Розин Ярандай

Йӗрсем ҫухалмаҫҫӗ

Хӗвел ансан йӗпхӗ ҫума пуҫларӗ те тул ҫутӑлсан та чарӑнмарӗ. Лакӑм-тӗкӗм шывланчӗ, ҫул-урам йӑпӑлкаланчӗ.

Каймалли ҫыннӑн каймаллах. Эпир те ҫула тухрӑмӑр.

Хӑвӑрт ҫӗреме юратакан Ваҫук, прокуратура шоферӗ, паян васкамасть, машинӑна асӑрханса тытса пырать. Куҫне самантлӑха та ҫул ҫинчен илмест. Сӑмахламасть те. Эпӗ те чӗнместӗп. Шухӑшлатӑп. Шухӑшлатӑп кӑна-и?! Тертленетӗп те. Пиллӗкмӗш талӑк ӗнтӗ, сӗрӗм тивнӗ евӗр, пуҫ кашлать. Ҫӗрле те йӗркеллӗ ҫывӑраймастӑп. Ӑш вӑркать, чӗре ыратать. Ӗҫӗм те йӑпану кӗмест. Никампа та курнӑҫас килмест.

Ҫапла пӗр кӗтмен ҫӗртен хавшарӑм, япӑхрӑм, йӑлт минрерӗм. Хӗн-асапӗ вара акӑ мӗнрен пуҫланчӗ.

Хӑнӑхнӑ йӑлапа ир-ирех Атӑлта шыва кӗрсе тухрӑм. Йӑмӑхса ҫӗкленекен хӗвелпе киленсе, тӑвайккинелле улӑхаттӑм. Сасартӑк ятран чӗнсе сывлӑх сунчӗҫ:

— Юра, салам.

Эпӗ сасӑ илтӗннӗ еннелле ҫаврӑнса тӑтӑм. Ак тамаша! Ман умра Инна тӑра парать. Чӗрене сахал мар ҫунтарнӑ Инна. Хӗрлӗ кӗрен платье тӑхӑннӑскер, ирхи хӗвел ҫутинче вут кӗлти пек туйӑнса кайрӗ. Ун пуҫӗнче ҫӗхе кӑвак тутӑр, сулахай аллинче — пӗчӗк сумка. Сылтӑм аллипе арҫын ача ҫавӑтнӑ. Хӑй тавра тата туллиех ача-пӑча, галстуклӑскерсем.

— Анне!.. Кур-ха, пӑрахут хӑпарать ав! Шап-шурӑ пӑрахут! — Иннӑна ҫыран хӗрринелле туртрӗ ҫавӑтнӑ ача.

Инна ача хавхаланӑвне асӑрхаймарӗ те тейӗн. Мана чӑрлаттарса пӑхнӑ та ― шак хытса тӑрать. Эпӗ сӑмах хушасса, пырса алӑ тытасса кӗтрӗ-тӗр. Эпӗ вара пӗр сӑмах та чӗнмерӗм, чарӑнса та тӑмарӑм — тӑвайккинелле вашлаттартӑм.

— Юра!.. Юра, тетӗп! — ачине хӑварсах ман хыҫҫӑн талпӑнчӗ Инна.

Чун тӑвӑлса килчӗ манӑн. Питӗм пӗҫерсе кайрӗ. Ҫук, чарӑнса тӑмарӑм, урампа малалла васкарӑм. Апатланма та хваттере кӗмерӗм — тӗрех ӗҫе, прокуратурӑна, уттартӑм, Иннӑна ҫапла ӑнсӑртран тӗл пулнипе ачалӑх кунӗсене аса илтӗм.

…Лутра Пакӑшӑн ҫеремлӗ урамӗ. Эпир, ача-пӑча, лапталла вылятпӑр. Инна та пур. Вӑл тепӗр ушкӑнра. Эп ӑна аякранах мечӗкпе персе тивертрӗм. Ҫилленчӗ-тӗр вӑл. «Тикӗт куҫ, тикӗт куҫ», ― тесе витлерӗ. Эпӗ кӑмӑлсӑрлантӑм, вӑйӑ пӗтессе те кӗтмерӗм, килелле чуптартӑм, Ҫакӑн хыҫҫӑн, кӗршӗллӗ пулин те, Иннӑпа чылайччен курнӑҫмарӑм, хам тӗллӗн шӑмарса ҫӗрерӗм. Вӑл хамӑр пата пырсан та, тарса пытанаттӑм.

Пӗррехинче хайхи, утӑ ҫинче, атте мана ир-ирех ыйхӑран вӑратрӗ.

— Йӑранашран утӑ турттармалла. Кайса лаша кӗл. Асту, кӗреплепе сенӗк илме ан ман, ― терӗ вӑл мана, васкасах ҫула хатӗрленекенскер.

