло ўсё
      Як вадзіца ў мора,
Засталіся толькі думкі
      На бяду, на гора.

Засталіся толькі песьні,
      Ды што зь імі будзе:
Доля смуткам аплятае,
      Сьмехам бэсьцяць людзі.

Ты скажы, скажы,
Мая моладасьць,
Што дала ты мне,
Сыну хамскаму?

        Ой дала ты мне
        Скарб нязьмераны:
        Сілу моцную,
        Неўгамонную.

За труды мяне
Не адхвалюцца,
З мазалёў, крыві
Не аддзівюцца.

        Дзе мой капне пот,—
        Дзірван, пасека
        Шуміць коласам,
        Урадлівасьцяй.

Сенажаць-трава
Ляжэ покатам,
Стогне зелен бор
Пад рукой маей,

        Дый услужнасьцей
        I пакорнасьцей
        Надарыла ты
        Мяне, моладасьць.

Адно, доля дзе,
Скажы, моладасьць?
Чаму волю даць
Ты забылася?

Ці ты чуеш, як стогне віхура,
Як старой хаткі сьцены дрыжаць,
Як у коміне вые панура,
Як сукі ў боры цёмным трашчаць?..

Ці ты бачыш, як хмара за хмарай,
Як дым, небам плывуць чарадой,
Як кусты, сенажаці, папары
Заліліся магільнай імглой?..

Ці ты бачыш ноч гэту над намі,
Ноч асеньнюю, дзікую ноч,
Засьцілае што сьвет цемнатамі
Непраглядна, хоць ў процьму ты скоч?..

Ці паняў, што мрок гэты гавора,
Што аддалены шле яго шум,
Як у гэта бязьмежнае мора
Ты глядзіш, гэтых слухаеш дум?..

О, дрыжыш перад шэптамі чараў
Цёмнай ночы, магутны цар дня,
I прыходзіцца ўцяміць няздары,
Што мудрэйша ёсьць моц, як твая.

Дарма розумам цэлыя годы
Ў жыцьця дзівы, як мог, заглядаў:
Чарадзейную кнігу прыроды
Не пытаў, адчытаў, скарыстаў.

Што зямля б на сьвет жыць не пусьціла,
Ты паняў да канца з урада;
Табе пара каня адмяніла,
Цябе слухае вецер, вада.

Ты і неба ўсе скрыткі падгледзеў:
Зьлічыў, колькі зор, што ёсьць на іх;
I нічому, здаецца, ўжо недзе
Ад вачэй скрыцца зоркіх тваіх.

Ты і ў прышласьць рад глянуць зараньня,
Зьмёў бы пыл забыцьця з прошлых дней,
Ўсё ж бязьсілен твой розум і знаньне
Перад голасам духу начэй.

Ты дрыжыш перад нечымсь, як глянеш
Ў гэту цем, падслухаеш яе;
Як дзіцё, як матыль, слабым станеш…
А ноч тайна а дзівах пяе.

Мае сьвет неадкрытыя сілы,
Што людское ўсё знаньне прайшлі
Гэтых сіл не пазнаць да магілы
Табе, думнаму цару зямлі.

Выгналі з хаты, выгналі людзі,
        Выгналі косьці жывыя;
Сівер са сьнегам рынуўся ў грудзі,
        Рынуўся зьверам на шыю.

Месяц загінуў, выгасьлі зоры,
        Даль залягла беспрасьветам;
Хмары глухія, хмары — як горы,
        Ходзяць, сапуць непрыветам.

Смольлю, заломам сьцежка-дарога,
        Ведзьма-мяцеліца стогне,
Жудкія думы шэпча трывога,
        Сэрца то змоўкне, то дрогне.

Горбяцца плечы, кволыя плечы,
        Як бы цягнулі каменьне,
Рукі мароз і сячэ, і калеча,
        Корчацца ногі ў каленьню.

Годзе змагацца з доляй паганай,
        Сонца шукаць сярод ночы,
Блудам блудзіць па мёртвых палянах,
        Сьлёзьмі крывавіці вочы.

Сыпся, кружыся, бел-сьнег, навокал,
        Мяккай кладзіся пасьцеляй!..
Ляжам, як ляжа ранены сокал,
        Знойдзем, нарэшце, прысельле.

Лес мой, жывая пушча-старуха,
        Мы не загінем з табою…
Шумам пальеш мне казкі да вуха,
        Важна ўкалышаш спакоем.

Дзе-нідзе вогнік глянуў сквапліва,
        Братняя блізка хаціна:
Гэта з праглядам выбрыў на ніву
        Воўк — як і ты — сіраціна.

Голас пачуўся, быццам хто кліча,
        Штось у душы затраслося:
Гэта ў галінах вецер скавыча,
        Воклік магільны разносе.

З дальняга неба зоркі міргнулі…
        Як бы ня так ужо цёмна…
Зоркі сьвяціці ўсім не мінулі,
        Толькі… мінулі бяздольных.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Полаг гатовы белы, пуховы;
        Ляж, не глядзі, не ўслухайся!
Сну у магіле яснай, сьняговай,
        Вечнага сну не пужайся.

Прыйдзе вясна, распусьцяцца лозы…
        Ты ўжо ў пасьцелі зялёнай…
Сьпі, мой гаротнік, годзе ліць сьлёзы,
        Біці нягодам паклоны…

Час быў вясеньні. На скібіны дно
Пала, ўзышло, зарунела зярно.
      Ў курную хату, на яве ці ў сьне,
      Доля-нядоля прынесла мяне.

*

Лета настала. Ўжо колас глядзеў.
Рос, красаваў, наліваўся, — дасьпеў.
      Шчасьця, пацехі ня знаўшы ў жыцьцю,
      Вырас і я на нядолю сваю.

*

Восень на сьвеце. Бор стогне, шуміць;
Колас нязжаты на полі стаіць.
      Нудна у сэрцы, дзе вокам ні кінь,
      I я, як той колас, бядую адзін…

*

Зімка прыйшла; белы вываліў сьнег;
Колас у гурбе знайшоў свой начлег.
      З доляй змагацца зь сіл выбіўся я,
      Эх ты, магілка, эх, дзе ты, мая?..

Чорныя хмары па небе плывуць, —
Чорныя думы заснуць не даюць:

      Хмары хацінай, а думкі душой
      Рады затрэсьці, заціснуць сабой.

Валіцца з хмараў то сьнег, то вада, —
Чорныя думы прыносіць бяда;

      Так і ваюе бядак-чалавек
      З хмарамі, з думамі цэлы свой век…

Сьпіце ўсе тыя, што праўды па сьвеце шукалі,
І, не здабыўшы, ў дамоўкі бяз часу сышлі…
Гразьзю ў вас кідалі, вольна дыхнуць не давалі…
Хай жа пацешацца: ўжо вы спачылі ў зямлі…

Гулка нясецца стогн лесу ў начныя пацёмкі,
Плача-галосіць у коміне вецер глухі…
Сьпіце вы, слаўныя гора і працы патомкі,
Хутка над вамі распалім памінкаў агні!

Мала вас, мала было паміж цёмнымі намі;
Сільны яшчэ быў наш блуд і туман кругом нас!
Вы, перамогшы усё, узьняліся арламі,
Бліскам былі нам, тым бліскам, што гас і ня згас!

Грозна нясьліся магутныя вашыя клікі;
Нават каменныя душы скідалі свой сон;
Радасьцю дзіўнай зьвінеў ваш край бедны, вялікі…
Сіл не хапіла… запеў пахаронны вам звон.

Сьвежыя наспы мураўка яшчэ не пакрыла,
Жвір толькі сьвеціцца, змыты сьцюдзёным дажджом…
Сьпіце! Мы вашых навек не забудзем магілаў;
Збуджаны вамі, мы ўскрэсьлі, мы больш не засьнём!

К нам вясна за вясною ідзе
I бязьсьледна адходзе ад нас…
Ні канца той бядзе і нудзе,
Ні пачатку сьвятла хоць на час.

Хоць бы раз заірдзела раса
Жыватворна убогім палям,
Хоць бы раз зазьвінела каса
I дзень лепшы наклікала нам.

Вянуць кветкі штораз без пары,
Вяне зелень спустошаных ніў.
Шум ня моўкне ў зялёным бары:
Не чакаць, людзі, вам буйных жніў.

Не напоўніць вам клецяў сваіх,
Пот і сьлёзы льіцё вы здарма;
Ў паднявольнічнай службе ў чужых
Не падняць вам галоў з-пад ярма.

Вам — пакорным рабам — не вясны,
Рукі накрыж злажыўшы, чакаць,
А пад песьні паўночнай зімы
Ямы ў полі сабе ж будаваць.

Будаваць, покі вы чужака
Нівай будзеце роднай карміць,
Будаваць, покі ваша рака
Чужакову каню дае піць.

Для асьлепленых, здаўленых вас
Не было і няма іншых дум…

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Так над намі вясной кожны раз
Стогне бору зялёнага шум.

Так вясна за вясной к нам ідзе
I бязьсьледна адходзе ад нас…
Ні канца той бядзе і нудзе,
Ні пачатку сьвятла хоць на час.

Не спадзейся, сын і матка,
      Ад жыцьця патолі…
Ні канца, ані пачатку
      Вашай чорнай долі.

Ці сягоньня, ці то заўтра —
      Як і ўчора, усё так;
Стогн гнязьдзіціся спанатрыў,
      Жаль пляце свой мотак.

Шчасьце ў путах… Звод разьвеяў
      Думку маладую,
Засталось крыху надзеі,
      Дый паганяць тую.

Вера ў будучыны жніва
      Спапялела з гора,
Крыўда-ведзьма незьмянліва
      Заліла, як мора.

Гарт апёрся на кургане,
      Як ноч, уздыхае,
I ў кургане уздыханьне
      Гарту падцінае.

Каня з смагі на пагодзе
      «Піць» галосе ў небе,
Ды ў завею воўк заводзе
      Па крывавым хлебе.

Не для нас гэта сонейка майскае
Загуляла на небе высокім
Сеяць думкі вясеньнія, райскія,
Гэт’, па сьвеце вялікім, шырокім.

Для нас ніва, намі ўспаханая,
Заірдзелася ўсходам пасеваў,
І ўся ветрам, як дым, калыханая
Б’е паклоны направа, налева.

Не для нас упрыгожылісь кветкамі
Сенажаці-лугі над ракою,
Хараствамі нязьдзіўнымі, рэдкімі
Вабіць вока, шаптацца з душою.

Не для нас, не для нас распускаецца
Гэты сад, гэта вішня, чарэсьня,
Не для нас, не для нас разьліваецца
Салавейкава звонкая песьня…

Сонца паліць нам грудзі збалелыя,
Ніва ласкі над намі ня мае,
Пот ліем па лугах мы дні цэлыя,
Ці ж тут міла і песьня якая?!

З дня на дзень, з году ў год, як пакутнікі,
Б’ёмся, гінем і шчасьця ня бачым;
Працай жывяцца нашай прыблуднікі,
А мы толькі ўздыхаем і плачам…

Чаго хмурыцца
Неба сіняе?
Чаго носяцца
Віхры дзікія?

Чаго шэрыя
Совы ўзгукалісь?
Чаго чорныя
Крукі грагаюць?

Чаго гадзіны
Падкалодныя
Шыпяць, сыкаюць
На сьвятое ўсё?

Ці та сонейка
Загасілася,
Ці та ўскрылася
Апраметная?

Душы сільныя
Абясьсілелі,
Сэрцы добрыя
Азьвярэліся;

Песьні вольныя
Апанурылісь
I магільнымі
Звоняць жальбамі.

А за песьнямі
Звон кайданавы,
Стогн закованых
Разьлягаецца…

Эх, і страшна ж ты,
Зямля родная;
Эх, і страшна ж ты,
Жыцьцё людскае!..

Разьвейся, туман, расплывіцеся, хмары,
      Над хатай пахілай маей!
Хай сонца прагляне, хай цяжкія мары
      Ня мучаць душы і грудзей…

Штось клікала рвацца і вышай, і далей,
      На лепшае звала жыцьцё.
Вы, злыя туманы, вы, хмары, бяз жалю,
      Закрылі, забралі мне ўсё…

Стаю і гляджу я на хату крывую,
      На ніву пустую сваю —
I сьлёз не стрымаю, і ціха бядую,
      I нудную песьню пяю;

I к небу малюся, ў жыцьцё заглядаю,
      Ці моц скуль якая ня йдзе?
I цёмна, і нема ад краю да краю,
      Ні сьвету, ні сьледу нідзе…

Ні сьвету, ні сьледу… марнуюцца сілы,
      Дух праўды і волі прыгас,
Нядоля і гора, навокал — магілы —
      Вось роднага шчасьця абраз…

Прыгледзься днём яснаму сонцу
I месяцу ночнай парой;
Ў шум цёмнай услухайся пушчы
І ў шумы паводкі вясной;

Кінь вокам на мур пабяляны,
На стрэхі з саломы зірні;
Зайдзі на магілкі з крыжамі
I насып забыты крані;

Пакратай мінуўшчыны попел,
Што ў казках ня кінула жыць;
Сягоньняшні дзень паймі добра,
Што ўсьлед нашай долі бяжыць…

I ўсюды — ад краю да краю,
Дзе зьвернецца думка твая, —
Аб роднай старонцы пытайся
Ты неба, зямлі і жыцьця.

А сэрца — калі ня зьвёў сэрца —
Адкажа за ўсіх неўнарай:
У нас ёсьць паны і іх слугі,
А людзі… што ж?.. Сэрца спытай…

Бледныя буднія дні
Сумна па роднай зямлі
         Мутнай плывуць паласой;
Часам калі-нікалі
Дзе-нідзе бліснуць агні,
         Глянуць крывавай расой.

Песьні раздольля маўчаць,
Песьні, што рабскія сны
         З душ паднявольных зьмялі б,
Толькі заводзяць званы,
Толькі асіны скрыпяць
         Над уміраньнем сяліб.

Скрогат нясецца з асін…
Рабству паклоны біў дзед,
         Гнуўся пад палкамі ў крук;
Бацька — за дзедам; усьлед
З бацькам пляцецца і сын;
         Ты ж кудой пойдзеш, унук?..

Я ведаю, знаю старонку такую,
      Спавітую ў вечны туман,
Пад цёмнымі зорамі днюе, начуе,
      Ляжыць на кургане курган.
Хоць сохі, хоць косы гуляюць там ройна, —
      Ня поймеш, адкуль узялісь;
Людзей запытаеш, — адкажуць спакойна:
      «Забраны край» гэты калісь.

Сыны зямлі роднай чужыя палеткі
      Ў чужую карысьць засяюць,
На родных папарах галодныя дзеткі
      Чужую жывёлу пасуць…
Кладуцца заломы… Дабро зьмей валоча…
      Цянюе ля хат ваўкалак…
Нячысьцікі, ведзьмы рэй водзяць па ночы,
      «Забраны край» тузаюць так.

Сьляпы зьнемагаецца бацька ў цямніцы;
      На стражы пастаўлен сынок;
У поўных калісьці ад шчасьця сьвятліцах
      Чужак зьневажае дачок.
Дзяцей сваіх маткі кідаюць у зьдзеку,
      За «мамак» к наездцам ідуць,
А тыя за іх малако, за апеку
      «Забраны край» болей гнятуць.

Мальбішчам чужым б’е пакора паклоны;
      Упадку вялічыцца сьцяг;
З балотам зьмяшаны старыя законы,
      Наладжан нявольнічы шлях.
Купляюць, збываюць, гандлююць чужынцы
      Народным дабром, як сваім…
Заплача ў пагоду канюх па расінцы, —
      «Забраны край» жаліцца зь ім.

Наведзены струны у скрыпках па-свойску
      Чужая зрывае рука;
Жалейка азьвецца зь вясны пад бярозкай, —
      Ня ўцешыць яна бедака.
Так камень ня ляжа, як змора паданьня
      Лягла ад мяжы да мяжы
З надзеяй, што нават і думку змаганьня
      «Забраны край» вырве з душы.

Жыцьцё год бязь ліку на шнурык свой ніжа,
      Бязь ліку няволя есьць сіл…
Аж прадзедаў косьці ня ўлежаць пад крыжам, —
      Штоночы выходзяць з магіл.
Выходзяць, ідуць ад парогу к парогу,
      На стогн жывых грозна глядзяць
I зь ветрамі, з бурамі б’юць на трывогу:
      «Забраны край» клічуць устаць.

Скрыпяць трухляцінай асіцы,
Над курганамі зьвяр’ё вые…
Гасьцінцам, церневай пуцінай,
У ёрмах, скованы, скацінай
Ідуць нябожчыкі жывыя.

Ідуць, ідуць… Сярод пустыні
Хрусьцяць надломаныя косьці,
I качанеюць ногі ў ціне,
I чахнуць вочы ў павуціне,
А шлях — як точаныя восьці.

Перад вачамі глуш нямая,
I плач, і скрогат за вачамі;
Пракляцьце ў жылах кроў сьцінае,
Душу бязьсільле вынімае,
Гняце зьмяінымі кляшчамі.

У грудзі, здаўленыя здрадай,
Упіўшысь, рабская трывога
Шыпіць хаўтурнаю загладай;
На небе толькі як прынада,
Бялее млечная дарога.

То там, то сям запаланее
Іскра над скованаю шыяй;
Наскоча пошасьць трупавея, —
I царства ночнае шалее,
Над курганамі зьвяр’ё вые.

Сеў, як той крыж на разстаі,
       Сярод пушч і поля,
Злажыў рукі і чэкае
       Усё нейкай долі.

Ўстане-ж, пойдзе полем, логам,
       Будзе дыхту, будзе:
Пачэпаў тупым нарогам
       Кургановы грудзі.

Лом с крыжоў магільных звале,
       Бульбу падпекае…
Пад’еу, сеў, як крыж, і далей
       Долі ўсё чэкае.

А ці-ж прыдзе доля гэта,
       Трудна адгадаці,
Пакуль толькі з лета ў лета
       Пляце яму лапці.

I нашто ж мне воля вольная,
Залатая, расхахольная? —
        Цемняком пайду сьляпы я
        На дарожкі крыжавыя!
        Эх ты, доля мая,
        Маю волю ўжо я!

I нашто школа з настаўнікам, —
Добра быць і неахайнікам:
        Калі з кніжкі не даўчуся, —
        У астрозе далаўчуся.
        Эх ты, доля мая,
        Маю школу ўжо я!

I нашто ж мне поля гонейкі,
З дабром клеці, коні, волікі?
        Я магу жыць і «пашырэ»
        У шырокай у Сібіры.
        Эх ты, доля мая,
        Землю маю ўжо я!

I нашто ж мне хата новая,
Сталы, лавы ўсё дубовыя?
        Злыдні змогуць маю сілу, —
        Як пан, лягу у магілу.
        Эх ты, доля мая,
        Хату маю ўжо я!..

Цёпла, спакойна, цёпла і сыта
Ў хорамах ясных вам век векаваць…
Поўны аруды буйнага жыта;
Хто ж не захоча тут жыць, панаваць?..

Грай жа, музыка, сэрцам рві струны…
Не пажалеюць заплаты табе!..
Што? Хочаш ладзіць скрыпку ў тон сумны?
Весела грай, як віхуры ў кляцьбе…

Шумна, разгульна… Чым не бяседа?!
Пеніцца ў чарках крывава віно…
Кроўю гулялі прадзеды, дзеды, —
Сыну і ўнуку падаўна дано…

Грай жа, музыка! Рэж на скрыпулі
Так, як там рэжа асьлепленых кат…
Прэч, прэч, сумленьне! Золатаў гулі!..
Чуеш, як звоніць па скрыпцы дукат?..

Сьветла, прасторна… Зьзяюць брыльянты…
Хто там?.. Цень бледны шмыгнуўся ў вакне?..
Вісельнік?! Тут ён?.. Прэч яго, франта!
Нашы асіны! Хай толькі чапне…

Грай жа, музыка, каб і ў магілах
Голас уцешны пачулі зь зямлі, —
Каб аж з-пад наспаў, плітаў пахілых
Косьці паўсталі і ў танец пайшлі.

Гэй жа ў тахт ногі!.. Пара за парай!..
Стой!!! Бліск чырвоны шыбае з вакон.
Ах! Гэта вёска сьвеціць пажарам…
Ну, галасі там нябожчыцкі звон!..

Грай жа, музыка! Рэж, дармажэрца!..
Змоўк?.. Што?.. Галоўку ты клоніш ка сну?..
Глупства!.. Ў музыкі лопнула сэрца…
Гэй, ты, другі, там! рві сэрцам струну!..

Мой ты ўбогі, мой ты цёмны,
      Родны мой,
Ты пытаеш, хто такія
      Мы з табой?

Ці мы людзі, ці скаціна, —
      Запытай
Гэту коску, гэту сошку,
      Гэты гай;

Гэта поле, на якім ты
      Млееш, млеў;
Гэту згніўшую хацінку,
      Гэты хлеў.

Запытайся сваёй долі,
      Сваіх пут,
Ці мы людзі, ці скаціна,
      Хто мы тут?

Прыйдуць людзі з Усходу,
Прыйдуць з Захаду людзі
      I спытаюцца нас:
«Скуль, якога вы роду?
Дзе зямля ваша будзе,
      Дзе айчызна у вас?»

Мы ля плота, пад плотам
Паглядзім, пашукаем,
      Які даць тут адказ,
I адкажам: «Э, што там…
Мусіць, бабскім звычаем
      Зьбегла ўпрочкі на час».

Дзе вы, хлопцы непакорныя,
Дзе вы зь песьняй удалою,
Як на поле на прасторнае
Вы хадзілі грамадою?

Ці пайшлі вы у далёкую
У старонку у чужую;
Ці ляглі вы, адзінокія,
У магілку у сырую?

Дзе вы, песьні, дзе, свабодныя?
Дзе ваш водгалас магучы,
Як вы звалі, сыны родныя,
Да той працы да кіпучай?

Ці замёрлі вы нячутымі
Серад лесу, серад поля;
Ці і вас скавалі путамі,
Ці і вас змагла няволя?

Гэй, нявідна друга сільнага, —
Сьпіць. Хто ж сон яго ўстрывожа?
Гэй, ад енку ад магільнага
Песьня вырвацца ня можа!..

Два сьвяты на сьвеце — ад нівы да нівы:
      Хрыстос уваскрос! Наступае вясна!
Глянь сьмела, глянь вольна, шчасьліў, нешчасьлівы.
      I далей к жыцьцю з паніжэньня і сна!

Гэй, гэй, на спатканьне вялікіх двух сьвятаў
      Сьпяшыце супольна, хто ў путах ня згніў!
Хай льюцца-зыльюцца ад хаты да хаты
      У адно ўсе грамады, ўсе людзі ўсіх ніў!

*

Вялікдзень! Вялікдзень! — ад нівы да нівы.
      Забыў не адзін з нас нядаўныя дні,
А ўспомні-прыпомні, шчасьліў, нешчасьлівы,
      Аб тых, што ў сьвітаньні навек адышлі, —

Усе костачкі тыя на гонях папарных, —
      Жывых, што ў бяспуцьці акуцьце зьвіняць…
Прыпомні, дай слова ня шчэзнуці марна,
      Пачатую справу шырыць, расшыраць!

*

Вялікдзень! Вялікдзень! — ад нівы да нівы
      Заводзіць бацькоў сваіх песеньку сын.
Зірні ж, азірніся, шчасьліў, нешчасьлівы.
      I заўтра на поле да сох як адзін!

Дагэтуль мы плачам, дагэтуль мы стогнем,
      Адвечных ня можам пазбыціся сьлёз…
Наперад па шчасьце! Хай злое ўсё дрогне
      Вясна ўжо на сьвеце, — Хрыстос уваскрос!

Хрыстос васкрос!.. Усюды радасьць,
Усё глядзіць сьмялей, сьвятлей;
Вялікі мучальнік, здаецца,
Абняў ўсіх ласкаю сваей.

Хрыстос васкрос!.. Неугамонна
Плыве па нівах, пушчах клік,
Плыве адна сьвятая думка
З канца ў канец, як сьвет вялік.

Хрыстос васкрос! — пяе сялянін
З сваей убогаю раднёй,
Забыўшы песьні аб прадвесьні,
Забыўшы ўсё усёй душой.

Хрыстос васкрос! — пяе сіротка,
Слуга, таптаная людзьмі;
Пяе ў чужыне падарожны,
Забыты бліжнімі сваймі.

Хрыстос васкрос! — пяюць і тыя,
Хрыста згубіўшыя сыны,
Што ўціхамоўку куюць путы
Для нашай беднай стараны.

Хрыстос васкрос!.. К табе, о Божа,
I я ў дзень гэты просьбу шлю:
Хай Беларусь, мая старонка,
Ўваскрэсьне к вольнаму жыцьцю!

