Вы хочаце казкі? — ну, добра, ну, ладна!
Садзіцеся во дзе, і слухаць прыкладна!
Я ж збаю, пакуль дзень загляне ў аконца,
Ды толькі не казку, а праўду, як сонца.
На сьвеце на белым, пад Гайнай убогай,
Жыў шляхціц багаты; меў поля ён многа,
I конікаў сытых, і ўсякай скаціны,
I грошы, што чуць іх не мерыў асьмінай.
Не знаў ён, што голад, што холад, што праца,
Еў смачна, спаў доўга, — пан істы з палаца!
Шмат слуг на яго працавала у полі,
Што праўда — галодных, абдзёртых найболей,
А ён жа, ім плацячы марныя злоты,
Стаяў, як над быдлам, ганяў да работы.

Во гэты то шляхціц, во гэты багаты,
Пан новай і гонтамі выкрытай хаты,
Меў некалькі сёстраў, а стройных і мілых,
Прыгожых у твары, здаровых на сілах;
Кроў, проста, здаецца, зьмяшаная з млекам, —
Спаткаўся дзе зь імі — бяда з чалавекам:
Загіне напэўна з душою прастачай,
I сонца не ўгледзіць, і хаткі не ўбача!
Аж так шчараваці патрапяць галубкі
I іхнія грудзі, і вочы, і губкі!
А надта ж адна зь іх, што звалася Зосяй,
І зграбненька ходзіць, галоўку лепш носе,
I лепей сьмяецца, і лепей міргае,
А ўся, як малінка, як кветка жывая!
Ці дзе загаворыць, ці песьню зацягне,
То слухаў бы вечна, — так кожны прысягне.
Ой, гэтакай песьні, ой, гэткай гаворкі
Аж слухаюць птушкі, ўсьміхаюцца зоркі.
Цяпер вам цікавасьць, ці гэта паненка
У грудках у пышных, пад крамнай сукенкай,
Ці мела там сэрца, што шчырым каханьнем
Магло адазвацца хоць раз прад скананьнем?
Ой, мела напэўна, ой, моцна кахала!
Цяпер так сардэчна кахаюцца мала.

Пад горкай пад крутай, пры ціхай далінцы,
Над вузенькай рэчкай, абапал гасьцінца,
Расьселіся хаты апушчанай вёскі,
Ў якое то садзік, то дзьве-тры бярозкі
Ясьнейшым прыветам здаюцца для хатак,
А далей — вясковы адзін недастатак.
Пахілыя хаты глядзяць на староны, —
На стрэхах камамі парос мох зялёны,
Струхлеўшыя сьцены ў зямлю паўязджалі,
А шыбы у вокнах не больш па дзьве цалі.
Цікавасьць, ці праз так малое аконца
Загляне у хатку калі-небудзь сонца?

У нізкай хацінцы, ў адной з найбяднейшых
Ў адной з найкрывейшых, ў адной з найцямнейшых
Рос Янка Лявончык, па бацьку — Прывада;
Прыгожы быў хлопец, дзяўчатак прынада;
Што возьме, то зробіць, зух першы ў забаве,
Не мае плям чорных на сэрцы, на славе.
У вёсцы у роднай ён добрым суседам,
Не крыўдзіць дзяцей, не сьмяецца над дзедам,
Прыветліва з кожным спаткаўся, расстаўся.
Ой, добры быў Янка, хоць з горам то знаўся.
У двор на работу хадзіў ён штодзенна,
Там з працай усякай спраўляўся сумленна;
Дзе толькі ні стане, працуе ў ахвоту,
I славы дакажа, рваць будзе да поту.
Сталетнюю хвойку паваліць у боры,
Корч выдзерці ў пасецы Янка не хворы;
Загончык як выараў — глянуці міла,
Пракосік прагоніць — то значна, дзе сіла.
За рукі, за працу — і чэсьць, і пахвала!
Быў Янка работнік, якіх цяпер мала!
А хоць грашмі бедзен, другім чым багаты:
Зайздросьцілі хлопцы, любілі дзяўчаты;
Любіла і Зося, шляхецкая дочка,
А гэтаму сьведкай і садзік, і ночка.