Хаваспах килӗшрӗм. Йӑранашра Инна ҫук, манран тӑрӑхлакан пулмӗ терӗм. Пӗр шиксӗр ӗҫлетӗп. Ирӗклӗн. Анчах ир савӑннӑ иккен. Инна та аппӑшӗпе пӗрле унта пырать-мӗн. Пирӗн ума вӗсем тӑкӑрлӑкра сиксе тухрӗҫ. Иннӑ тата хыҫала ларнӑ та, ман еннелле пӑхса, йӑл-йӑл кулса пырать. Кур ак, хӗрарӑмсем пулсан та, арҫынсенчен малта пыратпӑр тенӗн туйӑнать мана унӑн кулли.

Эпӗ тилхепене карт туртрӑм — лаша малалла ыткӑнчӗ. Иннӑсенчен вӑшт кӑна иртсе кайрӑмӑр.

Йӑранаша ҫитсен, утине эпир урапа ҫине наччасра тиесе лартрамӑр. Лава уттармаллаччӗ кӑна — Иннӑсем персе ҫитрӗҫ. Атте васкамарӗ, кӗршӗ-арша пулӑшам кӑштах терӗ те тимлесех Иннӑсен урапи ҫине утӑ тиеме тапратрӗ.

— Эсир кунтах юлӑр, ― терӗ атте Иннӑпа иксӗмӗре, лашана ялалла уттарса. ― Эпир часах каялла таврӑнатпӑр.

Вӗсем курӑнми пулсан, алла кӗрепле тытрӑм та тӑкӑннӑ утта, пуҫтарса, купа ҫине кая-кая хутӑм.

Сасартӑк шарлаттарса аслати авӑтса ячӗ, шалкам ҫумӑр пуҫланчӗ. Эпӗ йӑпӑр-япӑр купа айне кӗрсе лартӑм.

— Юра!.. Хӑратӑп! — кӑшкӑрать Инна.

— Кил эппин, ― терӗм те, ҫумӑра пӗчченех ларса ирттерме шутланӑскер, Инна валли те вырӑн хатӗрлерӗм.

Чӑл та чал ҫиҫӗм ҫиҫет, аслати кӗрлет те шартлатать. Аҫа-ҫиҫӗм умлӑн-хыҫлӑн куҫа алчӑратрӗ.

— Ай, хӑратӑп эпӗ! — ҫӑтӑрр пӑчӑртаса тытрӗ мана юнашар пырса ларнӑ Инна. ― Ҫав тери хӑратӑп.

Хиреҫ пӗр сӑмах та чӗнместӗп.

— Каҫар ӗнтӗ, Юра, ― пӑшӑлтатрӗ хайхи хӗрача. ― Тархасшӑн, ан ҫиллен. Ун чух эп… лапталла вылянӑ чух… тарӑхса мар… Темшӗн сана… сансӑр кичем мана. Эпӗ вӗт…

Лӑпчӑнать те лӑпчӑнать ман ҫума Инна. Пӗр чӑрӑнмасӑр сӑмахлать. Туятӑп, чӗри унӑн хыттӑн-хыттӑн тапать. Ҫанҫурӑмӗнчен кӑвайт умӗнчи пек вӗри ҫапать.

— Юра!.. Инна! ― илтӗнчӗ кӗҫех атте сасси. Эпир купа айӗнчен тухрӑмӑр. Ҫумӑр чарӑннӑ иккен.

— Паян улӑхра ӗҫлейместпӗр пуль. Ларӑр, киле каятпӑр.

Урапа ҫине ларсан та, татти-сыпписӗр калаҫрӗ Инна. Эпӗ унран мӗншӗн ютшӑнса ҫӗренине те, меншӗн тарӑхнине те — йӑлтах каласа пачӗ аттене.

— Ай-яй-яй! — пуҫне пӑркаларӗ атте. ― Арҫын вӗт-ха эс, Юра. Юрамасть апла.

Аслисем, атте-аннесем, ырӑ-тату пӗрӑнатчӗҫ пирӗн. Пулӑшса, килӗштерсе, ялан пӗр сӑмах тытса.

— Кур-ха, мӗнешкел савӑнӑҫ! — урапа ҫинчен ялт сиксе анчӗ Инна, сада кӗрсен. Унтан чеен кӑна мана пӗрнипе юнарӗ. ― Урлӑ пурӑнма юрамасть пирӗн, Юра. Эпир лартнӑ улмуҫҫи ҫӗнӗ хунав кӑларнӑ.

Эпӗ те Инна хыҫҫӑн ӑнтӑлтӑм.

— Ой, епле тӗреклӗ хунав! — савӑнтӑм эпӗ те.

— Санӑн та кӑвак хуппи уҫӑлчӗ ав. Асту, ан хупӑнтар ӑна, кӑвак хуппине… — йӑл кулса илчӗ Инна.