Як ідзе Новы Год, на ўсім сьвеце народ
      Да жычэньня сабе штосьці мае;
Дык і ты, як усе, спаткай году прыход,
      Беларусаў сямейка худая.

Кожны год, што мінаў, штосьці нам не дадаў,
      Аж сабраўся так доўг немаленькі.
Хай жа Новы наш Год, што прыйшоў, завітаў
      Зьверне ўсё нам, як ёсьць, да капейкі!

Хай ня будзе круцель, дасьць нам просьценькі цэль
      К лепшай долі, і волі, і славе;
Мы ня зналі жыцьця, ні вясёлых нядзель, —
      Хай Год Новы ўсё гэта паправе!

Сваркі, звадкі ня раз былі згубай для нас,
      Разлучалі са шчасьцем, з свабодай…
Хай жа з Новым Гадком новы бліжыцца час,
      Брацтва, роўнасьць, супольнасьць і згода!

Во жычэньні усе, Новы Год, да цябе;
      Іх ня вельмі і многа, здаецца.
Так і песьня пяе, так, людцы вы мае,
      Знаю, ў думках усім вам снуецца!

Ва ўсяку мінуту, ва ўсякай патрэбе
І ў полі шырокім, і ў вузенькай хатцы
Малюся я гэтаму сонцу на небе
         І зоркам, што ночкай мігцяцца.

Малюся свабоднаму ветру — віхуры,
Што лётае птушкай ад краю да краю,
І пасьвіць у высях панурыя буры,
         І ў комінах песьні іграе.

Малюся агню я, што сее пажары,
Як стане пара, па нязьмераным сьвеце,
Наводзячы жудасьць вялікаю карай,
         Пужаючы старцаў і дзеці.

Малюся жывучай вадзіцы — разводдзю,
Ў дзень ясны бліскучай, а страшнай уночы,
Што, нівы палошчачы, йдзе, не праходзе,
         І хаты, і чоўны друзгоча.

Малюся я небу, зямлі і прастору,
Магутнаму Богу — Усясьвету малюся,
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
         За родны загон Беларусі.

З балеснаю ў сэрцы пакорай
Пад крыжам збуцьвеўшым стаю
I ўвокал — ад гораў да гораў —
Зямлю аглядаю сваю.

Навокала сьцелецца столькі
Багацьця, красы і сьвятла!
Хоць болькі, старыя ўсё болькі,
Адна за адною лягла.

Плакучыя стогнуць бярозы,
Скідагочы лісьць залаты;
Хістаюцца дзікія лозы,
Глухія, сухія кусты.

Звод нейкі гамоніць, шапоча:
— Калодаю, дружа, ты будзь!
Душа толькі верыць ня хоча,
Ня хоча паняць і заснуць.

Упаўшыя грудзі калыша
Жальбой непрыхільнаю сум,
I тысячы ў памяці піша
Гаротных, нявыжытых дум.

Бязьсільна народ свой пытаю,
Абняўшы пахілены крыж:
За што ты ад краю да краю
Магілай жывою ляжыш?

Ці коні твае патрупелі,
Цягаючы ў поце плугі?
Ці косы твае прытупелі
З крывавай на лузе смугі?..

Пытаю жывых назаліста,
Чакаю, адказ ці бяжыць…
Маўчыць, як дамоўка, ўсё чыста…
Пракляцьце — і тое маўчыць.

На суды павялі яе зьвязанай,
Сэрца вырваўшы зь белых грудзей,
I судзіці давай — як там сказана
Ў гэтым хітрым законе людзей.

Абіралі судзьдзёй ночку цёмную,
Ночку-мачыху сумнай зямлі,
Сьведкай крыўда была векапомная,
Сон і заламы стражай былі.

Прыгавор прачыталі над беднаю,
Не спытаўшыся грэху, віны.
Гэй, хаўтурную песьню пабедную
Над ёй сьпелі праметнай сыны…

З плеч зрывалі уборы злацістыя
Разрывалі карону-вянок,
Разьбівалі пасад ёй нячыстыя
Й пад жалезны хавалі замок.

Накладалі ёй сковы сталёвыя,
Надзявалі жабрачы убор,
У намітку ўбіралі цярновую
Яе коску, сатканую з зор.

Вочы вырвалі ёй, сонцу роўныя,
З-пад хмурліва навісшых павек,
Дый пусьцілі яе супакойную,
На бадзяньне пусьцілі, на зьдзек.

Зь лета ў лета ідзе, кроўю зьлітая,
На сустрэчу крыжам і капцам,
Чуць жывая жыве, пазабытая,
Ў сьне зьяўляючысь родным сынам.

К волі йдзе з дня на дзень, разглядаецца
Па бел-сьвету калі-нікалі;
Толькі дух-яснасьвет пацяшаецца,
Што ўсё ж крыўды яе не змаглі.

Як была, будзе так непакорнаю
Адпраўляць вечнабыту імшу…
Не здалеюць суды цемнатворныя
Ёй спаганіць і вырваць душу.

З цэлым народам гутарку весьці,
Сэрца мільёнаў падслухаць біцьця —
Гэткай шукаю цэлы век чэсьці,
Гэта адно мне падпорай жыцьця.

Песьню стварыці ясну, як неба,
Ў кожнай зь ёй хаце быць мілым гасьцём —
Гэтакіх толькі скарбаў мне трэба,
Гэткім я толькі жыву пачуцьцём.

Што не загубяць крыўды жывую
Душу народа, што ўстане са сну, —
Гэткай надзеяй толькі жыву я,
Гэткую толькі чакаю вясну.

К яснаму сонцу зь цьмы, зь беспрасьвецьця,
К славе зь бясслаўя ўсім нашым людзям —
Гэткай шукаю сьцежкі на сьвеце,
Гэткаму Богу і душу аддам.

За лепшу долю роднага краю,
За сваіх брацьцяў ў сьвятой барацьбе —
Гэтакай толькі сьмерці жадаю,
Памяткі гэткай чакаю сабе.

Я табе, зямля мая прадзедаў маіх,
Не патраплю нічога жалець на сьвеце,
На сьвет цэлы гатоў твой прыгон апеці
I ўзьнясьці пасад на магілішчах тваіх.

Я цябе душой рад бы сваёй сагрэці
I карону сплесьці з сонца, зор залатых, —
На цябе карону ўзлажыць, каб хоць на міг
Заясьнела ты ў цяжка дабытым цьвеце.

За цябе загінуць гатоў я ў барацьбе
З крыўдай той, што цярпіш ад людзей і Бога,
Ад чужынца і ад сына свайго сьляпога…

Буду ў вечнай мучыцца жальбе і кляцьбе…
I за гэта толькі прашу, малю цябе:
Не гані ты мяне ад свайго парога.

На вялікім сьвеце б'е жыцьцё крыніцай,
Барацьба за волю і за долю рдзее,
Маюць панаваньне вера і надзея,
Асьвяціць народы лепшы быт маніцца.

На вялікім сьвеце неба сьлёз ня сее,
Ёрмаў не майструе крыўда-чараўніца,
Не галубіць думак цемра-асьляпніца
I ня водзіць душаў пагібеньня кнеяй.

На вялікім сьвеце б'юць званы на славу,
Людзі з плеч скідаюць ланцуговы скруты,
К сонцу йдуць браточна з рабскае пакуты.

На вялікім сьвеце ўсё ідзе па праву,
Па Законе Божым, зь яснатой яскравай…
А у нас, у нас што?.. Толькі звоняць путы…

Я люблю ўсходы нашых палеткаў,
І спавітыя ў зелень лугі,
І шум бору пануры, глухі,
І шаптаньне крынічнае ўлетку…

Я люблю упрыгожану ў мхі
Нашу вёску — сваёй крыўды сьведку,
Свой народ — гэту зьвяўшую кветку,
Цэлы край — родны мне й дарагі.

Я люблю ясны вочы і грудзі
І стан гібкі дзяўчыны-красы:
Аб ёй брэджу на яве і ў сьне.

Я люблю і заву, бы ў нялюдзьдзі, —
Чуюць кліч мой сухія лясы,
Кліч: хто ж любіць, хто любіць мяне?

Па межах родных і разорах,
      Пад небам зводна-неспагадным,
      Спакоем воджаны век здрадным,
Сную, і нейкі са мной шорах.

Са мной, за мною ўсьлед сум-вораг
      З глухім нашэптам, непрынадным:
      Як ты ні хочаш быць праглядным, —
Сягоньня ўсё тут — як і ўчора ж!

      Усё жыве тым самым Богам, —
      Таксама шумнае прадвесьне
Усёй ня зводзе з гоняў плесьні…

      Араты ўсход нясе адлогам:
      Курган чапаючы нарогам,
Ня ўспомніць прадзедавай песьні.

Ляжаць твае гоні-загоны
Стомільна на сьвеце на белым
I жаляцца руняй зялёнай,
I коласам жаляцца сьпелым.

Лес-ноч гаманіста, шумліва
Зь мінуўшчыны казкі складае
I шле іх далека па нівах,
Плакуча, ад краю да краю…

Паводкаю коцяцца воды
Руч'ёў паміж долаў і гораў,
У хвалях пагодай-нягодай
Купаючы нівы-разоры.

Спавітыя плесьняю вёскі
Між пустак заселі бясьсільна,
Ўтуліўшыся ў цені бярозкі
На вечным кургане бадыльным.

А люд?.. Ён сагнуўшыся ходзе
Пад ношкай зьнямогі-пакуты
I, роячы сны а свабодзе,
З дня ў дзень сам сабе куе путы.

Так сьпіш, так жывеш мімаходам,
Мой край, як сьцяпная магіла,
З сваім незавідным народам,
З патухшай і славай, і сілай.

Ціха і плаўна ўдаль коцяцца воды
Вольнага Нёмана ў цёмную даль,
Толькі у часе глухой непагоды
Зь берагу Нёман ня выйдзе амаль.

        Вербы і вольхі калышуцца глуха,
        Сінія хвалі шумяць і бурляць.
        Чуткай душою ў такі час паслухай, —
        Здасца, там гэтакі голас чуваць:

«Гэй, не дзівуйся, мой дружа нядбалы,
Што я сягоньня так злосна шумлю:
Грудзі здавілі мне хмары навалай,
Пошасьць уелася ў матку-зямлю.

        Сумна мне, сумна, што ўсё тут іначай
        Некалі бераг мой бачыў і знаў,
        Іншы меў выгляд — ня гэткі жабрачы,
        Іншы я плыт на плячох сваіх гнаў.

Край, дзе жыцьцё я сваё пачынаю,
Шмат весялей прыглядаўся на сьвет,
Песьні і казкі інакшыя баяў,
Шчасьце цьвіло ў ім, як макавы цьвет.

        Буйным жыцьцём усё чыста кіпела,
        Слава далёка за мора ішла,
        Ворага кожны за плечы браў сьмела,
        Цемра чужынцаў ня страшнай была.

Панам быў дома і слаўным за домам
Мой, патаптаны сягоньня, народ;
Змог ён ня толькі знаць штукі з заломам, —
Роднаму слову ўмеў кніжны даць ход.

        З вольнай дружынаю князь на пасадзе
        Вольнаму люду законы пісаў;
        Слухалі князя, а князь што ня ўладзіў —
        Слухаў, што веча яму звон казаў.

Чую, ах чую цяпер яшчэ ясна
Той неўгамонны, расходзісты звон…
Сьціх, занямеў, аглушылі напрасна;
Ці адазьвецца калі болей ён?..

        Так, так, мой дружа, іначай бывала, —
        Не называўся забытым мой край;
        „Поўнач“ ня раз у ім схову шукала,
        „Захад“ знаў сілу яго неўнарай.

Га, а цяперака што гаварыці?..
Ўсе мае скарбы намарна ідуць:
Жыта учора вывозілі віці,
Родныя хвойкі сягоньня плывуць.

        Людзі чужыя змагаюць мне грудзі
        З новым парадкам, з адменным жыцьцём, —
        Роднага ж краю тутэйшыя людзі
        Ў скуру чужацкую лезуць жыўцом.

Я іх ня ваблю сваёю ўжо красай:
Вецер інакшы ім дзьме ў галаве, —
Вісла адным усьміхаецца ласа,
Тыя, заплюшчыўшысь, пруцца к Няве.

        Скора сын бацьку, а бацька сыночка
        Не распазнаюць адзін аднаго;
        Дзеці чужацкія корме ўжо дочка,
        Маці працуе на злыдня свайго.

Так грамадзяне свабоднага краю
Ёрмы узьдзелі, у рабства пайшлі,
Прадзедаў слава лазой зарастае,
Памяць мінуўшчыны дрэме ў зямлі.

        Рынкам жывога тавару няслава
        Край ўвесь зрабіла, загнала на ўбой,
        Дзе ўжо лет сотні Масква і Варшава
        Торг гругановы вядуць між сабой.

Га! ты ня слухаеш, бачу, ўжо болей.
Ой, чалавеча, зьмярцьвелы у сьне!..
Доўга йшчэ будзеш глухім ты, саколе?..
Камень і вольха перш поймуць мяне!..»

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

        Гэтакі ў часе глухой непагоды
        Чуецца ў Нёмнавай гутарцы жаль.
        Сьціхне, і плаўна зноў коцяцца воды
        Вольнага Нёмана ў цёмную даль.

Плаўна Сьвіслач-рэчка
Удаль плыве, бяжыць;
Над крутым абрывам
Панскі дом стаіць.

Зелянеюць вольхі
Па краях ракі,
Высяцца над імі
Сумна Карзюкі.

Відзен горад здаля,
Горад Менск стары,
Пнуцца важна к небу
Коміны, муры.

Гулка далятае
Дзікі сьвіст машын
Ды прыпеўкі жабаў
З рэчкі і лагчын.

Між прысад гасьцінцам,
Між палёў сялян
Едзе, пераходзе
То мужык, то пан.

Ўсю ж гэту мясьціну
Неба абняло,
Залацістым сонцам
Хараство ўпляло.

Рэчка, луг, гасьцінец,
Горад, Карзюкі
Разрываюць думкі
На усе бакі.

Сам сабой ня знаеш,
Што рабіць, як жыць:
Ці ляцець у горад,
Ці ў Карзюках сьніць?

Ці пайсьці гасьнінцам
Долі ў сьвет шукаць?
Ці рацэ, русалкам
Галаву аддаць?..

На поўначы сумнай, у Фіншчыне дзіўнай,
Ракой з вадаспадам заліўся пакат;
Вуоксаю рэчка завецца у фінаў,
         Іматрай завуць вадаспад.

Клакочуць, рагочуць Іматрыны хвалі,
На цэлыя вёрсты шум-гоман стаіць,
Нем толечы каменны бераг, як з сталі,
         I зарасьнік хвойны маўчыць.

Шалее Іматра між каменных глыбаў,
За хваляю хвалю імчыць к нізіне;
Як хмар недаступных махнатыя скібы,
         Адна адну схопіць, піргне.

Адна з адной рынуцца ўглыб, як магілу,
Там скруцяцца, ўзьнімуцца клубам, дугой,
Рассыплюцца пухам, расьсеюцца пылам,
         Зноў выскачаць к небу гарой.

Зірнуць, зьзіхануцца, сыпнуцца на скалы,
Ўсім дантаўскім процьмам на зьдзіў,
I люнуць на волю, забыўшыся шалаў,
         Плывуць паміж пустак і ніў.

Другія іх зьменяць і пеняцца ў зломе,
Адвечністым шумам калышунь прастор;
Свабодай сваёю і роднай Суомі
         Сягнуць быццам хочуць да зор.

Стаіш і глядзіш на бунтоўныя воды,
І сэрца лялеецца ў сьцішнай жальбе,
Ўсё слухаеш нема, як стогнуць нягодай
         Ды як бы ўсё клічуць цябе:

«Хадзі к нам, бяспутнік, кінь долю на сьвеце,
Спачын векаавечны дамо ў забыцьці;
Нязьведанай воляю будзем шумеці
         І гутарку з сонцам вясьці.

Хадзі ў нашы хвалі, спаўём твае грудзі
Вадзіцай сьцюдзёнай, кіпучай, як вар;
Народ аб нас казку злажыць не забудзе,
         І песьню нам зложыць пясьняр».

Так сумна на поўначы, ў Фіншчыне дзіўнай,
Ракой з вадаспадам заліўся пакат;
Вуоксаю рэчка завецца у фінаў,
         Іматрай завуць вадаспад.

За хатай хата у парадак
Сядзіць адна каля адной;
Залегла вуліца сяродкам,
Будынкі збоку чарадой.

Ня год, ня два зьняла з плеч вёска, —
Дзянькоў уцёкшых знак відаць:
Мох у салому паўпіваўся,
Падпора час сьпяшыць стрымаць.

Жыцьцё у лапці абувае
Сваяк, чужынец-прайдзісьвет,
Бяда багацтву б'е паклоны,
Цямнота к знаньню зводзіць сьлед.

Вядзе вайну сьляза са сьмехам,
Дзярэцца той, а той дрыжыць,
З грахамі важыцца пакута,
У пары ноч і дзень бяжыць.

Ня знаю: шчасьце ці няшчасьце
Ўе тут спакойнае гняздо…
У вёскі гэтага спытайся, —
Маўчыць і вёска пакуль што.

Гальлё панадна разлапушыў
За хатай прадзедавай сад;
Чарэшні, яблыні і грушы
Сышліся згодліва у рад.

Ківаюць макаўкамі ўдала,
Плывуць напевы ад галін,
Як бы зь іх кожная ўзывала:
«Хадзі, бяспутнік, адпачынь!

Хадзі, усядзься каля нас ты,
Жыцьця прыгод забудзь напасьць,
Паслухай музыкі лісьцястай:
Яна табе гарт новы дасьць.

Ты многа йшоў, блудзіў ты многа, —
Жаданьня крыж ты нёс і нёс,
Аж на расстайных стаў дарогах;
Цяпер — да нас ад бур і сьлёз!..»

Так быццам вабіць сад лісткамі
Пад цень свой думку многа лет;
А думка — што? яна зь вятрамі,
Ня знай, за чым ляціць у сьвет…

Між гор — далінаю — за вёску,
Не аглядаючыся ўзвыш,
Суважна, попрасту, па-свойску
Бяжыш ты, рэчка, і бяжыш.

Падгоніш каменьчык жвіровы,
Травінку водную трасеш,
Чапаеш кораньчык альховы,
Па верху кветачку нясеш.

I лёд зімой табе ня шкодзе —
Ўсё коцішся; а цёплым днём
На бераг выглянеш разводзьдзем,
Дый посьле — зноў сваім сьлядком.

Нясецца весела вадзіца,
Мая зь ёй думка сьлед у сьлед, —
То рвецца ўдаль, то зноў баіцца.
I міл, і страшан думцы сьвет.

А рэчка як бы мне гавора:
«Аб долі хочаш знаць маей?
Я — капля ў моры; толькі ж мора
Маё ад дум тваіх сьвятлей!..»

Люблю я могілкі з каплічкай,
Прысельле насыпаў і пліт,
Дзе крыж і страшыць, і галубіць,
Сьлязой дзе кожан дол абмыт.

Сваё дзе Радаўніца сьвята
Сьпяшыць у год абходзіць раз, —
Сялян склікаючы сямейку,
Спраўляе зь сьветам тым папас.

Жывыя душ успамінаюць
Сваёй успанае радні,
Над імі жаляцца галінкі,
Нясуць былыя думцы дні…

Агул жыцьця ўсяго абыймеш,
Друзы пагод і непагод,
Зямлю і неба ў рукі возьмеш, —
У гэты край зьляціць паглёд.

I як жа міл дзірванчык цішы,
Спакою дзіўнага узгор,
Дзе не чапіў сялянства пушчы
Навейшай мудрасьці тапор!..

Песьняй вясны лебядзінаю,
      Скінуўшы зімнія чары,
Шэпчуцца явар з калінаю
      Ў сумнай даліне над ярам.

Лісьцікі зеленяй хваляцца
      Небу панятлівай мовай:
Росамі мыюцца раніцай,
      Песьцяцца сонцам паўднёвым.

Захадам модлы пакорныя
      З маткай-зямлёй адпраўляюць;
Тайна у ночаньку чорную
      Месяца, зор выглядаюць.

Слухаюць сьмехаў русалчыных,
      Лопату крыльляў начніцы,
Ветру павеваў ап'янчаных,
      Плюскату шклістай крыніцы.

Чуецца музыка дзіўная
      Ў повесьцях сонных імшараў…
Цешыцца явар з калінаю,
      Скінуўшы зімнія чары.

За пакутнай за гарою
Ўзьнёсься явар адзінокі
I ківае галавою,
Ўсё ківае ў сьвет далёкі.

Колькі, бедны, крыўды мае?
Колькі жалю ў гальным шуме:
Хто падгледзе, ўсё згадае,
Ўсё прачуе ў соннай думе?

Смуцен явар. Змагаць-біцца
Сіл замала зь непагодай —
Па лісточку, па галінцы
Ўсё губляе з кожным годам.

Гэй, і явар жыў надзіва,
Паглядаў у сьвет з адвагай,
Быў ён князем гэтых ніваў,
На ўсім сьвеце меў павагу.

Ад узгорка да узгорка —
Ці там сонейка, ці вейка,
Ці то соладка, ці горка —
Помніць явара жалейка.

I ў дзень будні, і ў нядзелю
Ён зь людзямі са сваімі.
Колькі песень аб ім сьпелі?
Колькі ў песьнях яго імя?

Зьбеглі леты за лятамі.
Як ня нашы, нашы песьні;
I мы самі, як ня самі.
А наш явар? Аж балесьне…

За пакутнай за гарою
Плача хмурны, адзінокі
I ківае галавою,
Ўсё ківае ў сьвет далёкі…

Распусьціўшы сучча
У глухім прывольлі,
Сам адзін расьце ён
На далёкім полі.

Як цар, у кароне,
Аб нічым ня дбае,
Ці то стогне бура,
Ці віхор гуляе.

На адным ён мейсцы
Днюе і начуе;
Многа казак знае,
Многа песень чуе.

Дождж падмыў карэньне;
Ў ім дупло — як хата…
Ён стаіць і дрэмле —
Грозны, расахаты.

Стаіць вярба сухая
У полі на мяжы,
Кару з галін сьпіхае,
Галіны — як крыжы.

Ці непагадзь іх мые,
Ці сьпеката пячэ, —
Ўгару глядзяць нямыя,
Штогод нямей яшчэ.

Шчабетлівая птушка
Папеці не ляціць,
I мятлічак, і мушка
Гняздо баяцца віць.

Адно птах несьвянцоны
Спраўляе свой папас…
Падбітыя вароны
Ды груганы падчас…

А ўсесьвяточнай ночай,
Як ляжа цемната,
Ў сухой вярбе ляскоча
Асеньняя слата.

Галодны вецер сьвішча,
Шалее ў злыбядзе,
Цямняцкае ігрышча
З сухотніцай вядзе.

Праклённы хохат-рогат,
Выклічыны жуды,
I жальны ціхі ёкат
Там чуецца тады.

Ў такі час кажуць людзі
Аб той вярбе сухой:
Хай Бог судзьдзёю будзе
Над грэшнаю душой.

Калышацца сталетняя,
Шуміць на ўсе староны,
На ёй галінаў тысячы,
Лісткоў на ёй мільены.

Шпакі на ёй чырыкаюць,
I белкі часам скачуць,
I сонца дарыць сьпекамі,
I хмары дажджом плачудь.

Яна, загартаваная
Сталетняю парою,
Шуміць, заходзе ў гутарку
То зь небам, то зь зямлёю.

Дый дзіўнай мовы грушынай
Людзям не зразумеці,
Хоць мо' аб чым і радасным
Захоча ім шумеці.

Хоць будзе мо' расказываць
Аб долі, аб багацьці,
З даўнейшага, прайшоўшага
Пыл забыцьця зьмятаці…

О груша, о сталетняя,
Наўчы, што мне зрабіці,
Каб мову тваю дзіўную
Людзям пералажыці…

Там, за вёскай, у полі дзьве стаялі таполі,
         Як адна, дзьве таполі стаялі,
I стагналі у полі сухавейна таполі,
         Як адна, дзьве таполі стагналі.

Аб Усходзе у полі ўсё шумелі таполі,
         Як адна, дзьве таполі шумелі,
I аб Захадзе ў полі лісьцьмі пелі таполі,
         Як адна, дзьве таполі ўсё пелі,

Што пануюць у полі над дубамі таполі,
         Як адна, дзьве таполі пануюць,
Што начуюць у полі самаўладна таполі,
         Як адна, дзьве таполі начуюць…

Неба помсту у полі тут пачулі таполі,
         Як адна, дзьве таполі пачулі,
I навекі у полі дзьве заснулі таполі,
         Як адна, дзьве таполі заснулі.

Ці знаеш ты, дзяцюк нядбалы,
І ты, дзяўчынка дарагая,
Лес гэты цёмны, лес падгалы,
Што зь веку ў век нам байкі бае?