Хто пройме, прагледзіць спатканьні, гулянкі,
Мірганкі і шэпты каханка, каханкі?
Хто зьлічыць, паколькі друг дружку цалуе,
Галубіць і туліць, пяшчотна мілуе?
Ой, трудна пазнаці, ой, трудна збадаці.
Здаецца, штось бачыш, ды рэшты не знаці!
Бо ночка каханьню спрыяе заўсёды,
Збаўляе каханкаў ад кепскай прыгоды.
А шчыра ж, а міла і Зося, і Янка, —
Янук, сын мужыцкі, а Зоф'я, шляхцянка, —
Што ночку без сьведак адны караталі,
Аб шчасьці каханьня салодка шапталі.
А часам і смутныя думкі зазвоняць
Да сэрц закаханых, — яны іх разгоняць,
Абняўшыся шчыра, сваім цалаваньнем.
Эх, добра хоць трохі пажыці каханьнем!
Так смутна, так горка таму жыць на сьвеце,
Каму лёс каханьня ў душы не расквеце,
Хто братняй душы у жыцьці не спаткае,
Зь якой бы і любасьць сплывала сьвятая,
Зь якой бы і горам сваім падзяліўся,
I ў жалі паплакаў, к грудзям прыхіліўся.
«Эй, Зося! — так Янка гаворыць, бывала. —
За што мяне шчасьце такое спаткала?
А можа, няшчасьце, а можа, і сьлёзы?
I сам я не знаю, ці п'ян, ці цьвярозы.
Ты — панна, і любіш мужыцкага сына,
Убогага хлопца — пасажна дзяўчына;
Што людзі, што брат твой на гэта нам скажа,
Як праўду пазнае, загадку разьвяжа?
Ты ж паняй і будзеш, і выйдзеш за пана
А я буду плакаць ад рана да рана
Аж высахне сэрца, кроў ў жылах застыне,
I ўсё з таго жалю па пекнай дзяўчыне».
А Зося за шыю да сэрца прыцісьне
«Ой, Янка, ой, лгун, ты пляцеш так сумысьне
Ці ж Зосі не верыш, што шчыра так любіць,
Што Янку праз любасьць напэўна не згубіць?
Як любіць сягоньня — любіць будзе вечна.
I Янка мой добры спаць можа бясьпечна». —
Так Зося гаворыць, і Янка забыўся,
Што з паннай з багатай так шчыра зьлюбіўся, —
Цалуе, мілуе, і ночкі ім гэтак
Мінутай праходзяць; аж летнія ўсе так
К канцу ўжо збліжаліся; поле пусьцела,
I восень падходзіла сьціха, нясьмела.
I вось хоць нарэшце лёс чорны іх здрадзіў:
Падгледзеў брат Зосін іх сходкі у садзе.
Ноч цёмнай пасьцілкай зямлю абхінула,
Жыцьцё ўсё замёрла, прырода заснула.
На небе дзе-недзе забліскалі зоры,
Наехалі хмараў дажджлівыя горы,
I зоркі пагаслі, і ўсё сьпіць у згодзе,
Адзін чалавек толькі сну не знаходзе,
Не сьпіць пан Лаўчынскі, той шляхціц багаты,
Агонь яшчэ сьвеціцца з панавай хаты.
Страшэннаю помстай палае блюзьнерца,
Як ноч на Пакровы, — сам чорны і сэрца;
Не бачыць ён сьвету, ні праўды, ні Бога,
Не хоча ўжо знаці нікога, нічога,
Ўсё ходзіць па хаце, шалее са злосьці.
«Як можна? шляхцянка — род панскі, косьць з косьці, —
З мужыцкай крывёю зьмяшаціся хоча.
На сьвет паказаці не будзе як вочаў.
Той Янка, хамула, паненку абыме…
О! Сьмерць яго ўперад зь зямлі гэтай прыме!»
Так чорныя думы адна за адною
Снуюцца ў тырана, як стада зімою
Ваўкоў згаладалых, не сытых ніколі,
Шукаючы жыру, валочацца ў полі,
Валочацца, аж дзе ахвяру спаткаюць,
I выдзеруць сэрца, і вочы зглытаюць.
Эй, страшна, эй, жудка спаткацца з ваўкамі.
Страшней жа з тым зьверам, што ходзіць між намі,
Як мы, чалавекам, а сэрцам — пантэра!
О, гэткі зьвергоршы за ўсякага зьвера!
Снуецца Лаўчынскі па хаце, як мара.