Ҫапла ачалӑхри самантсене аса илсе пырса сисмерӗм те — прокуратурӑна ҫитрӗм. Коридорта, ман пӗлӗм умӗнче, Якур пичче ларать. Лутра Пакӑш ҫынни. Пирӗнтен инҫе мар, ҫырма урлӑ, пурӑнатчӗ. Таҫта та тӑрӑшса пӑхрӗ вӑл хӑй ӗмӗрӗнче — ниҫта та ӑнӑҫтараймарӗ. Ултӑ ҫул каялла, сутуҫран кӑларса ярсан, хулана килсе хуралҫа вырнаҫнӑччӗ.

— Ара, Юра мар-и ку? — яштах сиксе тӑчӗ ҫакскер. ― Сана та прокуратурӑна чӗнтерчӗҫ-им?

— Никам та чӗнтермен мана. Хам килтӗм.

— Пӗр-пӗр инкек сиксе тухрӗ пуль-ха. Е тем урӑх-хи… — куҫӗсене хӗссе пуплерӗ Якур пичче.

— Нимле инкек те сиксе тухман. Эпӗ кунта ӗҫлетӗм Якур пичче, ― терӗм те алӑка уҫса хутӑм. ― Кӗрӗр.

— Вӑт тӗнче! — пӗҫҫине шарт ҫапрӗ вӑл. ― Следователь, эппин, эс халь?

— Ҫапла, следователь. Прокуратура следователӗ.

— Вуларӑм-ха, алӑк ҫине ав «Назаров Юрий Иванович следователь» тесе ҫырса хунӑ. Паллӑ хушамат. Пӗлнӗ хушамат. Хӑш ял ҫынни-ши тесе шухӑшласа лартӑм. Чим-ха, ― ҫӗлӗкне пукан ҫине хывса хучӗ вӑл. ― Апла эс юрлама пӑрахрӑн-им?

Ҫапла, Якур пичче кӑна мар, пӗтӗм ял эп юрӑҫ пуласса кӗтетчӗ. Ара, пилӗк ҫултах купӑс каласа юрлаттӑм та. ӗсерехпе те, ― ӗҫре-и унта е каннӑ вӑхӑтра, ― яланах юрӑ шӑрантараттӑм. Кашни концертах хутшӑнаттӑм. Тури Ҫӗрпӗкассине те, Акташа та, Ҫӗнтӗкҫырмине те пайтах юрӑпа ҫӗренӗ.

Сцена ҫине тухаттӑм та купӑса тӑсса яраттӑм. Зал шӑпӑрт пулатчӗ. Чун-чӗрем ҫичӗ пӗлӗт тӑрринче ярӑнатчӗ. Юрӑ илемӗпе киленсе, хӑвачӗпе рехетленсе, янравлӑхӗпе хавхаланса, ӑҫта тӑнине те манса каяттӑм, хам ҫав тери ырӑ, ҫав тери хаваслӑ туяттӑм. Юрӑ вӗҫленсен, пуҫ таяттӑм та чаршав хыҫне чӑматтӑм. Куракансем алӑ ҫупатчӗҫ. Шавлӑн, чылайччен…

Юрӑ вӑл — чӑн-чӑн ҫунат. Хуйха-суйха сирет, чун-чӗрене ҫӗклет, ӗмӗт-шухӑша ҫунатлантарать. Чӑнласах юрӑҫӑ пуласшӑнччӗ эпӗ. Анчах ӗмӗтленни пур чухне те ҫитсе пымасть ҫав пурнӑҫра. Ман тӗллӗн те инкек сиксе тухрӗ. Пысӑк инкек.

…Кикенлӗхре капан хываттӑмӑр. Кӑнтӑр апатне ларнӑччӗ ӗнтӗ. Улӑх тӑрӑх хыпӑнса кӑшкӑрни илтӗнчӗ кайрӗ.

— Пушар!.. Пушар!..

Пурте тӑвайккинелле чупрӑмӑр. Пирӗн киле вут хыпса илнӗ. Майсӑр ҫулӑм явӑнать, тӗтӗм йӑсӑрланать.

Ҫӑвара пӑкӑларӗҫ тейӗн — сывлӑш пӗлӗнсе ларчӗ. Алӑсем лӑстӑр усӑнчӗҫ. Урара пӗр вӑй та ҫук.

Пирӗн тӑпӑл-тӑпӑл кил-ҫуртран куҫ умӗнчех кӑмрӑк кӑна тӑрса юлчӗ.

— Ах, пӗтрӗмӗр! Пӗтмеллипех пӗтрӗмӗр! Тӗшӗрӗлсе аннӑ атте ҫапла кӑшкӑрни паян кун та хӑрушшӑн илтӗнсе тӑрать ман хӑлхара.