Цікавым вокам і душою
Шмат пераняць чаго там можна,
Як там усё само сабою
Жыве паважна, асьцярожна.

Там зьвер туды-сюды шнуруе,
На гальлі птушка там трасецца,
Там хвойка з хвойкаю талкуе,
Як дзе кума з кумой на рэчцы.

Зімой сапе сьцюдзёнай думай,
Улетку песьняміь уп'ешся,
А ўвосень там — ах, шумы, шумы!
Ня чуй — сьлязою абліешся!

Няхай жа сьвісьне ў ім сякера:
Застогне бедны ён, застогне…
О пушча, цёмная ня ў меру,
Чыя душа з табой ня дрогне?!

Цёмна і хмарна, хмарна і цёмна,
Як ноч, пустынна раскінуўся бор;
Горда над нівай высіцца соннай,
Зь небам вядзе патайны разгавор.

Глуха нясуцца вольныя шумы,
Веткі касматыя гнуцца, трашчаць;
Родзяцца ў сэрцы дзіўныя думы,
Хочацца пушчу падслухаць, паняць.

Што ты, аб чым ты, бор неспакойны,
Гэткую гутарку ў шуме завёў;
Ці сваёй доляй ты недавольны,
Ці што ня так ты на сьвеце знайшоў?

Можа, ты ўбачыў сьлёзы нядолі?
Можа, дзяцей тваіх недруг пацяў?
Можа, пачуў ты звон путаў няволі?
Можа, няшчасных жыцьцё ты паняў?

А можа, вецер, што скрозь гуляе,
Што-небудзь новае збаяў табе?..
Эй, гавары ты, пушча глухая!
Слухаць прыйшоў я здалёку цябе.

Цёмна і хмарна, хмарна і цёмна,
Як ноч, пустынна раскінуўся бор;
Горда над нівай высіцца соннай,
Зь небам ён толькі вядзе разгавор!

Топчучы верас і мох
Цёмных імшараў і лоз,
Выбрыў на сонны разлог,
На аплясьнелы пакос.

Зубам ляскоча аб зуб,
Вочы палаюць агнём;
Стаў, як калода, як слуп,
Стаў і азваўся выцьцём.

Выў сярод дрэмлючых ніў,
Як бы на суд каго зваў,
Хто сатварыў, спарадзіў,
Хто узрасьціў, гадаваў.

Ноч — ён на вырай, на жыр;
Дзень — у бярлогу, як смоўж…
Пустка удоўжкі і ўшыр,
Пустка ушыркі і ўдоўж…

Выў ён, а рэха ўсё ўдаль
З рогатам дзікім плыло,
Толькі ня віўся ў ім жаль…
Рэха пракляцьце нясло.

Як зьмеркне, як ноч дзень зваюе
I зораў паявіцца знак,
Па нівах, па сёлах шнуруе
Туды і сюды ваўкалак.

У поўнач на пні і на сталі
Зьнімае, ўзьдзявае свой від;
Ня кеміць ні крыўды, ні жалю,
Ні наспаў магільных, ні пліт.

На веры людской і павазе,
Хаваны між яраў і лоз,
У кожны надворак залазе
I водзіць трусьлівасьць за нос.

Паношыцца ў кожнай прыгодзе,
Сьмяяцца ня дасьць над сабой;
Малітвы на губы наводзе,
Як лістам, трасе цемнатой.

Ці з ласкай яго, ці няласкай —
Рахунак вядзе забабон;
Складаецца казка за казкай,
Падданых зьярміў ён мільён.

Лет тысячы зьела няпамяць,
За богам узводзіцца бог,
Сто ўсьпелі праўд новых спаганіць —
Ніхто ваўкалака ня змог.

Як толькі зямля заначуе
I зорак абойдуць рады,
Па нівах, па сёлах шнуруе,
Шнуруе туды і сюды.

Ў вечным боры цемнатворы
Скачуць, плачуць, весяляцца;
Жнуць, зьбіраюць дзіва-жніва
Ў сонным полі, ў горкай долі.

Ночай ходзяць, днём заводзяць,
Твораць, мораць яснагляды;
Веюць, сеюць плесьні ў песьні
На палаці ў кволай хаце.

Як начніцы-чарналіцы,
Скрыпам, шыпам маладзяцца:
Кінем, плюнем чары-мары
На паляны нечапаны;

Над курганам незабраным
Скруты-путы разасьцелем,
Сном-травою станем, глянем
На няўлады, на пасады…

З чорным богам прад парогам
Сталі ў хвале, як кароны,
I пануюць — скачуць, плачуць
Цемнатворы ў вечным боры.

Як зайграе ў лесе хохлік, —
Замірае песень воклік;
Як зачэпіць мох і лозы, —
Аджываюць сьмех і сьлёзы…

Ў цёмным яры скачуць чары,
Кветка чахне на папары,
Лісьць трасецца на асіне,
Вогнік блукаецца сіні.

Барадой лясун ківае,
Шалы нетрай спавівае;
Ваўкалак за дамавінай
Выпаўзае на пуціну.

Ад загону усьветы
Сухалесы, пустацьветы.

Хохлік грае, ведзьма скача,
Ноч сьмяецца, сонца плача,
Толькі песень не чуваці
На стаптанай сенажаці.

У караўніцах амшалых
      З галавы да ног,
Зь дзікіх багнаў, перавалаў
      Выбрыў Чорны Бог.

Вызваў пошасьці, начніцы,
      Цемрай зазіяў;
Тушыць новыя мглавіцы,
      Тушыць новы зьяў.

Ногці смольлю разлапушыў,
      Ногці-верады,
З гікам пудлівыя душы
      Гоніць дзе-куды.

Цемравіца, суталока
      Зьверзлася ў адно,
Лезе звага, ненарока
      Ўсё на дно, на дно.

З каршунамі, з курганамі
      Занялася прыць, —
Чорны Бог заняўся пламем,
      Чорны Бог гарыць.

Паланейся, развугляйся,
      Зьмейны Чорны Бог, —
Ты йшчэ зь Белым не зраўняўся,
      Ты яго ня змог!..

Ноч за ночкай ідзе, сьцішна, тайна брыдзе,
      Расьсявае трывогу-зьнямогу;
Цені густа кладзе на пяску, на вадзе,
      Ацямрае гасьцінец-дарогу.

І урок, і залом абымае крылом,
      Гругановым крылом спавівае;
Водзіць рэй зь ведзьмаком, жэніць ведзьму з ваўком,
      Кажана і саву заручае.

Зь ям вылазіць, як лунь, Вадзянік і Лясун,
      Выпраўляюць русалкі бяседу;
Зьмей дабро цягне з пунь, пакуль крыкне пявун,
      Пакуль поўнач ня зробіць прагледу.

Неба свой нямы сход: месяц, зор харавод
      Над зямлю то выводзіць, то зводзіць;
Сьпіць сяло, дрэмле кот, вецер цісьнецца ў плот,
      Як на дудках, у шчэпках заводзіць.

Так ноч ночку вядзе, сьцішна, тайна брыдзе,
      Расьсявае трывогу-зьнямогу;
Цені густа кладзе на пяску, на вадзе,
      Ацямрае гасьцінец-дарогу.

      Твой кволы валадар, забыўшыся навук
Велічыні Зыгмунтавай і лет цярпеньня,
«Разьдзел» узаканяе ў загранічным ценю
      I лічыць, колькі дома кінуў хвоек штук…

      А дома, роскашы і працы многіх рук,
Папас магнацкіх перацьвіўшых пакаленьняў,
Стаіш, — і цэгла валіцца з гнілых скляпеньняў
      I ў шчыліне гняздо ўе ўслужлівы павук.

      Жывёлу гоне ў парк галодны «сэрвітут»,
Ля сьцен цянюе забабон ад лета ў лета:
Нячысьцік зь ведзьмамі гуляе ў пустцы гэтай.
      Так зьніштажэньне ў кожан гзымс паўзе і кут
      I зубы скаліць: «Моц мая і права тут!
На ўход жыцьця сюды ўжо я кладу тут „veto“».

Стогнуць пад мурам халодным таполі;
Крыліцца ў ветках начніца;
Моляцца совы па днеўным прывольлі;
Вецер калыша званіцай.

Сьцелюцца мжакі асеньняй валокны;
Вечар нялюдзен, трывожан;
Шыбамі звоняць палацавы вокны,
Ценямі мур упрыгожан!

Высакі, бледны адвечныя сьцены,
Мары-слупы чарадою;
Важны дзядзінец, трава па калена;
Сад з агародай жывою.

Дымна замглелі, як блудныя вогні,
Ў вёсцы далёкай лучыны…
Весела, ярка ў палацы сягоньня,
Хвіляй-мінутай — гадзіна.

Шыбы зардзелі блысканьнем няўхватным,
Кружацца пары, мігаюць;
Душы да славы ўсябратняй ня здатны,
Вокліка суму ня знаюць.

Бел, як астрог сярод пусткавай пашы,
Думку палац неспакое:
Штось да яго парывае і страша;
Зводны, аздобай пакоі.

Неўглядзь за поўнач насьпела часіна,
Сон на пакоі паў ройма…
Досьвета ў вёсцы далёкай лучыны
Далей мігцяцца па-свойму.

Тае сьнег, таюць сковы зімы ледзяністыя,
Сонца з ласкай ажыўчай гуляе ў прывольлі!
Хутка жаўранак песьняй сваёй галасістаю
Прывітае аратых на полі.

      Узьніме чорную скібу саха працавітая,
      Ляжа ўсходнае зерне у пахаць сырую,
      Закалосіцца поле, сьлязой, потам зьлітае,
      Зашуміць сваю думу старую.

Гаспадар той суважна свой шнур па-сьвяточнаму
Абыходзіці будзе, красой любавацца,
Прыслухоўвацца к шэлесту нівы няўрочнаму
І маліцца к сваёй зямлі-матцы.

      Сьмела гляне на сьвет і на долю зьмянлівую
      Як дагэтуль, яму не дадуцца ўжо ў знакі
      Тыя сілы з усходу і захаду мсьцівыя,
      Што даймаюць цяпер, як вужакі.

Крэпкі, магутны аковы зімовыя —
      Льдзяныя брылы на захад і ўсход.
Бліснула сонца, сонца вясновае —
      Топіцца гурбіна, топіцца лёд!

З грохатам, зь лёскатам крыга за крыгаю
      Прэцца, нясецца ў нязнаную даль;
Хваля за хваляю коціцца, мігае,
      Ломіць прашкоды, як молатам сталь.

Дарма запорыну людзі бяздольныя
      Выбегуць ставіці сіле такой:
Скрыша паводка ўсясільная, вольная,
      Скрыша і пойдзе сваёй пуціной!

Эх ты, разводзьдзейка! Эх ты, бурлівае!
      Ты аднаўляеш, купаеш зямлю;
Вынесі ж, вынесі хваляй жычліваю
      К лепшаму шчасьцю людскую сям'ю!

I зелень, і кветкі, і песьні,
I неба вясёлая яснасьць…
Ні цьмы той, ні сьнегавай плесьні, —
Дзе глянеш — адна, братка, шчаснасьць!

Сьвет цэлы зіяе каберцам,
Шум нейкі ад пушчаў нясецца,
З грудзей як ня выскача сэрца,
Душа кудысь рвецца… ўсё рвецца…

Прачнуліся нівы і хаты:
Ўся ў полі людская сямейка,
За сошкай шнуруе араты,
Ля статка іграе жалейка;

Зь сяўнёю сявец пахаджае,
На скібіны валіцца зерне;
Знаць, сіла ў сяўца немалая…
Захоча — і сьвет пераверне!

Гэй, гэй, хлебаробе мазольны,
Пан сошкі, і коскі, і поля!
Кінь выгляд сьлязьлівы, нявольны;
Ў тваіх руках слава і доля!

Нарэшце па віхрах, па сьцюжы
Заглянуў вясеньні прасьвет;
Ці чуеш, ці бачыш, мой дружа,
Як іншы, як лепшы стаў сьвет?

Пі бачыш, як неба міргае,
Як траўкай сьмяецца зямля?
Ці чуеш, што кум-лес нам бае?
Уцям, колькі ў рэчцы жыцьця.

А глянь ты на вёску на нашу,
На брацьцяў забытых у ей,
Я знаю, як доля іх страша
I колькі ім зводзіць надзей.

Во Сёмуху выйшлі спаткалі,
Надзелі сьвяточны убор,
Зялёнай галінкай уткалі
Сьвятлічку, і ганак, і двор.

I цешацца людзі, як дзеці;
Сягоньня труд скінуўся з рук,
Хоць заўтра на белым на сьвеце
Ах, колькі чакае іх мук!..

Коціцца, ўецца далінкай крыніца,
Б’ецца, плюскоча ў каменьнях вадзіца,
      Далей плыве і плюскоча.
Белымі грудкамі лёгшы на траўцы,
Хоча дзяўчынка к вадзіцы дастацца,
      Губкамі чэрпнуці хоча.
Вольха лісткамі ёй шыю ласкоча,
Плюскатам рэчка сьмяецца у вочы,
      Сонейка ўсіх абнімае.
Сонейка, рэчка, вольха, дзяўчына
Думцы ўсьміхаюцца соладка, дзіўна,
      Думка іх шчыра вітае…

Як брыльянты, расьсявае
Ночка летняя расіцу,
Туманамі спавівае
Луг зялёны над крыніцай.

А як раніца настане,
Бліскі сонца загуляюць, —
Рос прыходзіць адцьвітаньне,
Гуманы у рэчцы таюць.

Як брыльянты, гінуць росы
На зялёнай сенажаці;
Сонца косы, нашы косы
Не даюць паўдня ім знаці!

Эх ты, лета гарачае, бурнае!
Ажыўляеш ты поле і луг.
Люба, думкі пакінуўшы хмурныя,
На сьвет выйсьці ды глянуць вакруг.

Шум стаіць над лясістай дуброваю,
Быццам рада аб нечым ідзе;
Рэчка, ў прысадзь схаваўшысь альховую,
Бурліць; рыбка плюскоча ў вадзе.

Ў збожжа ўсякае ніва прыбралася —
Хараства там якога няма! —
Як зялёны дыван, распласталася;
Шопат нейкі плыве ад жытца.

Колас з коласам гутарку дзіўную
Завялі, бы на хмары злуюць;
Песьні жаваранкаў пераліўныя
Замаркоціцца, спаць не даюць.

А лагі, а гумнішчы, аселіцы?
Вось абняў, прытуліўся, ляжы…
Хто з вас, хто не любіці асьмеліцца
Ўлетку сьвет ад мяжы да мяжы?..

Дай жа, лета, мне веру магучую,
Што калісь сваю долю знайду,
Дай мне песьні пець сілу жывучую,
Дай працівіцца крыўдзе і злу!

Прыскам пылае і жарам,
Жарам дрыжыць, зіхаціць,
Як бы сьвет вечным пажарам
Хоча абняць і спаліць.

Звугліла высі-загоны,
Звугліла долы-лагі,
Завалакла лес зялёны
Ў чорныя дыму кругі.

Сьцежкі заслала агніцай —
Белым пякучым пяском,
Выссала рэчкі-крыніцы,
Ў дно іх зірнула агнём.

Саванам бледна-замглёным
Сьвету душу спавіла,
Потам крывава-чырвоным
Вочы зямлі заліла.

Крык-жальба вырвецца з губаў
К сонцу з плакучых грудзей, —
Сонца зіяе загубай,
Сонца сьмяецца, як зьмей.

Чуць толькі Купальскае сьвята
Набліжыцца з ночкай сваей,
Як папараць-кветкай заклятай
Чаруе няшчасных людзей…

З надзеяй, і верай, і сілай
Зусюль, куды б дзе ні зірнуць,
Праз высі, даліны, магілы
Па кветку бягуць і бягуць!

…Сава пяе песьню разлукі,
Лапоча крыламі кажан, —
Мільённыя цягнуцца рукі,
Дзе дрэмле купальскі курган.

Тых радасьцю вочы сьмяюцца,
Тым зрэнкі крывёй заліло;
Піхаюцца, корчацца, б'юцца,
Мяшаецца праўда і зло.

Пачнуцца галінкі хіліцца,
Шасьцяць верасы пад нагой.
Туж-туж ужо кветку схапіці!
Сьцікаецца гэты і той —

Тыц — стой!.. Глядзяць зорніцы-сьведкі,
Пявун адгукнуўся ў сяле —
Ні ночкі Купальскай, ні кветкі!
Усё затаілася ў мгле…

Залыпалі блудныя вочы,
Мільёны уздохаў ляціць.
Сава не заціхне — рагоча,
Крыламі кажан шапаціць…

Сьлед костачкі сьцелюць — услалі,
Здаецца, ўжо час аддыхнуць,
Надойдзе ж хай толькі Купальле, —
Мільёны па кветку бягуць!..

На Купальле на сьвятое
Рві, матуля, зельле тое,
Што ў нас папараць завецца!
I шчасьлівым быць здаецца!

Як нарвеш яго даволі
Ў цёмным лесе, ў чыстым полі
Палажы за абразамі,
Пасьвянці сваймі сьлязамі.

Двойчы, тройчы — а крапліста —
Зьлі сьлязою брыльяньцістай
I чакай зь яго прыплоду
Ад усходу да заходу…

Як узыдуць зь зельля кветкі, —
Будуць шчасьце меці дзеткі,
Будзеш, маці, меці ў хаце
Долю, згоду і багацьце!..

Насьпелая постаць шчасьлівых пасеваў
       За вёскай, на сонным лясоў рубяжы,
       Зсівелы ўжо колас схінула к мяжы
У сумным шэптанні: «дзе, жнеі мае, вы?»

I жнеі зыйшліся. — На-права, на-лева,
       Кладучы ў снапы каласы-старажы,
       Зашасталі глуха сярпы, як нажы,
Пад жніўные вечна-старые напевы.

       Спагадная-нудная песьня плыве,
Губляючы ў пушчы свае пералівы,
У шэлестах белаго коласа нівы.

       Плыве гэта песьняка мне і заве,
       I ў сэрцы звініць, як каса у траве:
«Ты так-жэ, брат, сееш… а дзе тваё жніво?»

Не шасьцяць каласы,
Звон ня валіцца з касы,
Не кладуцца ў стог пласты,
Толькі сыплюцца лісты
На яловыя кусты,
На сухія верасы.

Не іскрыцца небазбор,
Не цьвіце трава-чабор,
Не цыгліць птушыны стан,
Толькі поўзае туман,
Вецер б'е ў нямы курган, —
Шапаціць імглісты бор.

Змога вольная снуе,
Вочы ўставіўшы свае,
То галубне, то пужне.
Сэрца б'ецца у паўсьне,
Думка сэрцу аб вясьне
Здрадны голас падае.

Пусьцее поле, моўкне птушка,
Скідае жоўты лісьць бяроза,
Нямее песьня-весялушка,
Ліюцца зь неба каплі-сьлёзы.

У полі глуха вецер сьвішча
I ў комін з шумам далятае.
Ня то жыцьцё, не пажарышча,
Ня то пагібельнасьць якая!

А ў сэрцы, сэрцы неспакойным,
Жаль так і ўеўся з пусткай гэтай;
Снуюцца думы роем ройным.
О, як ты страшны мне, склон лета!

Была вясна, і ўсё на сьвеце
Жыло, цьвіло — і вось ня стала…
Няма вясны, заплач па леце;
Нуда ва ўсім запанавала.

Такая ж доля наша, людзі:
Жыві ды пекайся ўсёй сілай;
Праходзяць годы, чахнуць грудзі,
Бач, і дапекаўся магілы.

Кончыцца лета гарачае,
Кончыцца воля-раздольле;
Кветкамі лог не харошыцца,
Збожжам ня хваліцца поле.

Косы ня сьвішчуць сталёвыя
У соннай траве сенажацяў,
Серп на вайну ня йдзе з коласам,
Песень, і тых не чуваці.

Сонна адна-адзінокаю
Груша стаіць над мяжою, —
Лісьце скідае пажоўклае,
Сыпе асеньняй нудою.

Неба штодзень пахмурнейшае,
Сонца штодзень на ім меней,
Птушак заціхла чырыканьне,
Нейкае ўкруг зьнемажэньне.

Вецер заводзіць у коміне,
Быццам жыцьцё сваё ганіць;
Думы старыя, халодныя
Сэрца пужаюць, як зданьні.

Так і ўцякаў бы ад гэтага
Там гэт'! За горы, за рэкі,
Каб чалавек ды мог скрыціся
Ад сваёй долі навекі.

Сьцелюцца цэлы дзень росы,
Вечны цень сьпіць на зямлі,
Бледныя сонцавы косы
Выглянуць рэдка калі.

Здаля даносяцца шумы,
Ў коміне шумы пяюць;
Ціснуцца буднія думы,
Сноў забыцьця не даюць.

Нейкая зводная сіла
З выглядам вечна старым
Вабіць здалёку магілай,
Крыжам міргае сваім.

Змоўклі лісьцястыя шэлесты,
Гальлі худыя тырчаць,
Мёртвыя дзе-нідзе верасты
Зеленяй зводнай блішчаць.

Цягнуцца дрэвы расхутаны
К небу з балотных нізін, —
Корань, у жвіры заплутаны,
Не адпускае галін.

Рогат зьвярыны пакоціцца
Дзікім жаданьнем бяз слоў, —
Пушча замрэ, закалоціцца,
К воблакам цягнецца зноў.

З гальных ліп і бяроз
Лісты валяцца,
Між павалаў і лоз
Рассыпаюцца.

Шапацяць, шалясьцяць
Залацістыя,
Веткі ў неба глядзяць
Пусталістыя.

Дачакаўшы вясны,
Зноў ажыўляцца;
Не паўстануць лісты,
Што асыплюцца.

Неба поўна сівых хмараў,
Сьвет палошча дождж сьцюдзёны
Чорнай кучай на папары
Чахнуць каўкі і вароны.

Сонца ўжо ніхто ня бача,
Вецер вые, завывае;
Восень стогне, восень плача,
Думы сумам спавівае.

Ў маёй хаце у пахілай —
I няцёпла, і нявідна,
Выглядае, як магіла,
Выглядае неяк крыўдна.

I ў душы, хоць плач, як нудна,
Гэтак цёмна, як і ў хаце;
Ой, як нудна! Сказаць трудна…
Галасіў бы, слаў пракляцьці.

Галасіў бы, як галосе
Вецер гэты, восень гэта,
Каб аж рэха разьляглося,
Гэт, на цэлае паўсьвета!

Каб ляцела, не сьціхала
Па шырокаму па полю,
I ўсім чыста апявала
Маю горкую нядолю.

Дзе ты схавалася, яснае сонца,
         Ясныя летнія дні дзе падзеліся? —
Сьцюжа гуляе па роднай старонцы,
         Зімнія песьні расьпеліся.

Стогнуць мяцеліцы грозныя ў полі,
         Ціснуцца думы пра шчасьце былое,
Сэрца лядзеніцца з жалю, зь нядолі —
         Беднае сэрца людское.

Беднае, беднае… Колькі мучэньня
         Быт чалавечы табе пасылае!..
Ох, каб не сэрца, было бы сьлёз меней, —
         Шчасьліў, хто сэрца ня мае.

Ў думах нявесела,
Сэрца сьціскаецца;
Цёмная, золкая
Восень збліжаецца.

Неба пакрылася
Мглою, туманамі,
Галкі узносяцца
Па-над курганамі.

Поле шырокае
Пусткай абселася,
Дуброва шумная
Зь лісьцяў разьдзелася.

Імжыць сьцюдзёністы
Дождж над зямелькаю,
Сьвет пакрываючы
Жаласьцю нейкаю.

Людзі у курныя
Хаткі пакрыліся, —
Радасьць мінулася,
Песьні забыліся.

Бабка старэнькая,
Зможана мукамі,
Казкі даўнейшыя
Шэпча з унукамі.

Віхар у коміне
Жудка заносіцца,
То як бы жаліцца,
То ў хату просіцца.

Ў думах нявесела,
Сэрца сьціскаецца;
Цёмная, золкая
Восень збліжаецца.

Вось і па леце… Няма яснай гожасьці;
Восень запела пагудку сваю;
Нудна, жаль нейкі адцьвіўшай прыгожасьці,
Гіне ахвота к пацехам, к жыцьцю.

Вока не пасьвіцца зеленяй, коласам,
Сэрцу раздольля, прывольля няма;
Вецер заводзіць нябожчыцкім голасам,
Вые, рагоча, як ведзьма сама.

Лісьце струпеўшае з дрэў асыпаецца,
Веткі шкілетамі сталі бязь іх,
Воўчыя зрэнкі між пнёў палыскаюцца,
Птушчын і лопат, і шчэбет заціх.

Неба адзелася цёмнымі хмарамі,
Сыпе сьцюдзёнай слатою, дажджом;
Жоравы, гусі лятуць над папарамі…
Цёмна, пагібельна, сьлёзна кругом.