Чорт цешыцца: будзе для пекла ахвяра;
Штохвіля крываўшую помсту знаходзіць,
Штохвіля чарнейшыя думкі наводзіць,
І шэпча: «Забі йдзі, як сьпіць у адрыне,
Ці ў садзе, як зловіш яго пры дзяўчыне,
Ці ў лесе, як пойдзе табе сеч бярвеньні,
Але забі толькі, не бойся сумленьня!»
Яшчэ не здаецца, яшчэ азірнуўся
На кут, дзе абраз быў, душой страхануўся;
Схапіў тапор востры рукой подлай, сьмелай
І выскачыў з хаты, глухі, азьвярэлы.
А хмары па небе ішлі і стагналі
І як бы бязбожніку грозна крычалі:
«Апомніся, грэшны, вярніся дадому!
Аб гэтым ноч-маці не скажа нікому».

У вёсцы, так кажуць, жыве люд шчасьліва,
Зжываецца з горам, і з працай, і зь нівай;
У вёсцы ціхай люд, кажуць, менш грэшыць,
Пакусаў менш мае, малым сябе цешыць,
I сцэнаў крывавых менш нойдзеш у вёсцы.
Ну, праўда ж, як грушы растуць на бярозцы!
І ў местах, і ў вёсках шальмоўства вядзецца,
А толькі у месьце бардзей хто уп'ецца,
Бардзей і сагрэшыць, другога закрыўдзе.
У местах няўмысьне сабаку забіў дзе,
А ўжо на сьвет цэлы разбрэшуць газэты, —
Як бы генэралам сабака быў гэты!
А ў вёсцы прыгледзься ж на крыўды, на сьлёзы,
Што выльюць дарэмна у сьпекі, ў марозы,
Што за сабак згіне людзей нешчасьлівых
У лесе пад дрэвам, з натугі на нівах;
А колькі на цёмных «сьвятлейшых» сягае,
І больш дзе хто з працы другіх карыстае?!
Не скажаце ў местах, бо знаеце самі,
Што вёска больш зьліта людскімі сьлязамі.
У вёсцы, хоць горка пакрыўджаны плача,
Маўчаць кожны будзе так, як і не бача…
Занадта сьляпы люд, занадта баіцца,
Каб мог ён за крыўду сваю заступіцца.
Праз тое і вёску так хваляць паэты,
Найболей такія, што, з'еўшы катлетаў,
Віном якім смачным катлет той закусяць;
О, гэткія, пэўна, аб шчасьці пець мусяць!