— Пӗр ӗкнӗ йывӑҫа каялла тӑратса лартма ҫук. Пысӑк инкек пулсан та, ҫав териех хыпса ҫунма кирлӗ мар, Иван пичче, ― терӗ совхоз директорӗ, аттепе юнашар ларса. ― Пулӑшатпӑр. Ҫурт-йӗр ҫавӑрма кирпӗч паратпӑр. Цемент та, чус хӑма та…

Вут-ҫулӑм кунашкал алхаснине Лутра Пакӑшра никам та астумасть. Шалт тӗлӗнчӗ ялйыш.

— Вут тӗртнӗ-тӗр? — теҫҫӗ урӑх сӑлтав курмасӑр.

— Паллах, вут тӗртнӗ. Килте паян пӗри те пулман вӗсен — улӑхраччӗ ҫемйипех.

— Ах, унашкал путсӗрсене-е!

Пушара сӗнтерсен те, ялйыш чылайччен саланмарӗ. Милици ҫыннисем те тимлесех тӗпчерӗҫ. Кам вут тӗртнӗ? Мӗншӗн? Пурпӗрех уҫҫи-хуппи тупӑнмарӗ.

Килйыш ҫине татӑлса аннӑ ҫак хӑринкек ман ҫамрӑклӑх ӗмӗтне те татрӗ.

— Вӗренме каяймастӑн пуль, ывӑлӑм, ― йывӑррӑн калаҫрӗ атте. ― Хӑвах куратӑн, пӗрт-ҫурт ҫаврмалла.

Юрӑҫа вӗренме каяймарӑм вара, тракторпа ӗҫлеме пуҫларӑм. Ҫав ҫулах пӗрт купаласа лартрӑмӑр. Паллах, совхознумай пулӑшрӗ, тӑван-пӗтен те тимлерӗ. Кӗркунне эпӗ салтак пулса тӑтӑм. Юрӑҫа тухас ӗмӗт ҫарта тепӗр хут амаланса кайрӗ. Ҫарта та тӑтӑшах концертсене хутшӑнаттӑм. Емӗтӗме пӗлнӗ пекех, командирсем те консерваторие вӗренме кӗме сӗнчӗҫ.

Служба пӗтесси виҫӗ уйӑх юлсан, консерваторирен хут ҫитрӗ — экзамен тытма каймалла. Чаҫрен мана тав туса, Хисеп грамоти парса, ӑнӑҫу сунса, питех те хисеплӗн ӑсатрӗҫ.

Купене эпӗ Ҫӗпӗр вырӑсӗпе, вӑрҫӑ инваличӗпе, пӗрле лекрӗм. Сӑмахлама юратакан ҫын пулчӗ вӑл. Вырнаҫнӑ-вырнаҫман мӗн ҫӑмӑлпа ҫӗренине ыйтса пӗлчӗ.

— Юрӑҫӑ, паллах, лайӑх професси. Анчах эпӗ, санашкал ҫамрӑк та вӑйпитти пулсан, юрӑҫа мар, следователе вӗренӗттӗм ирсӗр ӗҫ тӑвакансемпе кӗрешме. Эх, еплерех шӗкӗлчемелле ҫав йӑх-яха! — тарӑхса, чӑмӑрӗпе сулкалашсах калаҫрӗ вӑрҫӑ инваличӗ.

Тарӑхма сӑлтавӗ те пур иккен хӑйӗн. Вӑрҫӑ суранӗсене сиплеме санаторие каяканскере йӗксӗксем пӗр пус укҫасӑр тӑратса хӑварнӑ. Чӑматанне те, путевкине те йӑкӑртнӑ.

— Кала-ха, юлташӑм, ― терӗ вӑл. ― Нивушлӗ ҫав йӗксӗксене тупма ҫук? Эхер, унашкал чуманттайсем ӗлӗм те пулаҫҫӗ-и?

Чӑнах та, ара, япала ҫаратса е ытти усал ӗҫ туса таса чунлӑ ҫынсене кӗрентерекенсемпе ҫине тӑрса кӗрешме май ҫуках-ши вара? Пире те, ав, кӗтмен ҫӗртен шар кӑтартрӗҫ, кӑмрӑк ҫине тӑратса хӑварчӗҫ.

Ҫак шухӑш вӑрҫӑ инваличӗпе уйрӑлнӑ хыҫҫӑн та канӑҫ памарӗ мана, чӗрене хускатмаллипех хускатрӗ. Ҫавӑнпа чаҫрен ярҫа панӑ документсене консерваторйрен илтӗм те Саратоври юридически института кайса? патӑм, студент пулса тӑтӑм.

Ҫурхи кунсем пекех хаваслӑ иртрӗҫ институтри ҫулсем. Сиссе те юлаймарӑм — юрист дипломне илтӗм, ҫуралнӑ ҫӗршыва таврӑнтӑм.