Штосьці трывожнае, зло-непрыхільнае
Сунецца з гэтай мярцьвячай глушы…
Восень панурая, восень магільная!
Страшна ты чуткаму сэрцу, душы.

Было цёпла. У ваконцы
Заглядала ясна сонца.
Аж, ні села і ні пала,
Зіма зь сьнегам загуляла!

Усю нашую старонку
Спавіла, як у пялёнку, —
Няма траўкі, няма кветак,
Пуста гэтак, мёртва гэтак!

Сьціхла рэчка, як забіта,
Пад шкляною лёду плітай;
Лес пашумам не гамоніць,
Птушак песьнямі ня звоніць.

Век халодны без адмены,
Мароз стукае у сьцены,
А ад сьнегу днём і ночай
Іскры сыплюцца у вочы.

Скрыпяць санкі на марозе
Па высьлізьганай дарозе…
Эй, каб шчаснай больш часінкі,
Вось бы зьлётаў да дзяўчынкі!..

Залягла, як пасьцель,
Лебядзіная бель
На загон, на курган.
І кажан, і груган
Занямеў не на сьмех:
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

За старухай-зямлёй
Ты пасьцель, дружа мой,
Узваліў на душу,
Як бы крыж на мяжу,
I ўжо рад не на сьмех:
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

Думкі, сэрца, паглёд
Абліў лёд, скаваў лёд.
Так спавіў, спавіў сам,
Каб лягчэй было там,
Дзе жыцьцё не на сьмех:
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

Ты і жыў, і любіў,
Ты ня ўмёр — і забыў,
Каб нічога ня дбаць,
Сьмела ўдаль паглядаць,
Быць самым не на сьмех…
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

Хтось — сваяк, не сваяк —
Як жыў, скончыўся так.
Прагудзеў поп і звон,
Ідзі з памяці вон:
Бой за хлеб не на сьмех!
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

Мо' і лёгкія дні…
Не зачэпяць ані
Ні бяда, ні нуда,
Ні агонь, ні вада…
Само шчасьце, сам сьмех!
      Гэта сьнег, толькі сьнег…

З зорак усходніх, заходніх, з бліскучай
        маланкі выткаў бы шаты,
З сонца і кветак-пралесак карону —
        вяночак зьвіў бы табе я.

З пальмаў, з цыпрысаў сьвятліцу ў цьвітучай,
        цяністай строіў бы кнеі;
Воблачак зьняў бы на трон зь небасклону,
        з-пад сонца пышны, багаты.

Шоў бы ў палац панаваць з каралеўнай,
        царэўнай яснай тады я, —
Славіць, шчасьлівіць сваю маладую,
        сьвятую песьняй няпетай.

Сэрцавы струны зьвінелі б нязьвеўна,
        павеўна гімны жывыя;
Казку тварыў бы з табой залатую —
        такую, як думка гэта.

Сьпі, дзяўчына, покуль сонца
Не зайграла над хацінай;
А як сонца на аконца
Бліскі кіне —  ўстань, дзяўчына!

Ўстань, зьніміся, схамяніся,
Ўмыйся сочнаю расою,
Сэрцам к сонцу прытуліся,
Ветру дай гуляць з касою!

Ў сонцы віся далей, вышай, —
Паланей, красуй дзянінай,
Не пужаючыся крыжа,
Сонцу роўная дзяўчына!

Заіскрыся кветкай белай
На зялёнай сенажаці;
Кінь патолю думцы сьмелай,
Пасмы радасьці снаваці…

Негаданай песьняй-казкай
Разыграецца часіна…
З сонцам, з сэрцам, зь вечнай ласкай
Не прасьпі вясны, дзяўчына!..

Як у лесе зацьвіталі
      Ліпы ды каліна, —
Залатыя сны снавалі
      Мы з табой, дзяўчына.

Калыхаліся, шумелі
      Вольныя бярозы,
Шапацелі, шалясьцелі
      Трысьнягі ды лозы.

*

Як у жыце наліліся
      Каласкі нагінна, —
Сустрэліся, абняліся
      Мы з табой, дзяўчына.

Мігацелі, зіхацелі
      У пракосах косы,
Заміралі кветкі, зельле,
      Заміралі росы.

*

Як дасьпела, счырванела
      Ягада-рабіна, —
Ўвокал глянулі нясьмела
      Мь з табой, дзяўчына.

Верасы пад лісьцем спалі,
      Бор зялёны гнуўся,
Недзе пелі ў цёмнай далі.
      Журавы ды гусі…

Зайшло ўжо сонейка, цень лёг на гонейка,
         Ўецца туман сенажацяй,
Выйдзі ж, дзяўчынка, выйдзі, галубка,
         Ў садзік ка мне пагуляці.

Хвілямі шыбкімі ў цені пад ліпкамі
         Час нам праходзіці будзе;
Бачыці будуць зоры і месяц,
         Бачыць ня будуць нас людзі.

Казкамі дзіўнымі будуць галінамі
         Ліпкі шумеці, дзівіцца,
Будзе прыветліва пець салавейка,
         Буду — слугой, ты — царыцай.

Радасьцю, ўцехамі пад ліпак стрэхамі
         Будзе нам доля ў ноч гэту,
Сэрцавы струны ўдарым каханьнем
         На зайздрасьць цэламу сьвету.

Выйдзі ж, дзяўчынка, выйдзі, галубка,
         Ў садзік ка мне пагуляці;
Ўжо зайшло сонейка, цень лёг на гонейка,
         Ўецца туман сенажацяй.

Як Людкі ня бачу, —
Ня міла мне жыць:
I сохну, і плачу,
I сон не бяжыць!

I хатка — ня міла,
Ўрагамі — дружкі,
I сьвет — як магіла,
I ночкай — дзянькі!

Як Людку угледзеў,
Забыўся на ўсё! —
I плач уцёк недзе,
I раем — жыцьцё!

Хоць поўна хмар неба, —
Сьвет-яснасьць адна!
Сам сыты бяз хлеба,
Вясёлай душа!

Забыты ўсе болькі,
Што ходзяць са мной, —
Усё хочацца толькі
Быць зь Людкай-красой…

К ружовенькім шчочкам
Губамі прыльнуць
I песьню аб Людцы
На ўвесь сьвет грымнуць!

Грымнуць — прытуліцца
Да белых грудзей,
Упіцца-забыцца
На сьвет, на людзей!

У дзяўчынкі, у княгіні,
Што падчас мне вочкам кіне, —
      Каласісты вянок жыта —
      Коска жычкаю павіта;

Пара пасымкаў мятлічкі —
Броўкі мілыя ў сястрычкі;
      Дзьве пралескі — яе вочкі
      Ці два ў збожжы васілёчкі;

Яе шчочкі — роўны ў сонцы
Цьвету-ружы ля аконца;
      Яе губкі — не калінкі, —
      Проста сьпелыя малінкі!

Кветка-лілія з крыніцы —
Шыйка гэтай чараўніцы;
      Два букеты зь незабудкі —
      Маладыя яе грудкі;

Як хмялёчак небадыльны —
Стан прытульны, перахільны;
      Ручкі — хто зраўняўся зь імі!
      Так і шчасьце не абыме;

Сэрца… Ўсюды за ім пойдзеш…
Пекла, неба — ўсё там знойдзеш…
      У дзяўчынкі, у княгіні,
      Што падчас мне вочкам кіне.

Як сама царыца
У залатой кароне,
Йдзе яна ў вяночку
Паміж сьпелых гоняў.

З каласкоў вяночак —
Моладасьці сьведка —
На ёй зіхаціцца,
Як у садзе кветка.

На грудзях шчасьлівых
Каптанок ружовы,
У руцэ сярпочак
Зублены, сталёвы.

Вецер абнімае
Стан яе дзявочы,
Сонца ёй цалуе
Шыю, твар і вочы.

Каласкі хінуцца
Перад ёй паклонна,
Дзівіцца ігруша
На мяжы зялёнай.

А яна — царыца —
Весела, шчасьліва
Карануе песьняй
Залатое жніва.

Сьмела йдзе у сонцы
Ўся сама — як сонца,
Гэта жнейка наша
Ў нашаей старонцы.

Я хацеў бы душу адшукаці такую
      I такое хацеў бы я сэрца знайсьці,
Што са мной праз жыцьцёвую сьцежку блудную
      Захацела б супольна і згодна ісьці.

Вочак пару хацеў бы я мець прад сабою, —
      Як у ясныя зоры, ў якія б глядзеў,
І забыўся б, што ходзіць маркотнасьць за мною,
      I забыўся б, што крыўды цярплю ад людзей.

Адных губак хацеў бы, што мне б саладзілі
      Пацалункамі горкую долю маю,
Што з-пад сэрца, з душы галасок бы здабылі
      I ўсяму падціналі, што ў жальбах пяю.

Я хацеў бы знайсьці ручак беленькіх двое,
      Што к сабе прыгарнулі б, пясьцілі мяне,
Памаглі б мне змагаціся з чорнай нудою,
      А па сьмерці павекі закрылі бы мне.

Я хацеў бы сабе прыгалубіць дзяўчынку,
      Маю долю-нядолю дзяліці са мной,
З сэрцам чыстым, якую б усякай часінкай
      Я любіў бы, туліў і служыў бы якой.

Аднаго толькі сэрца мне трэба, хачу я,
      I адной, што мяне б зразумела, душы…
Хачу мала, так мала, а доля ня чуе:
      Сіратой сам адзін я гібею ў глушы.

Не хачу я жонкі
Не з сваёй старонкі,
         Як я — багацейшай,
         І як я — мудрэйшай.

Я вазьму такую,
К якой любасьць чую,
         Што мяне палюбіць,
         Як сябе самую.

Будзем зь ёю жыці
I долю хваліці,
         Весьці лад у хаце,
         Дзетак гадаваці.

I так жыць па праве
Ў добрай будзем славе,
         Покуль хаўтуроў нам
         Злая сьмерць ня справе.

Не цурайся, дзяўчынка-галубка, мяне!
Пажалей, прыгалуб бедака-сірату:
Збудзі сэрца, збудзі, — хай навек не засьне,
Дабудзь песьню з душы, разгані цемнату.

Не было мне пацех ад людзей, ад жыцьця,
Не заглянула сонца у хату маю, —
Віхры гналі-гулі без канца, без пуцьця,
Ажно долю паганую кляў я сваю…

Ой, так шоў — так сыходзіць мне год за гадком, —
А ёсьць шчасьце, ах, ёсьць на бяспутнай зямлі!
Гэта шчасьце ў каханьні, ў змаганьні са злом —
Дык хадзі ж, не ўцякай — душу, сэрца вазьмі!

Ты і я удваіх станем сьмелай ступой
Змагаць гора-бяду, паніжэньне і блуд,
Жыць, любіць і цярпець, ненаглядка, з табой
За нявольны свой край, за свой змучаны люд!

Абнімі ты мяне, маладая,
Абніманьнем гарачым, агністым,
Дый памчымся ад краю да краю
Вольнай думкай па сьвеце цярністым.

Ў дзень вясёлы мы сонцам пякучым
Заіскрымся ў нябесным прасторы,
Зь ветрам-сокалам душы заручым,
Ў пушчу-лес упляцём загаворы.

Ўночы сумнаю зоркаю глянем
На сады, на амшэлыя хаты;
Чары-сон навядзём заклінаньнем,
Вышлем росы брыльянтныя ў сваты.

Узалоцімся ў сьветлыя сьлёзы,
Ў сьлёзы-іскры забраных загонаў;
Сьнегам-пухам зардзімся ў марозы,
Ўлетку кветкай зайграем чырвонай.

Адну песьню дзень, ночка хай грае
Нам, сіротам, па сьвеце цярністым…
Абнімі ты мяне, маладая,
Абніманьнем гарачым, агністым.

Зьмеркла. Цёмнасьць агні пале
       У зорак грамадзе:
Тайнасьць жуткая — гэт, здаля
       У сьвет ідзе, ідзе.

Дагарэла ўжо лучынка,
       Спачываці час!
«Добрай ночы» сьпей, дзяўчынка,
       Сьпей хоць раз, хоць раз!

Запей нотай сэрцу блізкай
       А долі маей,
Быццам маці над калыскай,
       Ты запей, запей!

Пей пацехай, пей разгульна,
       Душы не скупі;
Мае думкі, жаль няўтульны
       Ты прысьпі, прысьпі!

Сьпеўшы песьню, ў ціхамоўку
       Без трывогані
На плячо мне звесь галоўку
       I засьні, засьні!

Цемнатой нас ночка скрые
       Ад злосьці людзкой;
Будзем сьніці залатые
       Сны с табой, с табой!..

Мой міленькі прыйшоў ка мне
Па захадзе ўжо сонца
І ціха ў цёмнай цішыне
Пастукаўся ў аконца.

Заныла сэрцайка маё,
Як гэтае пачула,
Сваё зьняла я акрыцьцё
І на зямлю ступнула.

Ў кашулі выйшла я на двор
Да любага зь сьвятліцы,
А неба рдзела ўжо ад зор,
Шумеў лес над крыніцай.

Шлі ветры: пелі пра красу,
Хісталі стан, любыя,
I распляталі мне касу,
I ласкаталі шыю.

На прызьбе селі мы ўдваіх —
I моўчкі паглядалі,
Як цені з хат і пунь сівых
То ніклі, то ўставалі.

Мяне к сабе ён прыціскаў,
К грудзі туліўся белай,
Глядзеў у вочы, уздыхаў
I штось шаптаў нясьмела.

Сьляза жывая за сьлязой
З маіх зраніц сплывала,
Ў адно мяшалася з расой,
Што на пяску ляжала.

А ночка пела з бліскам зор
Нам сьмелы гімн каханьня,
Сьмяяўся, плакаў сіні бор
Да самага сьвітаньня.

I мілы выйшаў ад мяне,
Адзін пайшоў к пагонцы,
А ўсьлед за ім у цішыне
Ўзыходзіла ўжо сонца…

Зелянелі лагі,
Зацьвіталі сады, —
З маладою сваёй
Я спаткаўся тады.

Вецер косы яе
Расплятаў, спавіваў,
Прыпадаў да грудзей,
Калыхаў, напяваў…

Абняліся мы зь ёй,
Божым сном паплылі
Ўдаль да сонца ўдваіх
Па зялёнай зямлі,

Па квяцістым пуці,
Паласой залатой,
Ўдаль да сонца ўдваіх
Заадно зь яснатой…

Пад агністай зарой,
Над сівым курганом
Заручаліся зь ёй
Туманом і агнём…

Аж нязьменная ноч
Наплыла, апляла,
Непраходнай сьцяной
Паміж намі лягла:

Маладую маю
Разлучылі са мной…
∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙
Так расстаўся навек
Я з сваёю вясной.

Ці ты чуеш, дзяўчынка,
Як трасецца хацінка,
Як вятрыска скуголе,
Шум нясе нейкі з поля?

Ці, пачуўшы, пазнала,
Што ўсё гэта нагнала
Табе ў сэрца са сьвету, —
Ці адчула ўсё гэта?..

Гэта восень заводзе,
Сьлёзы лье ў непагодзе
Над табой, нада мною,
Над няшчаснай зямлёю.

Не пужайся ж ты крыкаў
Непагоды вялікай…
Нас Бог крыўдзіць зь людзямі,
Восень плача над намі.

С табою спаткаліся ў лесе:
Багун і чарнобель к нам слаўся,
Сьмеяўся пушчар, а у сьмесе
За ценем цень новы снаваўся.

       За намі, прад намі снавалі
       Павучные, бледные цені,—
       Мяне у палац зазывалі,
       Цябе у сьвятые прадсені.

Сьвятая пасьцель небасхілу
Крывавай імглой заплывала,
Пасад заручальны магілай
Пуціна сьлепая хавала.

       Пуціна была, мы і тую
       Згубілі, як лепей — не зналі:
       Ці маем шукаці старую,
       Ці к новай блукаціся далей?

Далёкай, нялёгкай сьцяганы хадзьбой,
Пад хвойкай высокай мы селі з табой,
         Як цар і царыца;
Шурпаты няжаты сох верас ля ног,
Спаў белы сплясьнелы пад шышкамі мох
         Над цёмнай крыніцай.

На сучча плятуча паўзла дзермяза,
Блішчэла нясьмела раса, як сьляза,
         На лісьцях лазовых;
Каронай зялёнай дзед-бор патрасаў
I шумам-задумам законы пісаў
         Ў нягаданых словах.

Нам моўча, як ночай, мігцелі агні,
Падгалей міргалі абгніўшыя пні,
         Як варта на стражы;
I ціха суліхай сьцікаўся, плыў цень,
За горы, за моры адходзіў наш дзень,
         Мінуты ўжо важыў.

Ўжо клаўся на часе мрок сумна нямы,
I поўнач на помач, палохаці сны,
         Нязначна падклікаў…
З-пад сосны выноснай ты ўстала, я ўстаў…
Над намі сукамі шум-бор рагатаў
         Бяз памяці, дзіка…

Ты прыйшла ка мне тады,
Як зьвінелі халады,
Як стагнаў яловы плот,
Хохлік бегаў ля варот.

I сагрэла ты мяне
Ў палуцьме, у палусьне;
Паня ты была, я — пан…
Посьле зноў зацьвіў курган.

Ад мяне пайшла тады,
Падганялі халады,
Скрыпам выў яловы плот,
Хохлік бегаў ля варот.

Ты прыйдзі ка мне вясною,
      Кветкаю прыйдзі;
Заквіці красой са мною,
      Думку разбудзі…

Ты прыйдзі ка мне улетку,
      Коласам прыйдзі;
Песьняй жніўнай на палетку
      Думку саладзі…

Ты прыйдзі ка мне зімою,
      Сонейкам прыйдзі,
Даўнай казкай залатою
      Думку абудзі…

Ты прыйдзі ка мне увосень,
      Зоркаю прыйдзі;
Ў сьвет далёкі з шумам сосен
      Думку павядзі…

Ты прыйдзі і на магілкі,
      Кветкаю прыйдзі;
Белай ручкай клён няхілкі
      Шчыра пасадзі…

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

      Ты прыйдзі…

Над ракою ў спакою
Зацьвітала каліна;
У сяле за ракою
Вырастала дзяўчына.

Да зялёнай каліны
Прылятала зазюля;
Да дзяўчыны-маліны
Удаваўся Януля.

Над ракой, дзе каліна,
Сенажаць церабілі;
У сяле, дзе хлапчына,
У паход затрубілі.

Перастала каліна
У цьвяточкі ўбірацца;
Перастала дзяўчына
Зь ненаглядным страчацца.

Бедавала зязюля,
Што каліны ня стала;
Бедавала матуля,
Што дзяўчына ўсыхала.

Па рацэ гналі хвалі
Ўдаль галіны каліны;
Людзі ў рэчцы шукалі
Самагубкі-дзяўчыны…

Над ракою ў спакою
Зацьвіла зноў каліна;
А ў зямельцы пад ёю
Спала наша дзяўчына.

Шлях. Каля шляху лес хілкі.
Вёска, дзе лес, і магілкі;
      Ў вёсцы — зь сьвятліцай хаціна,
      У хаце — з бабуляй дзяўчына.

Там жа паблізку стаяла
Гэткая ж хатка бязмала, —
      Хлопец у хаце жыў зь дзедам,
      Быў той дзяўчыны суседам.

Звалі дзяўчыну Маланкай,
Хлопца, чуў, клікалі Янкай;
      Зналіся змалку абое,
      Зналі і сёе, і тое.

Кожны год цёплай вясною,
Ў поле шоў Янка з сахою;
      Кужаль Маланка снавала,
      Цэўкі сукала і ткала.

Улетку кляпаў хлопец коску, —
Шоў луг касіці за вёску;
      Сена дзяўчына сушыла,
      Ніўку жаць потым хадзіла.

Жыта ляшыў ён увосень
Або лучыну біў з сосен;
      Шла яна бульбу капаці
      Ці лён часала у хаце.

Сані ён ладзіў зімою,
Ехаў ці йшоў ў лес зь пілою;
      Часам яна ў лес хадзіла
      Ці на таку малаціла.

Далей, ня так ужо далей:
Янку кудысьці пазвалі,
      Там пасадзілі за штосьці,
      Не адпусьцілі і ў госьці.

Болей яго я ня бачыў;
Чуў, што ня вельмі там скача, —
      Нешта капае, валоча,
      Ждучы ўсё сонейка ўночы.

Ну, а дзяўчына?.. Э, што там!
Збаю калісь аб ёй потым…
      Людзі ж казалі, што Янка
      Вельмі любіўся з Маланкай.

Сонца ўтульна пазірала,
Птушкі пелі на ўсе тоны;
Кветкі дзеўчынка зрывала
Ля дубровы ля зялёнай.

Заплятала у вяночак,
Прымярала на галоўцы;
Радасьць біла зь яе вочак:
Ёй спрыялі кветкі, сонца.

Чуць вяночак не гатовы —
Не хапала адной кветкі…
Выйшаў хлопец з той дубровы,
Хлопец пекны, стройны гэткі.

Удваёчку ўжо шукаюць
Кветкі ў буйнай сенажаці,
Толькі дзе знайсьці — ня знаюць…
Сталі ў вочы заглядаці.

Так хадзілі ўсё далінкай;
Сонца зь імі ўсьлед хадзіла,
Аж вяночак свой дзяўчынка
Недзе ў лузе загубіла.

Клопат… Бедная ня знае,
Ці ёй плакаць, ці сьмяяцца?
Кветкі — ўпрочках, — хлопца мае…
Надало ж так памяняцца!

Ходзе, траўкі не зачэпе…
За вянок — дзяцюк прыгожы;
А што горай? а што лепей?
Бабка надвае варожа.

Дзе голуб з галубкай варкуе, сядзіць,
З-пад неба хмурлівага ястраб ляціць,
         I кіпці запусьце ў галубку ён сьмела,
         I выгрызе сэрца, і кроў высьсе зь цела.

Дзе шчыра дзяўчынку дзяцюк палюбіў, —
Прыйшоў стары зводнік, дзяўчынку адбіў;
         Як ястраб з галубкай, так цешыцца ўволю,
         Паганячы славу — дзявочую долю.

Няма ўжо галубкі, прыўныў галубок,
Сядзіць, не варкуе; як мёртвы, замоўк:
         Па любай сваёй у вялікай жалобе,
         Чакае, аж ястраб і зь ім тое зробе.

Няма ўжо дзяўчынкі; сум хлопца гняце,
У сэрцы глухі жаль, як рана, цьвіце;
         Дзе пойдзе, дзе гляне, стогн рвецца маркотны:
         Адзін ты, адзін, небарача гаротны!

Галубкіны косьці разьвеяла бура,
К другой свае вочы стары зводнік жмура,
         Галуб жа, дзяўчынка і хлопец, як дзеці,
         Бядуюць, што ястрабаў так шмат на сьвеце.

Над задумаю ніў
Маладзік бледны плыў,
Дзіваваўся з жыцьця,
Што ўнізе без пуцьця
        Спала сном нежывым.

Хмарка свой бледны лік,
Дзе лунаў маладзік,
Ціхавейна ўзьняла,
Шопат-сказ павяла
        Так з суседам сваім:

— Маладзенькі ты мой,
Абніміся са мной, —
Паплывём, паляцім,
Каб было абаім
        Вольна, весела нам!

Будзем цені снаваць,
Бледнатой спавіваць
Мёртва-сьпячу зямлю,
Зь ёй заводзіць гульню —
        Сеяць сум тут і там.

З вутлых сетак, як цін,
Я сплялася з краплін,
I мяне — сірату,
Як плыву ў высату,
        Страшыць сонца ня раз.

А ты — лепшай душы,
Жаль ка мне акажы;
Буду цешыць цябе
Я ва ўсякай журбе, —
        Дык прымі ў добры час…

Маладзік зьвесялеў,
Падміргнуў ціха ей:
— Маладая мая,
Выглядаў цябе я
        Ўжо даўно ў вышыне.

Я тут — сам — адзінок,
Як бы той каласок,
А ты, хмарка-імгла,
Мне нуду разьвяла, —
        Прытуліся ж ка мне…

Ты — царыца, я — цар…
На зямлі молад, стар
З-пад наплеценых пут
Нам зайздросьціць жа тут
        Будуць зь веку у век.

Мы і ночкай, і днём
То ўсплывём, то сплывём
Вольна так, згодна так
I ўжо волі ніяк
        Не дадзім мы на зьдзек.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Абняліся яны,
Як вясеньнія сны,
I гуляюць адны
Ад вясны да вясны
        На сум вечны людзям.

Цені-сеткі снуюць,
Песьню-змову пяюць:
— Паплывём, паляцім,
Каб было абаім
        Вольна, весела нам!