У пуні у панскай, як мёртвы сьпіць Янка,
Не выйшаў да саду спаткацца з каханкай
(Таго дня да Менску паехала Зося).
Ой, дзіўныя часам сны ночка прыносе!
Вось Янка шчасьлівы, ўжо гора не знае,
За жонку ўжо Зосю прыгожую мае,
Ўжо ў новай хацінцы яна гаспадара,
А ў стайні ржэ конікаў сыценькіх пара;
Саха валоў рослых, чатыры каровы
Скубецца на лузе; лясок жа сасновы
Тут ж блізка пры хатцы сячэ Янка сьмела,
Да пана не мае ніякага дзела, —
Не трэба ўжо ўсякаму рук цалаваці.
Шмат мае ён поля і шмат сенажаці;
А ўсё гэта працай дабыў ён пачцівай,
Як жыць пачалі яны з Зосяй шчасьліва;
Ды трохі прынесла яна і ў пасазе,
А важнае — любасьць, што лепш багацтв князя.
Ва ўсім памагае рукамі і радай,
Прад ім не азьвецца ні плачам, ні звадай.
I робіцца радасна Янку на сэрцы,
Што гэтак шчасьлівы, што ўгоры не б'ецца.
Не мучыцца так, як уперад бывала…
Аж раптам вось гэтага шчасьця не стала.
Жудосны зьвер-прывід падходзіць, здаецца,
Зубамі скрыгоча і дзіка сьмяецца.
Збудзіўся, глядзіць ён на зданьне благое
I крыкнуў: «Паночак! За што? За якое?»
Сьпіць вёска сном модным па працы па цяжкай,
Начлежнікі ў лузе — пад буркай, сярмяжкай,
А ў хатах — дзяўчаты, і дзеці, і бабы
На ложках, на лавах, на печы — дзед слабы;
Нідзе ані шуму, ні плачу, ні крыку,
Не чуць і кляцьбы той, якой днём безь ліку.
Адзін толькі вецер шамоча бярозкай,
Ды недзе сава загукала за вёскай,
А далей — ноч-пані, і пуста, і глуха…
Аж вось даляцеў гук да чуткага вуха:
Што гэта?.. Збудзіліся людзі з пасьцелі,
У цэркаўцы блізкай званы загудзелі…
Што гэта? Што гэта? Хоць поўнач на сьвеце,
А відна, як сонца на небе ўжо сьвеціць.
«Пажар, гэй, пажар!» — так вакол загудзела.
Крычаць: «Уставайце гасіць дружна, сьмела!
Гарыць у двары у Лаўчынскага нешта;
Гасіце! Згарыць там будынкаў і рэшта!..»
Сабраліся людзі, ды толькі па часе:
Ніхто ўжо агню не залье, не загасе.
Гарыць пуня панская, полымя мкнецца
I знамем крывавым на небе здаецца.
Бясьсільны тут людзі, бясьсільны іх рукі…
Хто ў полымя ўлезе на болі, на мукі?
I… пуня згарэла. Тарчыць куча сена,
Дымяць галавешкі, астаткі ад сьценаў;
Цягаюць іх людзі з агню на староны.
Аж… Божа! Што гэта? Корч нейкі звуглёны…
Хто толькі ні гляне — ўцякае з трывогі;

Корч мае людскія і рукі, і ногі!
Пры тулаве, знаць, галава чалавека —
Косьць толькі, няма ні вачэй, ні павекаў.
Пазнаў народ, што хтось згарэў з пуняй разам,
Пакленчыў над трупам, як бы над абразам:
Пазнаці люд хоча, хто марна так згінуў,
Сьвет гэты пакінуў, радню ўсю пакінуў?
Глядзяць… аж тут раптам енк страшны разьнёсься,
Аж кожны смуціўся, аж кожны затросься, —
Енк гэткага жалю, енк гэткай балесьці,
Што можа душой і тырана затрэсьці!
Так крыкне па страчаным любым дзяўчына,
I маці так енкне, хаваючы сына.
I маці тут родная труп той пазнала,
Пазнала таго ў ім, каго ўзгадавала,
Хто хлеба ёй, беднай, насіў яшчэ ўчора,
Хто быў бы ёй, беднай, на старасьць падпорай…
Эх, сын яе родны, эх, Янка прыгожы
Ляжыць нежывым на пасьцелі на Божай!
Не ўстане навекі і сьвету не ўбача…
I плача так маці і горка так плача,
А зь ёю, здаецца, і ночка галосіць,
I сьлёзы зьбірае і к Богу заносіць.

Ці ж добра, ці ж лёгка? Эй, пане, эй, мсьцівы!
Што Янка у пуні згарэў нешчасьлівы?
Твая ж гэта, пане, рука учыніла,
Што будзе на сьвеце адной больш магілай,
Адной больш магілай, а сьлёзаў без меры.
Прыгледзься, што зробіў ты ўзмахам сякеры?
Вось Янка забіты, вось Янкава маці
Убогая мусіць ісьці жабраваці,
Бо ўжо працаваці застара, заслаба,
Не то што мужчына, ат, ведама, — баба!
А што скажа Зося, як зь места прыедзе?
Што скажа, як спаленым Янку угледзе?
Ну, цешся, ну, цешся пацехаю ката!
Ужо дамавіна гатова на брата.
Ці ж добра, ці ж лёгка? Эй, пане, эй, мсьцівы!
Што Янка у пуні згарэў нешчасьлівы, —
Так голас таемны пытаецца ў пана;
Але грызьць сумленьне ці ж можа тырана?
Раз толькі надумаўся збродню ўчыніці,
Ахвяру праз помсту са сбвету згубіці,
То пэўна, што плакаць па збродні не будзе:
Не будзе йсбці роўна, хто раз ужо зблудзе.