Якур пичче пальто тӗмисене вӗҫертрӗ, кӗсйинчен пирус кӑларса тивертрӗ.

— Леш эрнере ялта пултӑм, ― терӗ ман ҫине чеен пӑхса. — Лутра Пакӑша Иннӑпа пӗр автобусра кайрӑмӑр…

Мана вӗчӗрхентерес тет-шим ку? Пӗлет вӗт-ха: ултӑ ҫул каяллах Инна урӑх ҫынна качча тухнӑ.

— Пӗлетӗн-и, Юрий Иванович, ― терӗ вӑл малалла пирус тӗтӗмне ҫӑварӗнчен ункӑлантарса кӑларнӑ май, ― Иннӑн пысӑк инкек — упӑшкине хупса лартнӑ. Лешӗ темӗнле хӗрачана пӑшалпа пенӗ тет-и…

Пит-куҫ пӗҫерсе кайрӗ. Чун тӑвӑлнине палӑртас мар тесе, калаҫӑва урӑх йӗр ҫине ӗкерме тӑрӑшрӑм.

— Акӑ мӗншӗн чӗнтертӗм сана, Якур пичче, ― терӗм сӗтелтен таса хут листи кӑларса. ― Леш эрнере эс ӗҫрен таврӑнна чух ҫынсем ҫапӑҫнине курнӑ. Ҫапла вӗт?

— Ӑхӑ.

— Каласа пар-ха чӑннипе, кам кама хӗнерӗ? Ҫапӑҫӑва кам пирвай пуҫларӗ?

— Йӑлтах лешсем, арҫынпа хӗрарӑм, айӑплӑ. Ман умра виҫҫӗн пыратчӗҫ. Виҫӗ йӗкӗт. Ҫап-ҫамрӑкскерсем. Хӗрсех спортсменсем ҫинчен калаҫатчӗҫ. Вӗсене лутака арҫын чарса тӑратрӗ. ӗсӗрскер. Арҫынни ҫеҫ-и? Хӗрарӑмӗ те самаях хӗрӗнкӗччӗ. «Туртмалли пур-и?» — ыйтрӗ арҫын, Ҫӗллӗреххи, мӑйӑхли, ӑна пирус сӗнчӗ. «Э-э, туртма вӗреннӗ, пирус пачкине тыткалама пӗлместӗр. Культура ҫитмест!» — тӗрккесленчӗ арҫын. «Вӗрентиччен пирусне хӑвӑрпа чиксе ҫӗремелле», ― ларӑнмарӗ мӑйӑхли. Йӗкӗт «р» калаймасть. Ҫакна хӗрарӑм та сисрӗ, «вӗлентиччен» тесе хихиклетрӗ. «Вӗренне ҫынсӗм, культурӑллӑ ҫынсем тесе шутлатӑр пуль, анчах сирӗн культура виҫӗ пуса та тӑмасть», ― тавӑрчӗ мӑйӑхли. «Вӗленнӗ… культулӑллӑ…» — каллех йӗкӗлтерӗ хӗрарӑм. Мӑйӑхли текех калаҫса тӑмарӗ — весенчен пӑрӑнчӗ те малалла таплаттарчӗ. Ун хыҫҫӑн — юлташӗсем. Арҫынна килӗшмерӗ ку. Ҫак самантра подьезд алӑкӗнчен тата иккӗн тухрӗҫ. Хӗрарӑмпа арҫын. Сыпнӑскерсем. Вӗсене курсан, йӗкӗлтекен хӗрарӑм кӑшкӑрма тапратрӗ: «Пулӑшӑр!.. Тытӑр!.. Хулигансем вӗсем!.. Упӑшкана хӗнерӗҫ!..» Подъездран тухнӑ арҫын, вӑрӑм та сарлака хулпуҫҫиллӗскер, калаҫса-туса тӑмарӗ — сӑра алтӑрӗ пек чӑмӑрӗпе пӗррех янклаттарчӗ мӑйӑхлине. Унтан ыттисене тапӑнчӗ. Пирус ыйтаканни те чӑрсӑрскер иккен. Вӑл та ҫапӑҫӑва хутшӑнчӗ. Сыпнӑ хӗрарӑмӗсем те этем ӗретлӗскерсем мар, хӗтӗртме юратаканскерсем. Вӗсем те аллинчи сумкисемпе йӗкӗтсене ҫапма тытӑнчӗҫ. Ҫурӑмран та, лӗпкерен те лектерчӗҫ ҫамрӑксене. Арҫыннисем кӑкӑртан тапрӗҫ. Мӑйӑхли сиксе тӑчӗ те умлӑн-хыҫлӑй арҫынсене тӗке-тӗке ячӗ. Йӗкӗтсем сиксе тӑчӗҫ. Ним айӑпсӑр патак ҫинӗскерсем тарӑхрӗҫ пулмалла, арҫынсене чӑнтти-чантти туянтарчӗҫ. Ай-яй лайӑх лектерчӗҫ! Ҫапӑҫу, тен, тата хӗрсе каятчӗ пуль — милицие шӑнкӑравларӑм, Кӗҫех вӗсен машини ӗрӗхтерсе те ҫитрӗ. Эп вара пӑхса тӑмарӑм, килелле утрӑм. Мӗн пулса иртнӗ кайран, пӗлместӗп.