Дайце галінку, дайце павесіцца
Гэтай русалцы, гэтай дзяўчыне!
Вы яе гналі, вы яе мучылі,
Дайце ж хоць сьцежку беднай к галіне!

Дайце, як сьледна, зь ветрам нацешыцца
Вольна, прывольна ў тайнай мясьціне;
Стуль, каб ёй болей не надакучылі,
Скочыць з галіны, скрыецца ў ціне.

Ў ціне, як бледны месяц засьвеціцца,
Будзе русалка плаваць, круціцца;
К ёй вадзянік там збліжыцца сватацца,
Выйдзе і сядзе зь ёй над крыніцай.

I лесавік к ім выпаўзе братацца
З пушчы махнатай, сам весь кудлаты.
Шлюб неразлучны дасьць ім, малодзенькім,
Зграе вясельле вецер крылаты.

Пойдзе гульня у іх мёдам салодзенькім,
Разьвесяляцца, чары завесяць;
Вецер, лясун, русалка з вадзянікам,
Пушча, крыніца, ночка і месяц.

Казку аставяць дзіўную згнаньнікам.
Страх баязьлівым кожны зь іх кіне;
Сум маўчалівы там раскудзесіцца,
Песьню аб гэтай зложыць мясьціне.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Дайце ж галінку, дайце павесіцца
Гэтай русалцы, гэтай дзяўчыне!..

Горы ды каменьне,
Вузкія палоскі:
Гэта наша поле,
Поле нашай вёскі.

Курныя ваконцы —
Каб сьвятла хоць трошкі:
Гэта нашы хаты,
Хаты нашай вёскі.

Лапці ды сярмягі —
Як абраз ня боскі:
Гэта нашы людзі,
Людзі нашай вёскі.

Карчмы ды астрогі,
Крыжыкі, бярозкі:
Гэта наша доля,
Доля нашай вёскі.

Вёска, о ціхая вёска мая,
Колькі ты зносіш няшчасьцяў,
Колькі бед зносіць сямейка твая,
Колькі дарэмных напасьцяў!

Цёмныя ночы абселі цябе,
Скрылі дарожкі-пуціны.
Марная ўрода па ўсякай сяўбе,
Крывы, убогі хаціны.

Летам труд цяжкі, хваробы ў зіму;
Родзіць магіла магілу;
Зь сьвечкай прайдзі, страсяні старану:
Смокча бясхлебіца сілу.

Мучысься, вёска, няпраўдай старой…
Рукі працягнеш з надзеяй:
Неба заплача халоднай слатой,
Вецер уздохі разьвее.

Вецер і моц, знаць, табе прынясе
Зь песьняй магучай, як воля,
Што перастоіш палацы ты ўсе,
Станеш да бою зь нядоляй.

Там, за лесам-борам,
На апецы боскай,
Як нядолі сьведка,
Села наша вёска.

Ёй няма спачынку,
Ёй няма пацехі,
Крышыць, ломіць вецер
I платы, і стрэхі.

А хоць і няўдала
Выглядаюць хаты,
Ходзяць к ёй у госьці
Бедны і багаты.

I ўсё б чыста зь вёскі,
Што маглі, забралі,
А што ж далі вёсцы?
Гэй! скажы, што далі?

Далі тую долю,
Што ўсе праклінаюць,
Далі тую волю,
Што ў няволі маюць…

Што я мужык, усе тут знаюць,
I, як ёсьць гэты сьвет вялік,
Зь мяне сьмяюцца, пагарджаюць, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Чытаць, пісаць я не умею,
Ня ходзіць гладка мой язык,
Бо толькі вечна ару, сею, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Бо з працы хлеб свой здабываю,
Бо зношу лаянку і крык,
I сьвята рэдка калі знаю, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Галеюць дзеці век бяз хлеба,
Падзёрты жончын чаравік,
Ня маю грошы на патрэбу, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Заліты потам горкім вочы;
Ці я малы, ці я старык, —
Працую, як той вол рабочы, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Як хвор ды бедзен — сам бяруся
Лячыць сябе: я чараўнік!
Бо я бяз доктара лячуся, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Што голы я, павінен згінуць,
Як той у лесе чашчавік,
I, як сабака, сьвет пакінуць, —
      Бо я мужык, дурны мужык.

Але хоць колькі жыць тут буду,
Як будзе век тут мой вялік,
Ніколі, браткі, не забуду,
      Што чалавек я, хоць мужык.

I кожны, хто мяне спытае,
Пачуе толькі адзін крык:
Што хоць мной кожны пагарджае,
      Я буду жыць! — бо я мужык!

Дайце скрыпку мне маю.
         Дайце мне мой смык!
Я зайграю, запяю,
         Як жыве мужык.
Глянь: вялікае сяло —
         Ветрам хоць разьвей,
Завяло ж там, завяло
         Бяздольле людзей!
Бачыш, быццам чалавек,
         Векам малады:
Сьлёзы лезуць з-пад павек,
         Гнецца ад бяды.
Сіла згублена ў палях,
         Сышла ні за грош,
Дыхавіца у грудзях,
         У каленях дрож.
Колькі слава і рука
         За жыцьцё цярпіць!
Адно доля бедака
         Сном вячыстым сьпіць,
За ўсю працу, за ўвесь труд,
         Зьвярнуцца к каму?
Камень голы там і тут
         Платаю яму.
Летам выаздабе ў пот
         Мачыху-зямлю, —
Увосень схопіць недарод
         За работу ўсю.
Зімой — холадам зь сям'ёй
         Воўкам завядзе,
На паліцу зуб вясной
         З голаду кладзе.
Так ідзе за годам год,
         I не паглядзіш —
Ачапіў Мікіту звод,
         Лёг пад белы крыж.

Кепска жыці! дый што зробіш?
Цярпець мусіш як-нібудзь,
Грош заробіш, два праробіш,
Кроў, пот, сьлёзы век цякуць.

Няма ботаў — лапці носіш,
Абы толькі стала лык;
Штось украдзеш, штось заробіш,
Вось і сыт я, гад, мужык.

Ў тры пагібелі гну сьпіну
Перад тым, хто сьсе мой пот;
Скажаш праўду — як скаціну,
Цябе злаюць на ўвесь род.

Цэлы век безь перарыву
Гараваў, ракой пот цёк,
I вось — дайцеся ўсе дзіву —
Я ад беднасьці ня ўцёк.

Голы, босы хадзіў дзіцем, —
Цяпер стар, і ўсё ж ня ўскрос:
Паглядзіце, пасудзіце —
Я таксама гол і бос.

Скора з чэрвямі сам-насам
Сьмерць папрэ жыць бедака,
Вы ж ці глянулі хто часам
На магілу мужыка?

Варта глянуць: крыж яловы
Пахіліўся, мохам зрос;
Насып, знаць, калісь дзярновы,
Дажджавы ручай разьнёс.

Замест ружаў, геаргіняў —
Крапіва, лаза, палын,
А пад імі ў дамавіне
Ляжу я — нядолі сын.

Спачываю, пазабыты
I чужымі, і сваймі…
О, цяпер адзет і сыты!
Жыў зь зямлі і сьпі ў зямлі.

Над мной восеньню слатлівай
Ды зімоваю парой
Гудзіць вецер жаласьліва
Песьняй гораснай такой.

Вецер сьвішча, вецер стогне,
Жальбы шле ў выцьці дзіком,
Можа, сэрца чыё дрогне
I ўздыхне над мужыком.

Сагнуўшы плечы ў крук,
Араў зямлю Паўлюк,
         Як чорны вол варочаў,
А з дня ў дзень, з году ў год
За плот шоў ўвесь прыплод,
         Сам днём блудзіў, як ночай.

Так выйшла ўся моц з жыл, —
Араць ня стала сіл,
         Настаў канец дакукі…
З касою сьмерць прыйшла,
З сабой весьць прынясла:
         Пара складаці рукі!

Ўзяў шлюб зь зямлёй Паўлюк,
Ня гне ўжо плечы ў крук,
         Быдлём ня чэзьне болей.
Памёр і не спазнаў,
Што на чужых араў
         Ўвесь век чужое поле.

За сахой, бараной,
За сярпом і касой
З дня на дзень, з году ў год
Сьлёзы, пот лье народ,
А за гэта за ўсё
Што ж здабыў за жыцьцё?

         Гэй, го-го! Гэй, го-го!
         Мы жывём і пяём,
         Хлеб наш людзі ядуць,
         Мы ж мякіну жуём!..

З тапаром і пілой
Маразянай зімой
З дня на дзень, з году ў год
Шуркі ставіць народ,
А за гэта за ўсё
Што ж здабыў за жыцьцё?

         Гэй, го-го! Гэй, го-го!
         Мы жывём і пяём,
         Аграваем другіх,
         Самі холад клянём!..

На палац, на пакой
На сьпіне на худой
З дня на дзень, з году ў год
Бэлькі носіць народ,
А за гэта за ўсё
Што здабыў за жыцьцё?

         Гэй, го-го! Гэй, го-го!
         Мы жывём і пяем,
         Дамы ставім людзям,
         Самі мром пад вуглом!..

Як выйду за хату
На траву-лагі,
А што ж касіць буду,
Божа дарагі?

         Ой, лю-лі, лю-лі,
         Што ж буду касіць?..

Туды-сюды, сям-там —
Сьмех казаці людзям:
Сівец, аер, куп'ё —
Вось і ўсё, вось і ўсё!

*

Як выйду за хату,
Дзе дабро — шнурок,
А што буду жаць я,
Зьбіраць, везьці ў ток?

         Ой, лю-лі, лю-лі,
         Што ж буду зьбіраць?

Туды-сюды, сям-там —
Сьмех казаці людзям:
Мятлу, гірсу, званец, —
Вось і ўсё, і канец!

*

Як выйду за хату, —
Бор шуміць, пяе…
А што ж буду сеч я,
Дзе хвойкі мае?

         Ой, лю-лі, лю-лі,
         Дзе дровы, бярно?

Туды-сюды, сям-там —
Сьмех казаці людзям:
Лаза, корчык, гнільлё, —
Вось і ўсё, вось і ўсё!

*

Як выйду за хату, —
Дарога ідзе,
А куды ж, кудою
Мяне павядзе?

         Ой, лю-лі, лю-лі,
         Куды ж завядзе?

Туды-сюды, сям-там —
Сьмех казаці людзям:
У астрог, у карчму, —
Вось і ўсё усяму!..

Эх, дзяцюк, хама ўнук,
         Сын бяды і працы,
Чаго прэш, як сьляпы,
         Ў панскія палацы?

Ці там сват, ці камрад,
         Ці брат, ці сястрычка?
Ці цябе вабіць там
         Панна-белалічка?

Ці табе па арбе,
         Трудах, потам зьлітых,
Весялей, шчасьлівей
         Між паноў, між сытых?

А мо' дзе на куце
         Разам там саджаюць
І віном дарагім
         Частуюць, прымаюць?..

Эх, Арцём! ня твой дом —
         Панскія парогі,
Не твае там дружкі,
         Мой ты браце ўбогі.

Бач, стаіш і дрыжыш
         З шапкаю ў парозе —
Вось якраз, як зімой
         З дрэвам на марозе.

А во, глянь, лепей стань,
         Кланяйся здалёку:
К табе аж пад парог
         Нясе чарку лёкай.

Трэба піць, закусіць
         Недаежай панскай,
У руку цмакануць
         За прывет, за ласку.

А вунь, дзе панна йдзе, —
         Якія, ах, шаты!
Што глядзіш? — у яе
         Ёсьць паніч багаты.

Як там ёсьць, ты ўсё ж госьць, —
         Думай і аб хаце…
Вось, сабак дворных дзе
         Не спаткай, мой браце.

Ну, пайшоў ты дамоў
         Нязваны, нясланы,
Са сьлязой пад брывой,
         Нясыты, няп'яны.

Знаць, ня так, небарак,
         Думаў разгасьціцца:
За сталом з багачом
         Піці, весяліцца.

Што ж рабіць? трэба жыць…
         Слухай долі-маткі
I панам ня хлюсьці,
         Пільнуй сваёй хаткі,

Цемнаце, беднаце
         Палац не стаўляўся:
Не такі ў ім народ,
         Каб на рэчы знаўся.

Вер, ня вер, як ня мер,
         Мой гаротны браце, —
Дзе радзіўся, дзе ўзрос, —
         Трэба і ўміраці.

Сажань шырынёю
Надзельны шнурок…
Пустыня, бяз гною,
Каменьне, пясок…

Пад сьнегам адпрэла
Жытцо за зіму;
Прыхваціпа, зьела
Сьпека ярыну.

Бульба — як арэхі,
Як цьвек — бурачок…
— Вось скарбы, пацехі
Твае, мужычок!

Багаты будзь зь нівы,
Ўвесь чынш заплаці;
Будзь весел, шчасьлівы,
Ня пі, не крадзі!

Жый згодна з усімі
І Бога хвалі,
Не крычы з другімі:
«Свабоды! Зямлі!»

Нашто хлеб, нашто багацьце,
Калі нам мякіны хваце?
Нашто боты, чаравікі,
Калі ёсьць лаза і лыкі?
Нашто век зямлі хацеці?
Памром — сажань будзем меці!
Нашто новыя нам хаты?
Казна, двор і так багаты.
Нашто сьвет навукі шчаснай,
Калі сьлёзы сьвецяць ясна?
Нашто лек на гора болькі,
Калі маем манаполькі?
Нашто знаці ўсяго многа?
I так трапім да астрога!..

…I сівер ледзь хаткі ня зьверне,
I сьнегу ані не ўбывае,
А тут у сьвіронку — ні зерня,
Апошняя бульба ўцякае!

I сена няма ад Грамніцаў,
Саломкі той зараз ня хваце;
Кабылка падбегчы баіцца,
Кароўка ня хоча ўставаці.

Даведаўся ў двор і да сына —
Ня служцы куток свой карміці!
I больш не даюць з магазына,
Няма дзе рубля зарабіці…

Нялёгка на сэрцы, нялёгка!
Дум чорных ня збыцца дзень цэлы…
А так яшчэ траўка далёка,
Калі ж і той колас насьпелы?!

Ну, годзе ўжо спаці! глянь: сьветла ўжо ў хаце,
      Вясна заглядае ў вакно;
Ўжо птушка сьвяргоча, ўжо лісьцік шапоча,
      Цябе шнур чакае даўно.

Хай сошка крывая, кабылка худая
      I ты сам, крывы і худы,
Пацягнуцца ў поле, на тое прывольле,
      На тыя прадзедаў сьляды.

Ты — пан, ты — багаты, ты — сіла, араты!
      Ты ў крыўду ня даўся б другім:
Знай, шмат каму трэба з тваёй працы хлеба,
      Дый сам ты галодзен зусім…

Дык выпрамся ж трошку, дый жыва за сошку,
      Ды ў поле — к вялікай арбе!
Бач, можа, і долю ў няўродлівым полі
      Ты выараш, братка, сабе…

Хай злыдні над намі скрыгочуць зубамі —
      Любі сваю ніву, свой край
I, колькі ёсьць сілы, да самай магілы
      Ары, барануй, засявай!..

Цягнецца араты
За сахой крывой.
Конік сьлепаваты
Трасе галавой.

Бразджыць, скача сошка
То на пень, то з пня…
Цяжанькая ношка,
Араты, твая!

Стаў з трудоў гарбаты,
Хоць яшчэ ня стар,
Падбел пабіў пяты,
Загарэў ўвесь твар.

I ногі, і рукі
Крывыя дрыжаць;
Зь якой, ах, прынукі
Мусіш гараваць?

Што цябе ганяе
Так трудзіцца век:
Ці доля такая,
Ці зьвер-чалавек?

Ну, ідзі, араты,
Гэй, далей ідзі!
Шнурок вузкаваты
Ары, не глядзі.

Ў сыру зямлю прутка
Сошку закладай,
Каня пугай хутка
Гані, паганяй.

Скібіну ў скібіну,
Загон у загон,
Вылі дзесяціну,
Не лічы варон!

За кожным зваротам
Баразну ральлі
Палівай ты потам,
Сьлязіной палі.

Змогся. Час прысесьці,
Аддыхнуць, дружок…
Нясе жонка есьці
Цэлы спарышок.

Ну, што, баба, гэта
Хлеба не нясеш?..
Ці ж на то ўсё лета,
Араты, арэш?

Ці ж на тое трэба
Ліці табе пот,
Каб есьці бяз хлеба
Лебяду, асот?

Ці ж на тое ў полі,
Хоць душой замры,
Б'есься без патолі
З зары да зары?

Доля твая, доля!
Дзе ж яна расла?
На чыстае поле
Хіба уцякла!

Ой ты, мой араты,
Хмары ты хмурней:
Зь цябе сьвет багаты,
Ты ж усіх бядней…

Дзе вы, брацьці-ўдальцы, дзе вы, хлопцы-касцы?
        Гэй, дакуль на вас трэба чакаць?
Час вам косы кляпаць, час вам на сенажаць,
        Час вам сілу сваю паказаць!

Пакуль згіне раса, хай засьвішча каса,
        Няхай вале ў пракосы траву;
Няхай прыйдзе канец на сівец, на званец, —
        Хай пазнаюць усе грамаду!

Сонца паліць агнём, пот ліецца цурком…
        Гэй, прывыклі да гэтага вы!
Як вы толькі ўзрасьлі, к працы цяжкай ішлі,
        І ніхто не жалеў вас ані!

Пот ліецца цурком, — абмахні рукавом
        Дый касой замахай весялей,
I з упаўшай грудзі песьню сьлёз завядзі
        Песьню родную долі сваей!

Песьню пей і касі, пакуль ясныя дні,
        Пакуль хмараў на небе няма;
Зямля, плуг і каса — гэта наша краса,
        Гэта наша пацеха адна!..

Чуць на небе зара
      Занімаецца,
Ў курнай хаце мужык
      Падымаецца,

Цягне сьвітку з пала
      Прапацелую,
Цягне лапці з калка
      Скарчанелыя.

I касу ён бярэ
      Адкляпаную,
I жарсьцьвянку нясе
      Дзераўляную.

Так на луг ён ідзе
      Свой някошаны,
Зь песьняй топіць касу
      Ў траве зрошанай.

Яго сілу ў касьбе
      Відаць моцную,
Дый у песьні сьлязу
      Чуць гаротнага…

Кожны раз, як жывой муравой-дываном
         Лета высьцеле луг, сенажаць, —
Косы сьвішчуць, зьвіняць над ракой за сялом,
         За касой касцоў песьні чуваць.

Ясна косы блішчаць у цьвітучай расе,
         Высьцілаюць пракос у пракос;
Песьні зь ветрам шумяць, пушча водклік нясе, —
         Пушча слухае песень і кос.

Шле яна свой адказ ад капцоў да капцоў,
         Заміраючы ў вечнай жальбе;
Ці даждуся калі кос і песень касцоў
         На другой, на вялікай касьбе?..

      Натачы, кавалёк,
      Вострым-востра сярпок,
Адпусьці, назубі, загартуй;
      I ляшчынкі кусок
      Адпілуй, кавалёк,
Нову ручку вазьмі дарыхтуй.

      Насьпяліўся шнурок,
      Б'е паклон каласок,
Спаважнеў, пасівеў, шалясьціць.
      Пойдзе ходам сярпок,
      Туды-сюды, скок-скок!
За сяло пабяжыць, пабяжыць.

      Страшыў ніўку грамок,
      Сухата і дажджок;
Птушка колас ляцела кляваць;
      Шлі заломы, урок, —
      Не збаяўся хлябок! —
Памажы, Божа, толькі зажаць!

      Ляжа сноп у снапок,
      Стане мэтлік, крыжок,
Не акіне і песьня шнурка!
      Будзе рад бедачок
      Звозіць скарб у тачок, —
Вось яна, з мазалямі рука!

Красаваў, наліваўся
I дасьпеў шнур мужычы;
Час вам, жнейкі, на бітву!
Постаць кліча, ой, кліча.

Сонца ўзыдзе і зайдзе,
Не кідае зямелькі,
Правядзе і спаткае
Ў поле, з поля вас, жнейкі.

Выйшлі з хатак за вёску,
Гнуцца, бедныя, ў полі,
Толькі песьню чуваці
Іхняй долі-нядолі.

Жніце, жніце, галубкі,
Сваю радасьць і сьлёзы!
Трэба многа нажаці —
Прыйдзе зімка, марозы:

К той прытуліцца братка,
К той — маленькі сынулька,
А ўсё хлеба, ой, хлеба
Дай, сястрыца, матулька!

Ходзяць хмары па небе
Зь нейкай дзіўнай трывогай;
Чутна жнейкіна песьня,
Нуды ў песьні той многа.

Хто зьлічыў тыя каплі,
Што нам неба прыносіць?
Хто прыслухаўся, людзі,
Аб чым жнейка галосіць?!.

Годзе, жытцо маё, годзе, насьпелае,
       З хмарамі, з бурамі знацца, дружыць;
Годзе шумеці думкі нясьмелые,
       Годзе загоны сабой харашыць!

Жнеяў прышла во дружына вялікая,
       С песьняй за дзела ўзялася сваё;
Серп, як маланка, ўскок бегае, сыкае,
       Глуха снапамі кладзецца жытцо.

Сталі ў калючым аржонні с павагаю
       Мэтлікі шнурам адзін за адным;
Сэрцэ забілось надзеі адвагаю:
       Ёсьць на што глянуць, пацешыцца чым.

Эх, заплаці-ж, дабрыцо, ты аратаму
       За яго ў полі ўвесь труд над табой:
Дай ты багацьце яму небагатаму—
       С клеці ня зводзься ягонай пустой.

Хай яго збудуцца думкі, адналечэ
       Гэтулькі вынясе, выцярпе ён,
З году у год аручы, засеваючы,
       Потам, крывёю абліты загон!..

Бор наш высокі над усе бары,
Двор наш багаты над усе двары,
Шнур наш вузенькі над усе шнуры, —
Коціцца, ўецца ў гару, то з гары.
         Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!
         Час сярпы зубіць — і жаць.

Дворны палетак з канца у канец
Пройдзе, схаваўшысь, высок маладзец;
Шнур наш хаваецца ў гірсу, ў званец,
Зьліча калосьсе найменшы хлапец.
         Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!
         Час сярпы зубіць — і жаць.

Шнур і палетак мужыцкай рукой
Выаран гладка, засеян парой,
Скроплен — каб лепей рос — жудкай расой:
Потам мужычым, крывёй і сьлязой.
         Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!
         Час сярпы зубіць — і жаць.

Скора мы, жнейкі, шнурок свой дажнём,
Панскі палетак тады жаць пайдзём;
Гойна заплацяць там нам медзяком,
Мы на дажынкі вянок ім спляцем.
         Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!
         Час сярпы зубіць — і жаць.

Водкі к дажынкам ня будзе няхват;
Песьню сьпяём мы ўсе пану ўпадрад:
Будзь нам багат, панок, будзь весел, рад,
Зь лета у лета будзь сыт і багат.
         Гэй, гэй, жнейкі, не драмаць!
         Час сярпы зубіць — і жаць.

Постаць нязжатая слотамі гноіцца,
Птушкай цярэбіцца, ветрам малоціцца.
         Колас сагнуўся, зьмяшаўся з гразёй;
Зжатыя снопікі ў мэтлях валяюцца,
Віхрам зрываюцца, зерне зрастаецца…
         Як жа ты, шнур наш, глядзіш сіратой!

Столькі і працы, і поту загнанымі
Ўложана ў ніву скупую сялянамі,
         Столькі пайшло уздыханьня, мальбы!
Гляньце — усё нішчыцца злой непагодаю,
Неба ня зжаліцца над зямлі ўродаю,
         Неба ня чуе ні скарг, ні кляцьбы.

Сэрца забытых крывёй абліваецца
Доля няшчаснага ў полі бадзяецца
         Рады зьнікуль не відаць і ня чуць;
Думы ўзьнімаюцца, думы маркотныя:
Што бедакі, хлебаробы гаротныя
         Холадам, голадам зімнім пачнуць?

Белай пялёнкаю сьнег разьлягаецца,
З гікам мяцеліца дзіка ўздымаецца,
         Ў сьцены бязьлітасна валіць мароз…
Дзе тут схаваціся, дзе прытуліціся?
Дзе на кусок хлеба ў сьцюжу разжыціся?
         Божа… а сьлёз тых, о, колькі тых сьлёз!..

I чаго ж, непагода сьлязьлівая,
Непрасьветна вісіш над зямлёй?
Што ўрадзіла нам ніва убогая,
I таго не сабраць за табой!

У пракосе, ў капе, дый няскошана
I стаіць, і гніе сенажаць;
I ў снапах, і нязжатым бадзяецца
Дабро ў полі, аж сьлёз не стрымаць.

I ня хочаш ты гору мужычаму
Спагадаць, непагода, ані;
Не глядзіш, як ён будзе праводзіці
Зь дзецьмі, з жонкай зімовыя дні…

Што пачне ён, бядак, як расьсьцелецца
Белы сьвет на дварэ, на страсе?
Чым сямейку карміць яму прыйдзецца
I трасянкі з чаго натрасе?