Сьвітае. Вот Зося ужо з Менску едзе,
Вясёлая, цешыцца — Янку угледзе;
Усё ёй так мілым, як лепей не трэба:
І гэтыя людзі, і гэтае неба;
I рада сьмяяцца, і рада сьпяваці,
I з хлопцам прыгожым пайсьці пагуляці…
Прыехала ж панна на плач, не на йгрышча,
Убачыла з пуні адно папялішча.
Што ўбачыла далей, сказаці не можа;
Два выбеглі слоўцы: «О, Езу! О, Божа!»
I рукі заломіць, і крыкам шалёным
Азвалася з жалю над Янкам звуглёным,
На брата узгляне: маўчыць той панура,
Зубамі заляскае, вочы зажмура.
Дарэмна дзяўчына адкрыць праўду хоча;
Зжымаецца сэрца, цякуць сьлёзы з вочаў…
Га! чымся так жыці, лепш легчы у гробе.
У сьлёзах, у муках, у цяжкай жалобе
Праходзе дзень гэтак; ноч сьціха ўжо пхнецца,
А Зося ні мёртва ні жыва снуецца.
Прайшла ноч, і раніцу сонца прыгнала,
Дзе ж панна? А панны з пасьцелі не стала,
Збудзіліся слугі, і пан прабудзіўся;
Сястры няма дома. Спачатку зьдзівіўся,
А потым і чорныя думы абселі:
Ці ж Зосі праз тое не стала з пасьцелі,
Што спалены Янка?.. Тут болей затросься.
Заныла на сэрцы, страх нейкі пранёсься,
I выскачыць з хаты, і крыкне на слугаў, -
Заве ад работы, заве як бы другаў:
«Эй, людзі! Дзе Зося, дзе ваша паненка.
Шукайце! Няма яе ў гэтых тут сьценках.
Была тут у хаце, няўжо яна ў полі?
А можа, а можа… не ўбачу ніколі!
Шукайце, шукайце! Бярыце багацьце,
А толькі каб Зосю я відзеў у хаце!»
Крычыць так Лаўчынскі на ўсе на староны,
А дзіка, а страшна, як зьвер той шалёны.
I збегліся людзі, шукаюць, гукаюць;
Дарэмна! Дзе Зося, дзе панна — не знаюць.
Аж глянуў брат родны у сад на сасонку —
Вісіць сястра пана, вісідь на пастронку.

У тры дні дзьве ямы на труны капалі:
На могілках Янку-хамулу схавалі,
А далей, за могілкі, — гожу паненку,
Народ жа над імі маліўся і кленкаў,
Нябожчыкаў несьлі хаваць неяк зрана,
Пад вечар жа везьлі ў вар'яцкі дом пана.

Эй, кончана казка! Ну, як вам здаецца:
Ці праўды ў ёй многа, ці лжэ, ці сьмяецца?
Мне ж верце, што гэта ёсьць праўдай звычайнай, —
Спытайцеся толькі старэйшых пад Гайнай,
Там кожны з ахвотай раскажа вам гэта;
Хоць там яшчэ гора людзей не апета,
Але ў паданьнях жыве і жыць будзе
І сьведчыць сабою багатых а блудзе.
Закінеце можа, што ў казцы на пана
Замнога ўсялякіх шальмоўств наўскладана?
Няхай жа багаты пан кепска не чыне,
Напэўна і казка ні ў чым не абвіне.
Бо што зробіць бедны, зь бяды што натвора,
Такога і казка не так абгавора;
А створа ж багаты дзе подласьць якую
І з роскашы праўду патопча сьвятую, —
Ні ў чым не дазнае ад прышласьці ласкі:
Такім недаруюць ні песьні, ні казкі.