Якур пичче каллех пирус чӗртрӗ, вӑрӑммӑн сывласа, тӗтӗме шалалла ҫӑтрӗ. Эп ӑна тав турӑм та допрос протоколӗ ҫине алӑ пустартӑм, ӑсатса ятӑм.

Вӑл кайсан та пусӑрӑнаймарӑм эпӗ, хваттере таврӑнсан та лӑпланаймарӑм. Ыйхӑ вӗҫрӗ. Ҫӗрӗпе ҫывӑраймарӑм, енчен енне ҫаврӑнкаласа выртрӑм. Аптранипе пине ҫитиччен те шутласа пӑхрӑм — усси ҫук. Пурпӗрех тӗлӗрсе каяймастӑп. Куҫ умӗнче тӑтӑшах Инна тӑрать. Унӑн сӑнӗ-пичӗпе сапӑрланатӑп, ҫепӗҫ сассине илтетӗп. Атӑл хӗрринче, тен, пӑрӑнмалла марччӗ ман унран, сывлӑх — сунмаллаччӗ те калаҫса илмеллеччӗ-тӗр. Кӑшт та пулин… Тен, юнашар ларсах сӑмахламаллаччӗ? Мӗн тесен те, пӗр-пӗрне курманни ултӑ ҫул! Хам ҫара кайнӑранпах курнӑҫман вӗт эпир. Каласа памалли те, ыйтса пӗлмелли те иксӗмӗрӗн те пайтахчӗ-ҫке.

Эх, эп те ҫав! Пӑрӑнтӑм та утрӑм. Мӑнкӑмӑлланас килчӗ-ши, е чӗрене хускатас темерӗм?..

Ир-ирех прокурор сӗтелӗ ҫине заявлени пырса хутӑм, хама урӑх района куҫарма ыйтрӑм. Чи инҫетри района, чи йывӑр района.

— Паллах, хулари прокуратурӑра ӗҫлеме ҫӑмӑл мар, ҫапах хӑшпӗрисем районтан кунта куҫасшӑн ӑшталанаҫҫӗ, ― терӗ хула прокурорӗ, шухӑша кайса. ― Кала-ха, мӗн кӑмӑлна хуҫрӗ? Эс тӗпченӗ ӗҫсене питӗ тимлӗн тишкертӗм, пӗр кӑлтӑк та тупмарӑм. Ӗнер те канашлура ырларӑмӑр сана. Маттур, пултарать терӗмӗр. Паян ак… Тен, хам кӗрентертӗм ӑнсӑртран?

— Ҫук, никам та кӗрентермен мана.

— Апла йывӑрлӑхран хӑрать темелле-и сана?

— Йывӑрлӑхран та хӑрамастӑп.

— Мӗншӗн каясшӑн эппин.

— Ялта ҫуралса ӗснӗ эпӗ.

— Чуна уҫса каламастӑн, Юрий Иванович. Темӗскер пытаратӑн. Чим-ха, чирлӗ мар-и эсӗ? Йӑлт шуралса кайнӑ ав. Больницӑна ӑсатмалла сана.

— Ан чӑрманӑр. Больница мар, урӑхла сиплев кирлӗ мана…

Ыйтӑва аран-аран тивӗҫтерчӗҫ. Папкӑри хутсене прокурора парса хӑвартӑм та халь акӑ ҫӗнӗ вырӑна, районти прокуратурӑна, каятӑп. Унта ман пӗр палланӑ ҫын та ҫук. Инна та, хулана килнӗ пек, экскурсие пырас ҫук. Вӑл районта пӗр завод та ҫук. Йӗркене пӑсакансен шучӗ кӑна пӗлтӗрхинчен самай ӗснӗ.

Сасартӑк машина тӑпах чарӑнчӗ. Тепле кантӑка ҫапӑнмарӑм.

— Лартса кайӑр-ха, тархасшӑн? — пирӗн паталла чупать хӗрарӑм.

— Ӑҫта ҫитмелле? — машина алӑкне уҫрӗ Ваҫук.

— Асламаса.

— Ларӑр. Асламас витӗр каятпӑр.

— Епле телейлӗ эпӗ… ― васкасах кӗрсе вырнаҫрӗ хӗрарӑм.

Машина малалла ыткӑнчӗ.