Дзіцё плакаці будзе галоднае,
Будзе ў хлеве кароўка рыкаць,
Будзе сам ён стагнаць, а мяцеліца
Будзе выць, будзе ўсім падцінаць.

Прыйшла восень, мужычок,
        Ой, прыйшла!
Глянь, што ў пуню і тачок
        Прынясла.
Працаваў ты, працаваў
        Круглы год.
Разьліваў ты, разьліваў
        Кроў і пот, —
Надзяліў жа малайца
        Труд вялік:
Налажыў куток сянца
        Наш мужык.
Злажыў торпамі ў таку
        Скарб — снапы:
Акалоту у кутку
        З паўкапы;
З копку грэчкі і аўса
        Ў другі кут.
Вось і плата табе ўся
        За твой труд.
Ідзі ў ток, ідзі да дня
        Цэпам бі
I кароўку, і каня
        Накармі.
Адбяры, што ўзяў вясной,
        У магазын,
Насып мех ты збажыной,
        Вязі ў млын…
Прыйшла восень, мужычок,
        Ой, прыйшла!
Глянь, што ў пуню і тачок
        Прынясла.

Каля зоркі зорка
Ўніз глядзіць, мігціць;
Каля горкі горка
Сьнегам зіхаціць.

На гасьцінцы скрогат,
На прысадах інь,
Чутна воўчы рогат…
Глуш, дзе вокам кінь.

Цягнецца каняжка,
Сані — за канём;
Янка пад сярмяжкай
На санях клубком.

Сіверна, марозна,
Забірае дрож,
Пырхае трывожна,
Толькі жыў гнядош.

Неба залаціцца,
Пад санямі шум;
Многа Янцы сьніцца
Ў гэту ночку дум…

Аб спакойнай вёсцы,
Аб кутку сваім,
Аб вясьне, аб сонцы,
Аб жыцьці другім.

Міла ў думках брэдзе,
Цешыцца праз сон,
Але ці даедзе?
Ці даедзе ён?..

На марозе, на мяцеліцы
Прынёс сівер зіму срогую;
Людцы песьняй не вяселяцца,
Ўхаты крыюцца з трывогаю.

Ўсё замёрзла пад пялёнкаю
Сьнегу белага, халоднага;
Страх мець холад над старонкаю
Для убогага, галоднага!

Ня плач, бедны, сьлязой горкаю!
Да вясны трэба памучыцца:
Ўзойдзе доля новай зоркаю,
I няшчасным папець лучыцца.

Мей надзею ў сэрцы ясную,
Што ня век зіма паношыцца,
I бяз жальб, што шлеш напрасныя,
Сьлёзы высахнуць па крошачцы.

Белы стрэхі, бела поле;
Змоўкла птушак сакатаньне.
Гайда, Янка! Вось раздольле!
Кінь калёсы — выладзь сані!

Заскакаў мароз па сьценах,
Віхры ў коміне галосяць;
Дроў у хаце ні палена,
Дзеці, жонка есьці просяць…

Не пужайся гэткіх хмураў:
Шмат у горад шурак трэба;
Хай жа дрогне лес пануры, —
Папрасі сякерай хлеба!

Гайда, жыва! Што ня ўмеру
Там трасесься, як у трасцы?
Насталі сваю сякеру,
Хай у пушчы стук раздасца!..

Ты худы, кабылка худа —
Хвойку вывезьлі, аж міла!
Даказалі-такі цуду:
Конь, мужык на сьвеце — сіла!

Хто ты гэткі?
      — Свой, тутэйшы.
Чаго хочаш?
      — Долі лепшай.
Якой долі?
      — Хлеба, солі.
А што болей?
      — Зямлі, волі.
Дзе радзіўся?
      — Ў сваёй вёсцы.
Дзе хрысьціўся?
      — Пры дарожцы.
Чым асьвенчан?
      — Кроўю, потам.
Чым быць хочаш?
      — Ня быць скотам…

Ад сьвету, ад Бога
Жадаю нямнога:

         Зямелькі з валоку,
         К ёй шнур неўдалёку,
         Зь сьвятлічкай хацінку,
         За жонку дзяўчынку,
         Кусок салца к хлебу,
         Рубля на патрэбу,
         Здароўя чым болей,
         Крыху долі, волі —

I ўсё! больш нічога…
Ну, ці ж гэта многа?!

Праз што плачаш, мужычок?
      — Празь людзей і неба.

Чаго хочаш, мужычок?
      — Трохі солі, хлеба.

Калі шчасьліў, мужычок?
      — Як водкі нап’юся.

Калі грозен, мужычок?
      — Як з жонкаю б’юся.

Праз каго сыт, мужычок?
      — Праз свой труд і сілу.

А ня ў крыўдзе калі ты?
      — Як лягу ў магілу.

Трэба мне, сіротцы, доля.
        Ой, трэба:
Няма хаткі, няма поля
        І хлеба.

На тым сьвеце бацька, маці
        Ў магіле, —
Сама я запрацаваці
        Ня ў сіле.

Хто ж адзецца, пракарміцца
        Паможа?
Дзе падзецца, прытуліцца,
        Мой Божа?

Пайду к дрэўцу прытулюся,
        Заплачу;
К зоркам думкай памалюся
        Бядачай.

Пашлю скаргу, хай нясецца
        За мора,
Як мне цяжанька жывецца, —
        Гавора.

Мо' ня льюць там сьлёз напрасна
        Паводкай,
Маюць літасьць над няшчаснай
        Сіроткай.

Стогне бор, віхры зрываюць
        Плёт з стрэхаў, —
Мае жальбы заміраюць
        Бяз рэха…

Былі ў бацькі тры сыны,
Ды ўсе ж яны Васілі.

Адзін служыць у дварэ,
Поле панскае арэ;

Другі стражнікам зь іх стаў,
Куляй, шабляй засьвістаў;

Трэйці згінуў у баю
За свабоду і зямлю.

Бацька ў вёсцы сваёй сьпіць,
I дуда пры ім ляжыць;

Ён часамі дзьме ў яе,
Песьню нудную пяе:

Ой ты, дудка, ой, дуда!
Бяда жыці мне, бяда!

Не вяселіш ты мяне
Ў маёй беднай старане.

Ніваў загоны,
Лес, сенажатка,
Садзік зялёны
І гэта хатка —
Ня нашы, братка…

Сёлета гэта
Выарам гладка,
Далей на лета
Чуць-чуць з апраткай
Цягнемся, братка.

Потам абліта
Ніва і градка,
Наша рунь жыта
Дый сенажатка —
Панскія, братка.

А хоць нам трэба,
Так, неспагадка,
Мець кусок хлеба, —
Вер, будзе сьвятка
І ў нас, мой братка!

Пройдзе, як вейка,
Крыўда і звадка,
Будзе зямелька,
Будзе і хатка
- Ў магілцы, братка!..

Як спыніўся я за хатай,
      Як пайшоў, —
Ні прыстанішча, ні сьвята
      Не знайшоў.

Сьвецяць зоры дабрадзейна,
      Зіхацяць, —
Маёй толькі безьзямельнай
      Не відаць.

Я з рукамі позна, рана
      К сім і тым:
І к сваёму і да пана, —
      Служу ўсім;

I ару, і бараную,
      Засяю,
На ўрадлівасьць жа гляджу я
      Не сваю!

Пастыр стадка ў поле гоніць
      I пяе:
Дзе ж кароўкі, валы, коні,
      Дзе мае?

Ці на небе хмары тыя,
      Ці ў вадзе?
I сюды я, і туды я —
      Ой, нідзе!

За кусок той хлеба чорны
      Ты аддай
Сілу, думкі, — будзь пакорны
      I чакай!..

Нямой рыбай аб лёд біся
      Век-вяком
I ў магілку паваліся
      Бедаком.

Вецер енчыць, сьвішча ў полі,
      Вольна дзьме,
Кляне, моліцца ў нядолі
      За мяне.

Ходзяць хмары чарадою
      Над зямлёй,
Плачуць, плачуць нада мною
      Сіратой…

Што за шчасьце, што за доля,
      Мой Божа!
Ані хаткі, ані поля,
      Ні збожжа!..

Па чужых кутах бадзяцца
      Век трэба,
I гавець, і адгаўляцца
      Бяз хлеба,

Гінуць сілы над чужою
      Работай.
Заліваесься сьлязою
      З ахвотай.

Ці тут п'яўкі, ці тут людзі —
      Хто зьведаў? —
Адно ўнуку сохнуць грудзі,
      Як дзеду.

Жывеш, мучысься бяз толку,
      Бяз волі,
Хоць жывы лезь у дамоўку
      Зь нядолі.

Пайду к пушчы загукаю
      Да зоркаў,
Як мне ў бедным родным краю
      Жыць горка…

Што за шчасьце, што за доля,
      Мой Божа!
Ані хаткі, ані поля,
      Ні збожжа…

Растапілісь гурбы,
Зачарнелі скібы, —
Гайда, безьзямельнік!
Пашукай сялібы!

Шмат зямлі на сьвеце,
Шмат на сьвеце хатак, —
Толькі безьзямельных
Мінуў гэты датак…

Скідае куточак,
Азярняціць поле, —
Бач, пагналі далей,
Гоняць без патолі!

Пхнецца безьзямельнік,
Стогне, уздыхае, —
Падпякае сонца,
Дожджык палівае.

Вецярок калыша,
Як галінку тую,
Песеньку заводзіць,
Як жыцьцё, старую…

Не ўздыхай, мой родны!
Знойдзеш, — прыйдзе сьвята:
Слаўным, роўным станеш
Зь бедным і багатым!

З чатырох дылёвак
Будзеш мець мясьціну,
На век вечны поля
Роўна тры аршыны.

Ляжаш там, заляжаш,
Бедачок сярмяжны,
У дзянькі і ночкі
Ціха і паважна…

А цяпер, сягоньня,
Па лясах, па скібах,
Гайда, безьзямельнік,
Пашукай сялібы!

Паляці ты лесам, полем,
Голас неразьвейны,
Аб той долі ці нядолі,
Долі безьзямельнай.

Ці ж ня пан я, не вяльможны?
Бойцеся вы Бога!
Нават злодзей, на ўсё сквапны,
Не ўкрадзе нічога.

Маё поле, мае гоні —
Воблакі сівыя,
Маё стадка, мае коні —
Хмары вараныя.

Маё поле арэ вецер
I пасе скаціну,
Што бушуе падчас лішне
Ў летнюю часіну.

Мой палац, хто ведаць хоча, —
Неба прастор гэты,
Што ўдзень сонцам, зормі ночай
Сьвеціцца адзеты.

Ніхто не пераарэ мне
Мяжы ў маім полі,
Там падаткаў не плачу я
Нікому, ніколі.

Як узойдзе маё поле,
Высокая ніва,
Туды мчацца мае думкі
Па сваё па жніва.

Мчацца думкі, зьвіняць песьні
Вольна, неразьвейна
Аб той долі ці нядолі,
Долі безьзямельнай.

Ой, скажы ты, безьзямельнік,
      Вашэці,
Скуль ты ўзяўся, бедачына,
      На сьвеце?

Ці скрасілі цябе лёды,
      Марозы?
Ці вылілі цябе воды
      Са сьлёзаў?

Дзе ўзрастаў ты, безьзямельны,
      Хаваўся?
Пад якой страхой, мазольнік,
      Бадзяўся?

Ці пад плотам-частаколам
      Багатых,
Ці на прызьбе родных сёлаў,
      Пад хатай?

Хто атуліваў малога
      Ў пялёнкі?
Хто пеў песьні пры калысцы
      Ў пацёмкі?

Ці то вецер, што бяз толку
      Галосіць
I зь бядачых хат саломку
      Разносіць?

Чым ты хрышчан, які меў ты
      Адзетак?
Чым кармілі цябе людзі
      Шмат летак?

Ці то плотам, зьнемажэньнем
      Нязьменным,
Ці то крыўдай, паніжэньнем
      Штодзенным?

Хто вучыў цябе, малога
      Як дзіцяцю,
Як шукаць на сьвеце долі,
      Багацьця?

Ці паводкі, што сьвет рыюць
      Вясною,
Ці мяцеліцы, што выюць
      Зімою?

Ой, чаго ты спадзяваўся
      Ад сьвету,
Як зьявіўся на зямельку
      На гэту?

Ці карчомкі таёй п'янай,
      Гуляшчай,
Ці цямнічкі акаванай,
      Лядашчай?

А як сьмерць на цябе, мілы,
      Надойдзе,
Дзе магілка твая будзе,
      Крыж твой дзе?

Ці ў чужым далёкім краі,
      Ў няволі,
Ці пад родным лесам, гаем,
      У полі?

Ну, дакуль жа ты ўсё будзеш
      Марнеці
Без прыпынку, без пацехі
      На сьвеце?

З дня на дзень бядак чакае
      Ўсё сонца, —
Раса вочы выядае
      Бясконца.

Ох, як гляну, гляну я
На жыцьцё паганае,
Ціснуць думы знаныя,
Жалем выліваныя.

У цябе, саколіка,
Ані свайго полейка,
Ані свайго воліка,
Ані свайго століка.

Ходзіш ты вячорамі
Зь ціхаю пакораю,
Бачаць неба з зорамі,
Полейка з разорамі.

I клянеш напэўнае
Гора не разьвейнае,
Долю пустасейную,
Долю безьзямельную.

Толькі думы думныя
Чуюць хмары буйныя,
Хвойкі, елкі шумныя
Дый ня людзі чуйныя.

Вось, як гляну, гляну я
На жыцьцё паганае,
Бачу ўсё мне знанае,
Сьлязьмі паліванае.

Дзе мой дом, дзе ты, хата мая,
Дзе загон хлебадайнай зямлі?
Сам — зь бядой, ні жыцьця, ні пуцьця!
Знай, гаруй ды магілку хвалі.

Дзень і ноч нада мной, сіратой,
Стогне, сьцелецца стада хмурын,
Дзень і ноч то сьлязой, то крывёй
Сьцежку росіш адзін, сам адзін!

З году ў год злыдні з кута ў куток
Пруць у сьвет, сьвету знаць не даюць;
Як вятрышчы сарваны лісток,
Падхапілі, нясуць і нясуць.

Знай, нясуць, вось скруцілі, згнялі,
А ўсё пруць, усё ў сьвет, на той сьвет;
Вось і звон, шмат званоў… Загулі…
Бач, труна, пры труне адзін дзед.

Жыў, ня жыў, шчасьця знаў, не зазнаў,
Палажылі ў дамоўку — ляжы!
Дайце ж камень на грудзь, каб ня ўстаў
Безьзямельнік, гаротнік сьляпы!..

З-над сонных вод Нёмна, з-пад хвой Белавежы,
Суседзі, суседкі, вітаю я вас!
Блудзіла я доўга па рытвах, па межах,
Аж сьцежку-дарожку знайшла во хоць раз.

Хоць, пэўна, вы знаеце, хто я такая,
Якім правам тут перад вамі стаю,
Дзе дом мой, народ мой, — зь якога я краю, —
Паслухайце смутную повесьць маю.

З канца у канец, дзе загнанае слова
Зьвініць беларуса, — ўладаньне маё;
Шмат сотняў таму лет у хаце вясковай
Ўзяла і праводжу сваё я жыцьцё.

З-пад гэтай хаціны па выдмах нязнаных
Ганялі, чаго не згубіла, шукаць.
Глядзіце: во рукі і ногі у ранах,
А раны на сэрцы — каму ж іх паняць?!

Па грудах, каменьнях хадзіла я босай,
Крывёю чырвонай дабрыла зямлю;
На шаты мае паглядалі з'укоса
I песьню з насьмешкай віталі маю!

З балотам мяшалі, пагардай плявалі
Ўсе тыя, што вырасьлі нават са мной!
З маім людам згінуць навек мне казалі,
I страшна было мне так жыць сіратой!

За сошкай, за коскай, зь сярпом і зь сякерай
Я шла-валаклася, дзе шоў мой народ;
Заплатай было, што ён часам мне верыў
I думкі снаваў аба мне з году ў год.

Шлі векі. Магіла лягла пры магіле, —
Вада змыла наспы, крыжы пагнілі;
Гаротнасьцяй зможаны, ў крыўдзе, ў бясьсільлі
Там прадзедаў косьці бяз часу ляглі.

Шлі векі. Хрэст брала народнай сьлязою;
Між віхраў, і бураў, і холаду зім
Зь людской неразлучны ўзяла шлюб бядою,
I тузаюць мной, як народам маім.

Здушылі мне голас на родных на нівах;
Крыж цяжкі упадку з народам нясла,
I думаў чужынец, што ўжо я няжыва.
Ня верце! Жыву, як ад векаў жыла!

Я ўсё, колькі сілы, змагала, ўставала!
Я жыва! Народ мой са мною, пры мне!
Я ўсё перанесла і выйшла я з хвалай,
Я сільна, я вечна ў сваёй старане!

Прайшло засьляпеньне, мінае трывога;
На небе ўжо новая відна зара.
Шырок прада мною гасьцінец-дарога.
Ўжо днее! ўжо днее! — к сваім мне пара!

Пад навалай крыўдаў многія сталецьці
Мы нясьлі пакорна лямку беспрасьвецьця.
Мы нясьлі — ўсё ныла, гінула памалу,
Аж ня нашай наша Бацькаўшчына стала.

Не для нас сасонкі нашы зашумелі,
Не для нас пасевы нашы зарунелі;
Адно ты нам, слова, засталося верным,
Каб вясьці з упадку к радасьцям нязьмерным.

*

Каб вясьці нас, як мы век свайго сумленьня
Не заклеймавалі помстай, зьніштажэньнем, —
Мы калі ўміралі, то ішлі на муку
Для чужой карысьці, пад чужой прынукай.

Сеючы ж і дома, і за домам косьці, —
Дзе нас гналі нашы леташнія госьці, —
Як у пушчы цёмнай, зьбіліся з дарогі
I здарма чакалі ад людзей падмогі…

*

Ўсё спаганяць людзі, покі ноч шалее,
Вырвуць веру ў шчасьце, веру і надзею,
Ды таго ня вырвуць, што напела маці
Ночкай над калыскай роднаму дзіцяці.

Ой, ня вырваць з сэрца цябе, наша слова,
Ой, ня ўзяць ніякім сховам ды аковам,
Як бяруць матулю у малой дзяціны,
Як бяруць у бацькі апошняга сына!

*

Ты зжылося з намі, бацькаўскае слоўца,
Як бы корань з дрэвам, як бы зь небам сонца;
Дзеліш з намі вечна ўсё, што з намі ходзе
У благой і добрай мачысе-прыгодзе.

I мы самі нават мо' не спазнавалі,
Як у думках нашых цябе гадавалі,
Як цябе хавалі ў шчасьці і няшчасьці
Ад напраснай злосьці, ад людской напасьці.

*

Ты ў жыцьці вяло нас з хвалай і няхвалай;
Быў час — свае правы чужым дыктавала;
І цяпер хто зводна над табой сьмяецца, —
Гэта або вецер, што ў платах трасецца,

Або той сьмяецца, хто ня знаў ніколі
Чалавечых думак, чалавечай долі, —
Хто ў грудзях гадуе злосна, непрытворна
Замест сэрца — камень, мест душы — дым чорны.

*

Як жыло ты з намі — будзеш вечна жыці,
Грамадой мільёнаў зь сьветам гаманіці…
З попелу мінуўшых дзён сьляпых, крывавых
Весела узойдзе рунь сьвятлянай славы,

I радзімым словам рукой мазалістай
Беларус упіша на старонцы чыстай
Кнігі ўсіх народаў важна, ў непрымусе
Сумную аповесьць роднай Беларусі.

Не загаснуць зоркі ў небе,
        Покі неба будзе, —
Не загіне край забраны,
        Покі будуць людзі.

Ночка цёмная на сьвеце
        Вечна не начуе;
Зерне, кінутае ў ніву,
        Ўсходзіць ды красуе.

Наша зерне — нашы думкі —
        Не загінуць сьвету, —
Бліснуць краскай непаблеклай
        Вечных агняцьветаў.

З добрых думак, што мы кінем
        На сваім дзірване,
Будзе ўнукам нашым жніва —
        Доля, панаваньне.

Беларускаю рукою
        Сьветлай праўды сіла
Славу лепшую напіша
        Бацькаўшчыне мілай.

Зацьвіце яна, як сонца
        Пасьля непагоды,
Ў роўнай волі, ў роўным стане
        Між усіх народаў.

Не загіне край забраны,
        Покі жывы людзі, —
Не загаснуць зоркі ў небе,
        Покі неба будзе!

Чаго вам хочацца, панове?
Які вас выклікаў прымус
Забіць трывогу аб той мове,
Якой азваўся беларус?

Чаму вам дзіка яго мова?
Паверце, вашай ён ня ўкраў,
Сваё ён толькі ўспомніў слова,
Зь якім радзіўся, падрастаў.

Цяпер і вы загаварылі,
З апекай выйшлі, як зь зямлі;
А што ж дагэтуль вы рабілі?
А дзе ж дагэтуль вы былі?

Ваш брат і цёмны, і галодны;
Хацінка свой зжывае век;
I век ня знаў ён дум свабодных,
I крыўдзіў свой брат — чалавек.

Вам страшна нашай сьлёзнай песьні
I жальбы страшна вам глухой?
Вам жудка сонца напрадвесьні?
Мілей вам холад зь цемнатой?

А што ж вам беларус такога
Пасьмеў зрабіць, пасьмеў сказаць?
Эх, трэба ўчыць яшчэ вас многа,
Як свайго брата шанаваць!

Эх, кіньце крыўдамі карміцца, —
Кожны народ сам сабе пан;
I беларус можа зьмясьціцца
Ў сям’і нялічанай славян!

Напасьцю, лаянкай напраснай
Грудзей ня варта мазаліць!
Не пагасіць вам праўды яснай:
Жыў беларус і будзе жыць!

Ня столькі «хамскія» натуры
На карках вынесьлі сваіх!
I сьвіст даносчыкаў пануры,
Паверце, не запудзіць іх!

К свабодзе, роўнасьці і знаньню
Мы працярэбім сабе сьлед!
I будзе ўнукаў панаваньне
Там, дзе сягоньня плача дзед!

Гэй, капайце, далакопы,
      Яміну-магілу, —
А шырока, а глыбока,
      Колькі хваціць сілы.

Так капайце днём і ночай,
      Помач усклікайце, —
Бо ў тым доле хаваць будзем,
      Беларусь хаваці.

*

Гэй, ударце, загудзіце,
      Званы з усіх вежаў,
Каб ніхто ўжо пары гэтай
      Дома не залежаў.

Так званіце, не кідайце,
      Дружыну склікайце…
Хаўтуры ўжо свае будзе
      Беларусь спраўляці.

*

Гэй, зайграйце ў мільён струнаў,
      Слаўныя музыкі,
Каб аж водгалас каціўся,
      Як ёсьць сьвет вялікі.

Так іграйце, каб было ўжо
      І глухім чуваці, —
Каб маркотна не было спаць
      Беларусі-маці.

*

Гэй, зьбірайцесь на памінкі,
      І сыны, і дочкі,
Справім гучную бяседу
      Пад аслонай ночкі.

Сабірайцесь, ды ня сьнеце
      Галасіці звонка, —
Памінаць бо толькі будзем
      Родную старонку.

— Хадзеце, хадзеце, вясёлыя людзі!
      А жыва да нас на таргоўлю:
Пакупка — гасьцінчык вам кожнаму будзе
      Чырвоненькі, хатняй гадоўлі!

Паціху… ня бойцеся — пойдзе ўсё гладка, —
      Крый Божа, якога прымусу.
Маленькая рэч, — як матыль ці стрынатка…
      Ўсёй куплі — душа беларуса…

Меў хату, меў поле; — прыйшлі і забралі…
      Сам вінен: ня ўмеў пільнаваці.
Ну, ўсякаму ж трэба як-небудзь жыць далей, —
      Душу вось і можа прадаці…

Падходзь жа, паночку!.. зьнімі акуляры —
      Лепш будзе агледзіць пакупку,
Ты, барынька, так жа падбліжся!.. мы нары
      Дамо нават зь ёю, галубкай…

Штось срэбнікаў з трыццаць — як піша ў законе —
      Узяў за Хрыста калісь Юда…
Аб гэткай цане ані сьнім мы сягоньня:
      Станела ўсё — душы і цуды.

Дасьцё крыві з каплю, з гарошынку чэсьці,
      І — ваша душа ва ўсёй хвале…
Бо так — не купіўшы — ня сьлед на крыж весьці,
      Гатовы сказаць, што вы ўкралі…

Мы вас прынялі хлебам і соляй,
        Людзі чужыя;
Ўстрэлі вас ласкай нашага поля
        Кветкі жывыя.

Нашы сасонкі шумнага бору
        Далі вам хаты,
Далі загонаў нашых разоры
        Гонар багаты.

Пух і аўчынкі нашага хову
        Грэлі зімою.
Птушкі вам гралі з нашай дубровы
        Гімны вясною.

Ценем тулілі вас у сьпякоту
        Нашы чарэсьні,
Нашыя жнейкі ў жніўну работу
        Пелі вам песьні.

Вашым патомкам нашыя маткі
        Казкі складалі:
Ў сэрцах дзіцячых праўдаў пачаткі
        Сеў засявалі.

Верны славянскім спадкам, браточна
        Ў госьцях вас мелі,
I шанавалі людска, сьвяточна
        Ў будні, ў нядзелі.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Сотні лет песьцім днямі і ночай
        Госьця на шыі —
Зьмея, што з пуняў скарбы валоча,
        Скарбы чужыя.

Вы ўжо забылі, людзі здарэньня,
        Дзе ваш прыпынак, —
Вывелі ў гандаль славу сумленьне —
        Праўду на рынак.

Сьлепа зракліся сораму, ўвагі,
        Ў хорамы селі, —
Брацьцям жа ўзьдзелі лапці, сярмягі,
        Торбы надзелі…

Людзі чужыя! Хтось калісь зьліча
        Вашу нам шкоду:
Зьліча праступкі… к суду пакліча
        Крыўда народу.

Сярод маны, сярод насьмешкаў,
Знак нейкі тулячы к грудзям,
Ішоў прарок пясчанай сьцежкай
З навукай новаю к людзям.

Праціўны вецер лез у вочы
I плачам пеў, як дзіцянё,
Зьвяр'ё зубамі йграла ўночы,
Днём выла ў небе груганьнё.

А ён, ня знаючы граніцаў,
Ішоў, хістаючысь наўслонь;
Агонь біў толькі з-пад зраніцаў,
Вялікіх праўд сьвяты агонь.

Душа палала дзіўным жарам,
Бы з зораў выснутая ніць,
Што сьвет магла б сваім пажарам
Абвіць і к сонцу ўваскрасіць.

Ужо з сваім аклічным словам
Прарок далёка быў вядом,
Народу шмат збудзіў к дням новым,
Даў славу братнюю братом.

Аж так дасяг — аквечан хвалай —
Зямлі забранай сумных хат,
Дзе царства цемры панавала,
Дзе сілу ўзяў над катам кат.

Народ змарнеўшы таго краю
Свайго на'т імені ня знаў,
Як непатрэбшчына якая,
Гібеў на сьвеце і канаў.

Галовы людзі пахіліўшы,
Зямлю капалі, як краты,
Ўтапіўшы ў мёртвай ночнай цішы
Усе жаданьні яснаты.

Прарок — пасол сьвятла — ў загону
Людзей убачыўшы такім,
Маячыць стаў ім, як шалёны,
Прарочым голасам сваім:

«Паўстаньце, рабскія натуры,
Пакіньце свой адвечны сон,
Загаманіце віхрам, бурай,
Каб ажна дрогнуў ваш палон!

Глядзіце: прадзедавы косьці
Ў зямлю калісь за вас ляглі,
А вы, як збэшчаныя госьці,
Пракляцьцем сталі той зямлі.

Дзе вашы песьні жыватворны?
Дзе ў вас прарокі й дудары,
Што над пагібельнасьцяй чорнай
Віталі б полымем зары?

Забылі ўсё, згубілі долю,
Зьмяшалі славы цьвет з гразёй
I запрадаліся ў няволю,
З душой і скурай счэзьлі ў ёй.

Пара у рукі браць паходні,
Ўставаць, ісьці, ноч расьсьвятляць!
Бо што ня возьмеце сягоньня,
Таго і заўтра вам ня ўзяць.

Назло крывавым перашкодам
Скідайце ёрмы, клічце сход,
I дайце знаць другім народам,
Які вы сільны йшчэ народ!

За мной, за мной, забраны людзе!
Я добрай доляй послан к вам
I знаю, што было, што будзе,
I вас у крыўды не аддам».

Так гаварыў і з рабства клікаў
Людзей на волю той прарок,
Ждучы з трывогаю вялікай
Ад іх адказу неўнарок.

А людзі, глянуўшы на сонца,
Адказ казалі грамадой:
— Па колькі ж нам дасі чырвонцаў,
Калі мы пойдзем за табой?

На кургане на адвечным,
Пад асінай векавой,
Сеў дудар, сагнуўшы плечы,
З пасівелай галавой.

На дудзе, на самагудзе
(А дуда — як веча звон)
Духам кліч пускае ў людзі —
Песьня ў песьню, тон у тон.

Як жывая, рвецца песьня,
Лесам-пушчаю шуміць,
З забыцьця зьмятае плесьню,
Мох зь мінуўшчыны ляціць.

Сьлед за сьледам ройным роем
Цені даўнага кладуць…
Князь за князем, бой за боем,
Як сягоньня, ў ход ідуць.

Роднай Бацькаўшчыны долю,
Як у люстры, бачыш так.
Долю-волю у бязвольлі,
Што сышла, ідзе няўзнак.

Гоман-славу, чорнай хваляй
Што зьбіралі курганы,
Белы косьці, што гублялі
Беларускія сыны,

Што сабе кавалі путы,
Ў бітвах мручы за другіх…
Як бы модлы і пакуты
Ўсіх — і наскіх, і чужых.

І сягоньняшняй праявай
Звоніць шчасьце небарак,
Што са славаю за славу
I памерці няма як.

I у будучыну гляне
Думкай песьня дудара,
Зь непрывычным запытаньнем:
Ці прачнуцца не пара?!

Так даўно у нас ня й гралі,
Дзіў адно плыве і чар,
Штораз вышай, штораз далей, —
Знаць, бывалы ён дудар.

Старасьвецкі ён музыка,
Важна толк вядзе ў дудзе,
Важна доляю вялікай
I свабодаю гудзе.

На курганавым каберцы
Нечувалае чуваць,
Што ўсё можа толькі сэрца
Беларусава паняць.

Перайшло, мінула,
Што калісь жыло,
Ў курганох заснула,
Зельлем зарасло.
           Пад магіл навалай
           Дрэме Русь, Літва, —
           За той тая з хвалай
           Легла галава.
Не гудзе ў павазе
Голас вечавы,
Не шукаюць князі
Славы і бітвы.
           Войска Усяслава
           Не ідзе ў паход
           На той бой крывавы
           За свой край, народ.
Сьцены і запоры
Палачан, Мянчан
Леглі у разоры
Зможаных палян.
           Ні сьвятых дуброваў,
           Зьніч пайшоў з вадой;
           Загасьціў лад новы,
           Ды ня той, ня свой.
Слых адно праходзе
Калі-нікалі
У жывым народзе,
На жывой зямлі.
           Баіць, гнучы шыі,
           Паднявольны люд:
           Мы ў сваім чужыя, —
           Край забраны тут!
Так прайшло, мінула,
Што калісь жыло,
Ў курганох заснула,
Зельлем зарасло.

Шмат лет не ручыла нам доля.
Крывымі вяла пуцінамі,
Ня маючы ласкі і жалю
Над нашай старонкай, над намі.

Хто мы, адбірала нам памяць,
Чужыншчынай ціснула грудзі,
Ня раз падцікалася з думкай,
Што мы ўжо — ня мы і ня людзі.

З нас самых і з гутаркі нашай
I свой, і чужынец стаў кпіці.
Ўсё роднае стала няродным,
Прост хоць і на сьвеце ня жыці.

Так ночка хацела быць паняй,
Так сівер нас зводзіў і страшыў,
Ды вось, як на тое, судзіў Бог
I нам на сваім быць кірмашы.

Нябожчык Вінцук Марцінкевіч
Ня сьцерпіў такой нашай мукі, —
Паслухаўшы сэрца, бярэ ён
Дуду беларускую ў рукі.

I песьню за песьняй парадкам
Пусьціў, як жывую крыніцу:
Пасыпалісь, проста як зь неба,
«Дажынкі», «Гапон», «Вечарніцы».

Як стораж, стаў сьмела на варце
Радзімых запушчаных гоняў,
Стаў сеяць па-свойску ўсё тое,
Што мы далей сеем сягоньня.

А кемкую меў ён натуру, —
Спанатрыў, дзе праўду шукаці,
У тахт беларусавай думцы
Патрапіў запеці, зайграці.

Калі засьмяецца, бывала,
То хоць за бакі ты бярыся;
Калі ж і разжаліцца сумам,
Дык хоць ты зь сьлязою жаніся.

Умеў ён прынадна настроіць
Тон ёмкі ў дудзе-самагудзе,
Што нам і цяпер яна грае,
I вечна канца ёй ня будзе.

Чвэрць веку, як бае ўжо недзе
Сьвятым беларускія песьні,
А быццам ён з намі талкуе
Аб нашай зіме і прадвесьні.

Жыве паміж намі дудар наш…
Жыць кожны так будзе, мой братку,
Хто родну старонку палюбіць,
Маўляў добры сын сваю матку.

I сышла ты, пясьнярка народаў,
Божы сьветач жывых пакаленьняў,
Ў новы край невядомага быту
Ад жыцьцёвых няпраўд і цярпеньняў.

I пакінула загадку сьвету —
Ўсім няшчасным і зблізка, і здалі:
Ці то сонца зайшло назаўсёды,
Ці ім долю мо' іх пахавалі?..

Бо як песьня твая ўсемагутна
Безгранічна зьвінела, будзіла, —
Так няма ні граніцы, ні меры
Ўсёй жальбе над тваёю магілай.

I хаця сэрца сьціхла, заныла,
Хоць, як зоры, ўжо вочы ня сьвецяць, —
Голас думак тваіх яшчэ будзе
Не з адным гаманіці сталецьцем.

Дух твой зь сьветласьцяй неба сальецца
I з праменьнямі сонца сьвятога
Сьлёзы-росы высушываць будзе
І паказываць к праўдзе дарогу.

Памяць насып-магілку ўхарошыць
З жывых кветак рукою сірочай,
Як квяцісты былі твае песьні
Сярод земскай і сьцюжы, і ночы.

А зь мільёнаў грудзей набалелых
Плысьці ўздох зь веку ў век не пакіне
Па заступніцы ўсіх нешчасьлівых,
Па вялікай пясьнярцы-княгіні.

Важна рэй Ігнат Буйніцкі
      Ў танцах нашых водзіць,
Аж здаецца — усё чыста
      Хадыром зь ім ходзіць.

Калі пусьціцца скакаці, —
      Ажна сэрца скача;
Лепшых танцаў і ўвесь Піцер
      Бадай што ня бачыў.

Ці «Мяцеліца», ці «Юрка»,
      «Мельнік», ці «Антошка», —
Ўсё ў яго сыходзіць гладка,
      Не змыліць ні трошка.

Пад дуду і пад цымбалы
      Топне, прысьпявае…
Сьцеражыцеся, ўсе людзі:
      Беларус гуляе!

Не ўнімайся ж і скачы нам,
      Покі сілы хваціць,
Мо' пачнуць і думкі нашы
      Весялей скакаці!

Сягоньня на Ўкрайне вялікае сьвята:
      Ў дзень гэты радзіўся тварэц «Кабзара».
На ўсіх і павага, і стройныя шаты,
      I песьні ня моўкнуць свайго песьняра.

Праслаўнаму бацьку ўкраінскай свабоды
      Паклон б'е разбуджана ўся старана,
Талкуюць аб гэтым Дняпровыя воды,
      I думае думу стэпоў цішына.

Пясьняр кабзарысты нікім не забыты,
      Як жыў дзеля песьні, так зь песьняй ня ўмёр;
Здабыў сабе славу ня з мармурнай пліты,
      А з слоў, што ня крыша ні век, ні тапор.

Сын беднай сямейкі, нядужы рукамі,
      Штыхам і гарматам ён пострахам быў;
Кавалі яго, як зьвяра, ланцугамі
      I кідалі ў лёхі, каб згінуў, ня жыў.

Сьляпні! Ім і думкі адбеглі з трывогі,
      Што людзі — як ён — і ў магілах ня мруць,
Што можна зьвязаць толькі рукі і ногі,
      А вольныя думы — хто важыўся скуць?!

Бываюць упадкі — люд стогне балесьне;
      Пясьняр паявіўся, і ўцехі зьвіняць;
Пясьняр умірае… а песьня?.. а песьня?..
      Эх! каменю толькі ня дана паняць!

Жыве гэта песьня, як віхар клакоча,
      Над лесам магілішч, над цьмою бяжыць,
Зрывае запоры і брамы ламоча,
      I крыўда нямее, і змога дрыжыць.

Калісь воклік песьні і сьвет нам адмене,
      Адслоне другія пуціны жыцьця,
Шчасьлівасьці яснай узойдуць праменьні,
      Аквеціцца доляю лепшай зямля.

Дык дай жа чэсьць песьні на Ўкрайне! За Ўкрайнай
      Той кожны, хто праўды ня здрадзіў жывой;
І ўспомніце «бацьку», што пеў незвычайна,
      Што славе ўкраінскай служыў ўсёй душой.

О, слаўны ўкраінча, сын верны народу!
      Ты роднага слова ў сабе не глушыў,
Цярпеў і вучыў, як цярпець у нягодах,
      Аж люд твой паняў, чаго ты яго ўчыў.

На поўдзень, на поўнач, на ўсход, захад сонца,
      На кобзах людскіх душ твой грае «Кабзар»,
У хатцы, ў падвале, ў цямніцы, ў карчомцы
      Калоціш ты сэрцы, як звонам званар.

I к нам тваё слоўца ня раз далятала;
      Мы слухалі ўцешна, што бае сусед.
Цяпер жа нясём ліст к вянку тваёй хвалы,
      Прымі, брат, і наш беларускі прывет!

Не аб шумна-разгульнай бяседзе-вясельлі,
       Не аб славе забытаго краю,
Не аб віхрах і бурах, што сьветы цярпелі,
       Гэту песьню сягоньня складаю.
Выліць думку хачу — хай снуе у бязмеры—
       Думку-памяць, што ў сэрцы залегла,
Аб тэй зорцэ, што некалі з добраю верай
       Над зямелькай ясьнела і зьбегла.
Аб музыцэ, што лірай сваей чарадзейскай
       Мне ў душы сьветач выклікаў новы,
Каб мсыла хоць на час красай кветкаў-пралескаў,
       Як жыве вечна Лірнік вясковы.

*

Над Вільёй, дзе сталіца была Гедыміна,
       На магілках, што Росса завуцца,
Курганок там убачыш пакрыты дзярнінай,
       Над дзярнінай бярозкі трасуцца.
Сумна шэпчуць галінкі зімою і летам
       Аб жыцьці пахаваным пад імі;
Людзі ходзюць маліцца над насыпам гэтым,
       Пасьвенцаці сьлезамі жывымі.
Пяцьдзесят раз у зелень весна спавівала
       Ніву нашу і насып жвіровы,—
Над курганам тым сэрцаў мільёны шэптала:
       Дай Бог рай табе, Лірнік вясковы.

*

На зялёным цьвітучым лагу-сенажаці,
       Гэт пад лесам за вёскай бедачай
Песьню-музыку сумную здаля чуваці:
       Пастушок там на дудцэ так плачэ.
Звоне коскай касец, толькі водгалас льецца,
       Сам, як колас, хістаецца ў полі…
На загоне жнея над снапочкамі гнецца;
       Сонцэ іхней дзівуецца долі.
Пастушок і касец той, і жнейка-дзяўчына,
       Пахіліўшы маркотна галовы,
Тую песьню пяюць, што мінуўшай часінай
       Ім аставіў іх Лірнік вясковы.

*

Песьні гэтай знаём і палац мураваны,
       Што ў хмяліных бялее повоях,—
На пачэсным кутку заседае жаданай—
       Мілай госьцей ў багатых пакоях.
I ў засьценку шляхоцкім, што з вёскаю блізкай
       Тую-ж долю-нядолю гадуе,
Гэта песьня плыве над ліповой калыскай—
       Гэтак маці над дзіцем бядуе.
З маткай рэчка і вецер па свойму запелі,
       Зашумеў бор зялёны, сасновы,
Як-бы тые напевы яны зразумелі,
       Што злажыў чуйны Лірнік вясковы.

*

А калі ты, гаротнік, тулач беззямельны,
       Будзеш долей закінут у горад,—
Ты пачуеш і там голас той непаддзельны,
       Што спаткаці, пачуць быў даўно рад.
Ці сіроткі, к сьцяне прытуліўшысь халоднай,
       Ноч праводзюць, усходу чэкаюць,
Ці нешчаснаго ўбачыш, як гнецца галодны—
       Ты спытай — яны Лірніка знаюць.
Там і сіняя мгла, як настануць марозы,
       На муры сее пух брылянтовы,
Быццам тые праўдзівые сьветлые сьлёзы,
       Што калісь выліў Лірнік вясковы.

*

Ўсюды Лірнік сваей чарадзейскаю лірай
       Думкі-чары, як кветкі разсеяў,—
I ці ўмёр, ці жыве між людзьмі далей шчыра—
       Адгадаці малая надзея.
Час патрапе усё пакрышыць, адалеці,
       Путы нават змарнеюць у плесьні,—
Покі-ж будзе душа хоць адна жыць на сьвеце,
       Будуць жыці і лірнікаў песьні.
Будзеш жыць! Будуць векі ісьці за векамі.
       Не забудуцца дум тваіх словы,
Як і слоў беларускіх жывучы між намі
       Не забыўся ты, Лірнік вясковы.

Ці помніш ты, нядбалы дружа,
Ўсё тое, дзе радзіўся, ўзрос?
Дзе напявае зімка стужай,
Ірдзіцца лета бліскам рос?

Аздобнасьць неба — сонца, зоры,
Спавіты месяц туманом;
Русалак ночкай разгаворы,
Шчасьлівых птушак песьні днём?

Ці помніш ты пагляд нясьмелы
Свайго радзімага сяла,
Адкуль паплёўся ў сьвет той белы,
Твая дзе моладасьць сплыла?

Нямое поле сенажаці
Лазой аквечаны дзірван;
Магілкі, сьпяць дзе твае брацьці,
На ўзьмежку прадзедаў курган?

Ці помніш прызбу, плот з прасламі,
Сваю хацінку, свой тачок,
Тваймі стаўляныя бацькамі,
Адвекам крыўлены набок?

Паміж прысад гасьцінец біты —
Пясчаны, ўзьвілісты пакат;
Паводкай мост стары падмыты,
Бяроз плакучых сумны рад?

Ці помніш ты сваю матулю,
Што над калыскаю тваей
Пяяла песьню-байку «люлі»,
Снуючы ў думках рой надзей?

Сьвятую песьню родных межаў,
Няхітры мовы свойскай твор,
Зь якой зьліваецца звон вежаў,
А рэха ловіць цёмны бор?

Ці помніш жніў, касьбы дзень шчыры,
Начлег, агонь сярод кустоў;
Палёты з выраю у вырай
Буслоў, гусей і журавоў?

Убор вясковы, невыдумны,
Абычай сельскай прастаты…
Край беларускі мірны, сумны,
Свой родны край ці помніш ты?..

Пытаеш ты, якім быць трэба
Зямлі забытай песьняру?
Як у шуканьні вечным хлеба
Знайсьці ясьнейшую пару?

О, не хадзі к другім за радай, —
У пушчы сонна не шукай!
Дабудзь з сваёй душы ўсе праўды,
Сваіх дум, сэрца запытай.

Хай сэрца сэрца не баіцца,
Душа з душою хай пяе;
На думках братніх, як на скрыпцы,
Ты песьні выгалась свае!

За родну песьню будзь ваякай,
Ня жджы заплаты ад людзей.
Пясьняр — слуга слугі усякай,
Пясьняр і цар усіх царэй!

Дзе зор гуляюць хараводы,
Зірні зухвала, без трывог,
Прагледзь нябесныя ўсе ходы,
Каб аж задумаўся сам Бог!

Падслухай шэпты зямлі-маткі,
У скарбы ўсе яе заглянь,
Каб аж пайшла весьць ва ўсе хаткі,
Як зь ніў найбольшую браць дань.

Шчасьлівы ты ці нешчасьлівы,
Будзі сыноў сваёй зямлі,
Над беларускай соннай нівай
Нязгаслы сьветач распалі!

Глядзі — ўскалышыцца, прачнецца
Мільённы прыспаны народ,
I вокліч славы пранясецца,
Пясьнярскай славы з роду ў род.

Ты у сваім вянку цярністым
Убачыш міртавы вянок,
I важна слаўлен, песьнярыста,
На той сьвет сойдзеш, як лісток.

Памёр пясьняр. — Над белым крыжам
За годам год перабяжыць;
Няпамяць імя пяўца зьліжа,
А песьня будзе жыць і жыць!

Зазьвіні ты, як звон, і удар, як пярун,
        Песьня наша, як воля, магучая!
Хай крыўдзіцель дрыжыць, як падбіты каршун,
        Хай нясуцца ў сьвет рэхі грымучыя!

Хоць нуды ў табе шмат вылівана сьлязьмі,
        Дума-песьня ня хітра складаная,
Але нашая ты: недруг, спробуй, вазьмі!..
        Ты ня можаш быць, песьня, скаванаю.

Як на небе зара ці як думка ў душы,
        Не скуесься няволі ты путамі:
Ты, як той салавей, зазьвініш і ў глушы, —
        Запяешся людзьмі і закутымі.

Пей жа, песьня, дзень, ноч, песьня, родная нам,
        Апявай жыцьцё наша праклятае,
І зайграй ты па сэрцу хоць раз бедакам,
        Наўчы, як знайсьці шчасьце багатае.

Зазьвіні ты, як звон, і удар, як пярун,
        Песьня наша, як воля, магучая!
Хай крыўдзіцель дрыжыць, як падбіты каршун,
        Хай нясуцца ў сьвет рэхі грымучыя!..

Падсякайце тое дрэва,
        Што ў корні ўсыхае;
Не ўважайце таго сэрца,
        Што жалю ня мае.

Страшце птушку, празь якую
        Свойская загіне;
Забывайце песьню, што вам
        Вораг ваш накіне.

Ой, гадуйце, падлівайце
        Гай жывы, зялёны:
Сэрцу добраму давайце
        Добрыя паклоны.

Паважайце тую птушку,
        Што крыўды ня робе;
Не цурайцесь роднай песьні
        Ў шчасьці і ў жалобе.

Простым мы словам зь сьветам гаворым,
Песьні аб цяжкай творым нягодзе,
З думкамі рвёмся к сонцу і зорам,
        Рвёмся к свабодзе.

Простая нашых прадзедаў слава,
Хоць апаганена мудрым чужынцам;
Шлі, ідзём далей ўлева ці ўправа —
        Простым гасьцінцам.

Сьвет там выдумкі хітрыя знае —
Троны, кароны, вісельні, кулі, —
Выдумаць гэта мы ў сваім краі
        Неяк мінулі.

Летась нягодна, сёлета горай
Проста жылося, проста жывецца,
Красьці ж ня пойдзем, хоць у каморы
        Кожны к нам прэцца.

Нас гадавалі віхры і ночкі,
Крыўдай паілі нас ад пялёнкі —
Толькі ж папросту мы ня йшлі ўпрочкі
        З роднай старонкі.

Хочам папросту, каб лепш ручыла
Нашым хацінам, нашым прыплодам,
Каб стаць раўнёю славай і сілай
        Іншым народам.

Проста жывём мы, як доля лучыць,
I крывадушыць не прабавалі…
Просім папросту: кіньце нас мучыць,
        Ляхі, маскалі!

Вучыся, нябожа, вучэньне паможа
Змагацца зь нядоляй, зь няволяй…
Што мучыць сягоньня, што думкі трывожа, —
Зьбяжыць і ня прыйдзе ніколі.

Жаль згіне, як мара; ня будзеш няздарай,
Нідзе і ні ў чым не заблудзіш;
Ты праўду ў няпраўдзе, як сонца між хмараў,
Спазнаеш, раз цёмен ня будзеш.

Такая прынука, як труд і навука,
Ці ж можа нам сіл не дадаці?
З такімі сябрамі, знай, будзе ня штука
I гора сваё зваяваці.

Паўнейшай адрынка, сыцейшай скацінка,
Ой, будзе — а толькі вазьміся!..
I знойдзецца ў працы аддыхі часінка,
I ў крыўду ўрагом не дасіся.

Крыўдзіцеляў зможаш, сьлед вечны праложыш
I к долі, і к волі, і к славе…
Адно ты прачніся, вучыся, як можаш,
Ці дома, ці на школьнай лаве.

Ўсе людзі значэньне пазналі вучэньня,
Адзін толькі ты ані дбаеш!
Цямней, беларусе, ад ночкі асеньняй,
I шчасьце ж такое ты маеш…

Клумак з кніжкамі пад пахай,
Думак поўна галава, —
Там у школу даўным шляхам
Сыпе сельская дзятва.