— Чим-ха, ― ман ҫине тӗсесе пӑхрӗ хӗрарӑм, ― Юрий Иванович Назаров мар-и эсир? Сирӗн сӑнӑра Инна Арцева альбомӗнче курнӑччӗ. Вӑт мӗнле, тӗрех палласа илтӗм! Уииверситетра Иннӑпа пӗрле вӗренеттӗм. Качча патӑмӑр ӑна. Ҫапла, эпӗ те пултӑм туйрӑ. Эй, тӗнче! Аса илсен…

Ҫанҫурӑм сӗлетсе кайрӗ. Каллех Инна…

— Кирлӗ мар, ― пӗлтӗм хӗрарӑма. ― Кирлӗ мар пурне те аса илме.

Ахаль те ӑш вӑркать. Ахаль те чӗре ыратать, вырӑнта мар. Вӗсем, ав, Инна та Инна…

Эх, Инна, Инна!.. Хам та манаймастӑп-ҫке сана. Ниепле те асӑмран тухмастӑн. Ҫурҫӗрте те пултӑм, Хура тинӗс хӗрринче те ҫӗрерӗм, эсӗ вара пӗр самант та манӑҫмарӑн. Манӑҫмастӑн та! Ача чух ҫуралнӑ туйӑм халӗ те вӗри. Уйрӑлнӑранпа ултӑ ҫул иртрӗ пулин те, ним чухлӗ те чакмарӗ ҫав туйӑм.

Вӑтам шкул пӗтерсен, Инна та института вӗренме каймарӗ, фермӑра ӗҫлеме пуҫларӗ. Ӗҫрен таврӑнатчӗ те пирӗн пата чупса пыратчӗ, шӑкӑл-шӑкӑл калаҫса, унта та кунта ӗлкӗрсе, аннене пулӑшатчӗ.

Ҫара кайма хут килсен, мана чысласа, ҫамрӑксем ӑсату каҫӗ ирттерчӗҫ. Ташӑ-юрӑ хыҫҫӑн Иннӑпа иксӗмӗр клубран тухрӑмӑр. Мӗн шуҫӑм киличченех лартӑмӑр лапсӑркка сирень айӗнче…

— Итле-ха, Юра, ― терӗ Инна, тухӑҫа кӑвак сӑн ҫапсан. ― Уйрӑлатпӑр. Нумайлӑха уйрӑлатпӑр…

Ҫав ир ӑна пӗрремӗш хут ыталарӑм эпӗ. Пӗрремӗш хут чуптурӑм.

— Кӗтетӗп сана, Юра. Кӗтетӗп… икӗ ҫул… вунӑ ҫул…

Ҫара кулленех ҫыру ҫырса тӑчӗ Инна… Ӑшӑ, хӗрӗ, чун-чӗрене ҫӗклентерекен ҫырусем… Савни ҫырӑвӗ чикӗри салтакшӑн темрен те хаклӑ. Шӑрҫа пек тикӗс йӗркесене каҫса кайса вулаттӑм. Икшер хут, вуншар хут… Унӑн сӑнӗкерчӗкне те хамран пӗрре те уйӑрман эп, чӗре тӗлӗнчех чиксе ҫӗреттӗм. Юлашки ҫырӑва та хаваслансах уҫрӑм. Уҫрӑм та… унта пурӗ те пилӗк сӑмах кӑна: «Юра, текех ан ҫыр. Эпӗ…»

Куҫ алчӑраса кайрӗ. Уяр ҫанталӑк та ӑмӑрланса тӗксӗмленчӗ, хура тӗспе витӗнчӗ. Виҫӗ талӑк чӑлкӑм куҫ хупмарӑм, тӑтӑш асаплантӑм. Ҫакна старшина та сисрӗ. «Ма салху ҫӗретӗн? — терӗ вӑл, манпа юнашар ларса. ― Чирлерӗн-им? Е-е… ӑнлантӑм, чун савни качча тухнӑ. Тьфу! Хӗр вӑл — анне мар, татах тупӑнать. Ҫакна ан ман: хӗрсем вӗсем куҫ умӗнче кӑна чӗкеҫ евӗр чӗвӗлтетеҫҫӗ, сӑмах параҫҫӗ, уйрӑлсанах, сан ҫинчен манаҫҫӗ, урӑх качча куҫ хываҫҫӗ, урӑх каччӑ танатине кӗрсе ӗкеҫҫӗ. Паллах, пурте апла мар, ҫапах… Ан хуйхӑр. Кӗтме пӗлмен хӗршӗн чунна ан ҫунтар. Урӑххи тупӑнать кайран, шанчӑкли».

Тарӑхнӑскер, кӗреннӗскер, Иннӑна манма тӑрӑшрӑм. Вӑл пур — ниепле те асӑмран тухмарӗ. Халӗ те тухмасть.