Гурмам сыпе да навукі, —
Знаць ахвоту, ўвагу знаць:
Як жа, трэба знаньня штукі
Сходаць, скеміць, пераняць!

Буквы з памяці той клеце,
Той «таблічку» ў нос бурчыць;
Адным словам, яшчэ дзеці,
Адным словам, трэба ўчыць!

      Для Янінкі, для цёзкі,
      Шлю паклон шчыры зь вёскі:
Жычу весела расьці, ўсе навукі перайсьці,
      I шчасьліва, і ахвотна,
      Ды бяз сумнасьці маркотнай
           Песьні пець
           І ляцець

      Па-над борам
      К сонцу, к зорам,
З вольнай думкай па-над гаем,
Па-над нашым бедным краем…

*

Для Янінкі, для цёзкі,
      Шлю паклон шчыры зь вёскі:
Жычу, посьле ўсіх навук без прынукі і дакук,
      Жыці з мужам, а багатым,
      Каб была век доля сьвятам,
           Добра жыць
           І любіць
           Дружку дружка,
           Як пяюшка —
      Птушка птушку, што век звонка
      Славіць нашую старонку
           І са мною для цёзкі
           Шле паклон шчыры зь вёскі!..

Гэткай пары на сьвеце
Роўных ім не было:
Ён арлом мог глядзеці,
Ёй да твару ўсё йшло.

Безь яго ёй ня жыці,
А яму безь яе,
Думка ў думку злажыці
Так умелі свае.

Не чапалі іх мукі
I ні крыўда, ні плач,
Да ўсяго мелі рукі —
Толькі знай, толькі бач!

Слава йшла полем-борам,
I то йшла ня бы як —
Ажна цёмненькім зорам
Было зайздрасна так.

Скуль яны узяліся,
Гэта ім толькі знаць;
Да іх кожны маліўся,
Ці за іх — не згадаць!

Так жылі, многа сьцёрлі
Лет сваіх маладых;
Як жылі, так памёрлі,
Пахавалі так іх.

Так патухла іх імя,
Дый праз завід, ці што,
Не заплакаў над імі
I нідзе, і ніхто.

Толькі чулыя людзі
Ўзьнесьлі насып зь зямлі,
Далі камень на грудзі,
Напіс важны далі:

«Дзьве душы Бога просяць,
Каб хоць так бедным ім
На тым сьвеце жылося,
Як тут зь імі жывым.

Бо жыла так прыгожа
Гэта пара адна:
Ён быў Голад-нябожа,
А Няволя — яна».

Падымайся, ўставай!
Апранай капоту:
Ад двара, ад купца
Клічуць на работу.

Падымайся, ўставай!
Шмат ё латаць дзюрак:
Зарос кустам дзірван,
Трэба сотню шурак.

Падымайся, ўставай!
Умыйся сьлязою:
Кабыліну ваўкі
Кончаць за гарою.

Падымайся, ўставай!
Думкі патрывожы:
Хмара йшла, разьнясла
Твае гоні-збожжа.

Падымайся, ўставай!
Зьвяла немач сына:
Трэба ймшу закупіць,
Трэба дамавіна.

Падымайся, ўставай!
Не бурчы спрасонку:
Дружкі йшлі і зайшлі,
Просяць у карчомку.

Падымайся, ўставай!
Прапіў, выпіў — годзе!
Цэлы сьвет у вачах
Калаўротам ходзе.

Падымайся, ўставай!..
I нашто ж ты здаўся?
Пацягнулі ў астрог;
Ну, вось і даспаўся!

Я па закону і па веры
Ганю свой быт паміж людзей;
Жыцьцё сваё ўжо так разьмерыў,
Крывулі ў ім каб ні аднэй.

Таму я — кум, таму я — сват;
Той мне, таму штось вінен я;
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Да гаспадаркі маю клёку:
Як дзед, як прадзед, так вяду;
Штось мо' й ня так, як глянуць збоку,
Але я дзьму на ўсё ў дуду…

Кусток лазовы, ўзрэхаў рад —
Ня бачу ў гэтым грэху я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Я к працы здатны і ахвочы —
З гультайствам дружбы не вяду;
Натое Бог дзянёк рабочы
Даў чалавеку на раду;

Тры ж дні якія ў тыдзень сьвят
Прасьвяткаваць магу і я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Жыву з суседзьмі па-суседску, —
Пакорны згоды я слуга;
Ня быць нікому ў воку рэдзькай
Я век стараюсь як мага.

Які ж «на козыр» возьме «гад» —
Дзяржу ў руках кол ёмка я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Зладзейства — крый ты мяне Божа,
Каб я зрабіў… ражон мне ў бок!
Каня ж напасьціць чужым збожжам,
У панскім лесе сьсеч дубок,

Сянца напхаці панарад —
Яшчэ згаджуся з гэтым я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Зьдзірач, працэнтнік, ліхаімца —
Ў мяне такі не чалавек;
Я сам з другімі рад дзяліцца,
Але ўсё ў меру, як той лек:

Ніколі больш як «пяцьдзесят
За сто» і ўзяць ня сьмею я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Я п'янства, п'яніц прост ня зношу:
Іх вораг — я, яны — мае;
Калі ж сусед мне скажа: «проша»
I чарку ставіць на стале,

Ўступаю просьбам, рад ня рад.
Што ж? — дзьве-тры чаркі — ня хвор я…
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

На пана, жыда і на чына
Ня маю ласкі ні крыхі;
Хоць перад першым сагнуць сьпіну,
З другім гешэфцік завясьці,

А з трэйцім знаць ў хабарах лад —
Не ад таго падчас і я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Як людзі добрыя, навукі
Я з малку дзён пакаштаваў
I расьпішуся без прынукі,
Сынка ж у школу не даваў.

Дзед без навукі жыў лет шмат,
I сыну ж тое дзяўблю я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Люблю чытаць я і газэты:
Як, дзе, што — ведаці люблю;
Сякі-такі толк знаю ў гэтым —
Купляць жа — дык не прызнаю…

Сусед пазычыць яе рад,
Чытаць за «дзякуй» ласкаў я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Знаём з расейскай, з польскай мовай;
Сваёй з гасьцьмі ані мру-мру,
Хаця ня зрокся і «вясковай» —
«Папросту» з «простым» гавару.

Зь яе ж рабіць які парад,
За гэта дзякую ўжо я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

*

Так па закону і па веры
Ганю свой век паміж людзей;
Жыцьцё сваё ўжо так разьмерыў,
Крывулі ў ім каб ні аднэй.

Таму я — кум, таму я — сват,
Той мне, таму штось вінен я.
Такі на ўсё ў мяне пагляд,
Такая мэта ўжо мая.

Ці летась, ці залетась, тут ці там —
      Штось мне няўцям,
      Ляшыў Мікіта
      Жыта,
      I, як на злосьць, яму адну
      Валы скрывілі баразну.
Вось ён і стаў (хоць добра йшлі ўсё лета)
      Ім выгаварываці гэта:
      «Я вас, — так кажа, — як магу
      I сьцерагу,
      Сам недасплю,
      А вас кармлю:
      Трасяначкай зімою,
Улетку траўкай лугавою,
      Штодня вадзіцы
      Даю з крыніцы.
А вы што мне? — Бязбожна
      Крыўляеце барозны,
      Хоць і няможна
      Ўсё такое»…
Валы пад тое:
      «Мы б мо і не крыўлялі,
Каб павадоў, ярма і пуг ня зналі».

Неяк раз вясной
На балоце, над рэкой
Глушэц на ёлцы заседаў
I сам з сабою талкаваў.
А ведама усім,
Што з мясам гэты птах сваім
Бывае дарагім.
Дык вось, два мужыкі-панове,
Як бы ў змове,
Той з аднаго, а той с таго канца
Аблаву робяць на глушца.
Так падцікаюцца ўсё бліжэй, бліжэй—
I той, і той на птушку пальцы ліжэ!
Аж так і згледзіў таго той
I, як на ліха, ў спор с сабой:
«Куды ты лезеш, тонканогі?!»—
Шапнуў Іван с сваей дарогі,
Рукі нялёгкай чэлавек,
З якой слыве свой цэлы век.—
«Да гэтай птушкі мне закон,
А ты, гультай, адгэтуль вон!»
— «Ня твой, а мой! — сапе пан Ежы,—
К яму моў сьлед стары, а твой, гад, сьвежы!
Я маю с прадзедаў ад веку»
«Над гэтай пусткаю апеку!» —
— «Не ты, а я тут пан!»—
Гукнуў ужо Іван,—
«Віш, ты: абраўся „сямідзённік“!»—
— «А ты што лепшае, „казённік“?!»—
Кідаюць стрэльбы і за грудзі
Узяліся людзі.
I што-ж будзе?..
Глушэц на гэты іхні шум,
Што вёў так шчыра с кумам кум,
Падумаў: «Вот, так ласуны над ласунамі:
Знайшлі сварыцца
Пры чужым карытцы!..»

I… паляцеў, залопаўшы крыламі.
А ну, чытацелю, згадай канец:
Хто мужыкі, а хто такі глушэц?

Аслова невуцтва ня раз
Служыла дурням за паказ; —
Дык вось нарэшце узялі
Асла ў навуку аддалі
I сталі ўчыць яго чытаць, —
Вучылі нават і пісаць.
Асёл так шчыра ўчыцца ўмеў,
Што кніжкі ўсе, як сена, зьеў
I столькі ў гэтым скарыстаў,
Што горш убоістым ён стаў!..

*

Людзям ёсьць тут такі прымер
(Ёсьць людзі на быдля манер):
Хоць колькі ні вучы асла,
Аслом ён будзе да канца!..

Лет шмат
      Таму назад
      Ігнат
Гарачынёй, здаецца,
      Купаўся ў рэчцы
      І, як на грэх
(Бадай, што заяц,
      Паганец,
      Сьцежку перабег),
К адной зь дзьвюх ног
Прынадзіў п’явак трох.
      Прыліплі, цягнуць, як мага,
      Аж сохне, корчыцца нага.
Бяда! Ўжо кінуўся і сяк і так,
      Заціснуўшы кулак,
Да іхняй скуры небарак, —
      Яны ж каб дбалі:
      Смокчуць далей!..
«Э, годзе, кіньце ўжо даіць, сястрыцы,
      Ці ж мала вам сваёй вадзіцы? —
      I сьмех, і грэх, і стыд, скажу я,
      Смактаці кроў чужую!» —
      Так ім навучна ён талкуе,
      I ў той жа час
(Ня першы п’яўкам, відна, раз)
      Пачуў адказ:
      «Мае суседкі вінаваты», —
Кіўнула зь іх адна Ігнату,
Як ёсьць уся ў бліскучых латах,
      I пацягнула цёплы смок,
Аж колька ў крук згібала бок.
«Ня мне, а гэным дзьвюм крывёй
      Жыць хочацца чужой», —
      Пачуў ён ад другой
      Таўстой, таўстой,
Ды сёрб, ад першага ямчэй,
Даць мусіў з жыліны сваей.
      «Я? я так толькі, з дабраты,
А вось за тых вазьміся ты!» —
З чароду трэйцяя хлюснула,
Найболей кемкага агулу,
I смагла, смагла смактанула…

*

      Што далей там было, —
      Да байкі не дайшло.
П’яўкі ж (ой, чорт недзе рад!),
Хоць дней сышло — праходзіць шмат,
      Жывуць як бы ні ў чым, —
А толькі, як даць раду ім,
      Варожа ўсё Ігнат!..

      Ці з ласкі, ці зь няласкі Боскай
Ня нашым гэта судзіць зданьнем, —
Стаяла вёска бліз Лагойска
З сваёй нудой і нараканьнем.
А ў ёй жыў Юрка Данілёнак,
Як нарадзіўся — ад пялёнак.

      Быў Юрка чалавек нядрэнны,
Адно быў трохі пустамеля:
Аж так і трэскаюцца сьцены,
Як расхлюсьціцца мала-веле;
Ня раз ён з толку сам саб'ецца,
Ці праўду рэжа, ці сьмяецца.

      А як крыху ён быў падпіўшы,
Свае тады не пазнавалі:
I ў поўнач з папраці расьцьвіўшай
Зрывае кветку на Купальле,
I на Узьвіжаньне зь зьвярамі
Гуляе ноч, як з сваякамі.

      Няма яму ніякіх страхаў:
Шаптун, вядзьмак прад ім хавайся!
Самога чорта нёс пад пахай,
З самою ведзьмай цалаваўся!
Такі ўжо Юрка Данілёнак,
Як нарадзіўся — ад пялёнак.

      Але на нашым зьменным сьвеце
Няма, бач, сталага нічога,
I салаўём падчас запеці
Ваўка прымусяць беспутнога, —
Так наш і Юрка, як ніколі,
Зьмяніўся з часам паняволі.

      Было, як помню, гэта самай
Перад Вадохрышчам куцьцёю.
Вячэру зьеўшы, да Адама
Сышліся ўсе мы грамадою —
От, пры лучыне ў цёплай хатцы
Паваражыць, пазабаўляцца.

      Былі старыя і малыя,
Падросткі, хлопцы і дзяўчаты;
Крычаць адны, сьмяюцца тыя,
Аж так і рвецца гоман з хаты!
І Юрка тут, і па-сваёму
Прагаварыць ня дасьць нікому.

      Я слухаў, слухаў, ды цярпеньня
Ня стала слухаць перахвалкаў!
Слоў колькі, выйшаўшы у сені,
Шапнуў Лявону і Міхалку;
Пагаварыўшы, зноў прыходзім
I гутарку няўзнак заводзім:

      — Хто (тут я к Юрку вокам кінуў)
Адважны з вас такой парою
Ў манеж схадзіць, набраць мякіны
I к нам сюды вярнуцца зь ёю, —
Хаця і поўнач ужо пэўне
I першыя ня пелі пеўні? —

      Тут хлопцы жыва падхапілі:
«Вось Юрка нам дакажа славы!
Ці ж ён бы страху не асіліў?
О, ён для дружбы, для забавы
І ў пекла, калі трэба, сходзе, —
Адважным гэта сьмех, і годзе!..»

      Наш Юрка, хоцькі ці ня хоцькі,
Ня рад з свайго ўжо выхваляньня;
Папхнуўся ў ток той сярод ночкі,
А зь ім наш сьмех і наруганьне.
Аж вось, празь нейкіх мінут дваццаць,
Мы чуем: «Гвалт! ратуйце, братцы!»

      На двор мы выбеглі ўсе гурмам.
Ляціць наш Юрка, як здань, белы,
У сенцы, ў дзьверы валіць штурмам,
Як ліст ад ветру, дрыжыць цэлы;
Убег у хату, дух ня зьмене,
Як бы у чортавай быў жмені.

      Мы ўсе яго давай у хаце
Прыводзіць к ладу і спакою,
Давай сьмяліць, давай пытаці:
— Што, гавары, было з табою? —
Той страх змагаючы авечы,
Пляце няствораныя рэчы:

      — О, Езу! Божа мой вялікі, —
Ён так расказ пераплятае.
— Я чуў няземскія там крыкі,
Была там сіла незямная!
З усякім страхам я пазнаўся,
А з гэткім век не спатыкаўся!..

      Іду ў манеж я той Рыгораў,
Прыйшоў і мацаю у куце,
I думаю сабе ўжо скора
Да вас зь мякінаю вярнуці;
Аж калі хапну я за нешта —
I сіл маіх прапала рэшта!..

      Згубіў і памяць, і адвагу,
Дрыжу, хістаюся, як колас,
I не магу, і даў бы цягу,
А тут — бух! нейкі страшны голас:
Ні чалавечы, ні сабачы, —
Люцыпар зь пекла не іначай!

      Сабраў я тут астаткі сілы
Ды як нагамі не задыдню!
Хоць бы схавацца да магілы,
Але ўцячы ад гэтай злыдні!
I прыляцеў к вам гэтак, брацьці,
Вы ж прэце чорта выганяці! —

      I ўсім не па сабе нам стала:
Мурашкі бегаюць па целе, —
А што, як праўды тут нямала
I ўбіўся чорт на самым дзеле?
Але ўсе надрабляем мінай
I ў ток зьбіраемся з лучынай.

      Ідзём. I Юрка дрыпе ззаду.
Прыйшлі. З увагай, як належа,
Давай шукаць пужалу, здраду
Па ўсіх вуглах, кутках манежа.
Аж бач — у куце, у мякіне,
Ляжыць сьвіньня, як усе сьвіньні!!!

      Ўсе ў рогат! кпінкі і прытыкі
Пайшлі у ход на ўсе староны:
«Зух Юрка! Чорт жыў і вялікі!»
«Ці не пагнаць вадой сьвянцонай?»
А Юрка… Юрка з пустамелі
Стаў з часам сьмелым і на дзеле.

      — Гэй, лінь там у чарку! Вы ж ціха быць, хлопцы!
Ты, Ганька, агню мне нашчупай у копцы.
Як лыкну, як пыкну, дый збаю ў прыпеўцы,
Як быў я малодшым, як сватаўся к дзеўцы. —
Вось гутаркай гэткай азваўся Міхалка,
Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка.

      — Зімой было гэта, — гаворыць ён далей, —
Дзянькі мясаеду прыйшлі, загулялі,
I ўсё загуляла: дзень будні — нядзеляй, —
Няма таго дня — вечарынкі, вясельлі.
Папіў той гарэлку, той едзе у сваты;
Бяз госьця, бяз чаркі ня знойдзеш той хаты.

      Глядзеў я, глядзеў я, — дый вытрымаць трудна, —
А быў я натуры ня вельмі маруднай.
Сюд-тут — і гатова: ўжо еду са сватам, —
Памёр (пакой вечны!) — ўсе звалі Кандратам, —
Знаў добра, як што, да чаго ў такім разе,
Па слова ніколі ў кішэню ня лазіў.

      З сабой у дарогу гарэлкі набралі, —
Шынок быў пад Гайнай, шынкар зваўся Гдаляй, —
Конь добры быў сватні, званок прычапілі,
З бутэлькі пацягнем — што значаць там мілі!..
Эх, чаркі вы, чаркі, хто з вамі задрэме? —
Бяда — не бяда, акіян па калені!

      — Гэй, крыкну, кіруй, сват! — Конь прэ ва ўсе ногі,
Хоць дзеўкі ня знаў я, а сват к ёй дарогі. —
Кіруй, сват! — Мінаем даліны і горы;
Ноч ясна, марозна — і месяц, і зоры.
Званок заліваецца, сьвішча палозьзе,
Сьнег скача, конь пырхне, — тры пляшкі у возе!..

      Ляцім… Вось прыехалі, вылезьлі з санак;
Сабака брахнуў, і хтось выйшаў на ганак.
— А хто там? — так чуем. — Свае, кажам, людзі.
— Дык проша ж у хату! — Сват нешта марудзе.
Ідзём. Вось і ў хаце. Лучына пылае.
Я толькі гляджу, дзе мая маладая.

      З парога сказалі, як сьлед: «…пахвалёны!»
— Навекі! — сказаў гаспадар на паклоны
I просіць садзіцца. Мы селі на лаве.
Ці гладка рэч, думаю, пойдзе аб справе?
Ня быўшы ў такіх пераплясах ніколі,
Сам неяк ня свой ды баюсь мімаволі.

      Дасталі тытун, затуманілі люлькі, —
Капшук мой быў слаўны, — дастаў ад бабулькі, —
I, як бы нідзе ні аб чым і ня дбаем,
З пустога ў парожняе пераліваем:
Адны хтось маўчаць з нас, а слухаюць тыя,
Ці тыя замоўкнуць, каб чулі другія.

      Прайшло з паўгадзіны. Тут сват азірнуўся,
Выходзіць у сенцы, з бутэлькай вярнуўся
I гутарку аб інтарэсе заводзіць.
— Пачну, кажа, проста: круціць нам ня ўходзіць.
Прыехалі к вам мы тавар аглядаці;
Барыш на стале во, і мы ў вашай хаце!

      (Вось гэтак, прымерам, па добрай ахвоце
Сваты пачынаюцца ў нашай прастоце.)

      Тут наш гаспадар, як ні ў чым не бывала,
Вядзе ў сенцы нас, дзе кабыла стаяла.
— Эх, лоўкая шэльма, і ўсё есьць ахвотне!
Няма ў бягу лепшай. Аддам за паўсотні.
Гіршонак гаенскі прыходзіў сягоньня,
Бяз торгу клаў сорак і пяць на далоні.

      Як гэта пачуў я, ўсяго аж затрэсла!
Куды тут нячыстая свата занесла?
А ён (пакой вечны!), ня сьцяміўшы рэчы:
— Мы ў сваты прыехалі к вам, чалавеча!
Хлапец і ня бедны, і добрай натуры,
Завецца Міхалка, жыве каля Жмураў… —

      Я лыпнуў вачыма. Тут зноў неспадзеўкі:
— Даруйце васпанства: няма ў мяне дзеўкі!
Ўсіх баб — мая баба дый гэтая кляча,
Ніхто ў мяне больш іх ня чуў і ня бачыў!
Каб лепей хто ляпнуў анучай па мордзе,
Як гэта пачуці у гэткай прыгодзе!..

      Як выйшаў я з хаты, як селі мы ў сані,
Як ехаў я з сватам, — хваліў як ці ганіў, —
Вы сьмейдеся самі ці лайце ад ведзем;
Мы з сватам тым часам к другой дзеўцы едзем.
Бо трэба вам ведаць, што сват мой, Кандратка,
Ні ў чым не адступіць, хоць шло б ня ўсё гладка.

      Прыехалі. Зноў гэтаксама сустрэлі.
Сват мой падбадрыўся, мяне больш асьмеліў.
Дый мне лягчэй стала: тут бачу дзяўчыну,
Хоць дзеўка, сказаць, — адпусьці, Божа, віны!..
Сват гэтага толькі ня цяміць нічога:
Яму ўсюды проста, як з моста дарога.

      Гарэлка ізноў на стале загасьціла,
Пайшло дзела ладам; бяседа — аж міла.
Дзяўчыну ўжо маем, — што болей нам трэба?
Дый буталь гарэлкі — к ёй хлеб і да хлеба.
Ўсе гэта ня кепска — па першай няўдачы,
Аж з радасьці сват мой чуць-чуць не заплача!..

      А я паглядаю к дзяўчыне з-за пляшкі, —
Па целе так проста і скачуць мурашкі!
Кляну ў духу жонак, сватоў ўсіх і дзевак…
Тут быў для мяне не канец неспадзевак!
Ня даў, знаць, Бог шчасьця мне ночкаю гэтай,
Ці мо' пад такою радзіўся планэтай…

      Папіўшы гарэлку, дамоў маем ехаць;
Сват асалавеў мой, зрабіўся — як вехаць.
Ідзём… Бач, за печай сядзіць дзяцей двое:
Адно — хлапчанё, а дзяўчынка — другое.
— Чые, — спытаў, — гэта? — Аж дзеўка з куточка
— Мае, мой ты мілы, сыночак і дочка…

      Што ж болей? Эх, болей… падлі там сівухі! —
Ну і наварыў жа мне сват саладухі!
Прайшло з таго часу год дваццаць бяз мала,
На сьвет многа што прыбывала, ўбывала;
Жаніліся людзі, спраўлялі хрысьціны,
Мне толькі на жонку ня стала дзяўчыны…

      Больш сватацца к дзеўкам мінула дурнота,
Прапала адвага, адпала ахвота…
Так байку закончыў сваю нам Міхалка —
Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка.
Я слухаў, сьпісаў тут і вам ахвярую, —
Ану ж прыйдзе к смаку, тады дам другую.

Ў Магабгараце, кнізе Інд,
Якой лет тысячы тры лічым,
Такая повесьць там стаіць
Аб галубках і паляўнічым.

Быў чалавек, якога ўсім
Было заняцьцем — паляваньне;
У лесе, ў полі дзень і ноч,
Як быццам ляжа там і ўстане.

За птушкай птушку ловіць ён
Са хцівасьцю благой у змове —
На рынак цягне прадаваць, —
Прадасьць і зноў ідзе і лове.

Пануе ў пушчы, бы ў якім
Сваім за хатай агародзе,
Ў сям'і крылатай пуд і страх
Сілом і клеткаю наводзе.

Паміж бацькоў, паміж дзяцей
Птушыных сее ён разлуку,
Ні ласкі к ім, ні жалю к ім
Ня меў, ня знаўся зь іхняй мукай.

З сумленьнем дружбы не вядзе —
Да крыўд і мук яму зло сватам;
Закон багоў яму ні ў што;
З душы і сэрца вечным катам.

I доўга так палюе ён,
Зьнімае так ахвяры ў клеткі,
Ажно прыпадак немалы
Спаткаў яго ў пустыні гэткі.