— Шофер, ҫакӑнта антарса хӑварӑр. Эп ҫитрӗм, ― терӗ те хӗрарӑм Ваҫука укҫа тыттарма тӑчӗ.

— Кирлӗ мар, ― ун аллине сирчӗ Ваҫук.

2

Района ҫитсе кӗреспе ҫумӑр вӗтӗртетме пӑрахрӗ. Йӑрӑм-йӑрӑм пӗлӗтсем тухӑҫалла шуса иртрӗҫ, хӗвел пӑхма тытӑнчӗ.

Машина шурӑ чул ҫурт тӗлне пырса чарӑнчӗ. Районти прокуратура шӑпах ҫак ҫурта вырнаҫнӑ.

Мана курсан, Владимир Ефимов прокурор, лутака та сарлака хулпуҫҫиллӗ арҫын, хавасланса кайрӗ, сӗтел хушшинчен тухсах, алла тытса чӑмӑртарӗ.

— Иртенпех кӗтетӗп. Пӗлетӗр-и, пӗр-пӗччен тӑрса юлтӑм, ― терӗ вӑл. — Следователе урӑх района куҫарчӗҫ. Помощник чирлесе ӗкрӗ… Халь ӗнтӗ сывлӑш ҫавӑрса ярӑпӑр иксӗмӗр.

Владимир Владимирович сӗтел хушшине ларчӗ те сасартӑк темшӗн шухӑша кайрӗ.

— Ай, пачах маннӑ. Ӗнер следователь валли икӗ пӗлӗмлӗ хваттер уйӑрса пачӗҫ. Вӗр-ҫӗнӗ хваттер. Кайса кур, ― терӗ те сӗтел сунтӑхӗнчен ҫӑра уҫҫи кӑларса тыттарчӗ. ― Ҫул хыҫҫӑн паян канма та пултаратӑн.

— Ывӑнман эпӗ.

— Апла-тӑк, ӗҫе пуҫӑн, ― сейфран кӗрен хуплашкаллӑ «ӗҫ» кӑларса хучӗ прокурор. ― Ҫынни хӑй те айӑпне йышӑнать. Свидетельсем те вӑл асса-тӗссе пурӑннине ӗнентереҫҫӗ. Следствие виҫӗ эрнере вӗҫлесен, аван пулмалла.

Прокурор панӑ папкӑна илтӗм те следователь пӗлӗмне кайса лартӑм, ӗҫ вӑрттӑнлӑхӗсемпе паллашма тытӑнтӑм.

Тӗпрен илсен, пӗртте чӑкӑлтӑш мар пек вӑл ӗҫ. Уйкас ҫынни, Вадим Ухватов, совхоз механикӗ, Ҫатра улӑхӗнче Галя ятлӑ хӗрпе йӑпанса ларнӑ. Ҫакна Оля пионервожатӑй курнӑ та арӑмне систернӗ, хӑйне те механизаторсем умӗнче намӑслантарнӑ. Вадим, самай хӗрӗнкӗскер, вожатӑя ҫатӑрласа тытнӑ та: «Ҫӑварна хуптаратӑп-ха пӑрре сана!» — тенӗ. Тата темтепӗр каласа хӑратнӑ, юнанӑ.

Тепӗр виҫӗ кунтан, чӑнах та, Ольӑна, амӑшӗ вырӑнне шкул хуралӗнче лараканскере, такам пӑшалпа персе суранлатнӑ. Шӑпах ҫав кун совхоз спортсменӗсем пӑшалпа тӗл перессипе ӑмӑрту ирттернӗ иккен. Вадим — совхозри спорт обществин председателӗ. Пӗчӗк калибрлӑ винтовка та, патронсем те — пӗтӗмпех ун аллинче. Амӑрту хыҫҫӑн вӑл шкул картишӗнче ҫӗренине куракансем пулнӑ. Вадим пуҫтахланнине те, Оля ӑна пӑсӑрлантарнине те механизаторсем ҫирӗплетеҫҫӗ. Вадим хӑй те тунмасть. «Йӑнӑшрӑм. Хупса лартӑр», ― тет.

Уголовнӑй ӗҫ ҫумӗнче Оля ӗтӗнчен кӑларнӑ пуля та пур. Экспертиза пӗтӗмлетнӗ тӑрӑх, вӑл тирта пуҫтарнӑ пульӑсемпе пӗр кӗпҫеренех тухни палӑрнӑ. Шкулти столовӑйра та, коридорта та Вадим тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗсем!

Вадим айӑплине ӗнентерекен тепӗр япала — сӑран хутаҫ. Амӑртӑва вӑл унпа патронсем тултарса пынӑ. Ольӑна суранлатнӑ хыҫҫӑн ӑна коридора пӑрахса хӑварнӑ. Хутаҫра патронсемпе пӗрлех столовӑйран йӑкӑртса тухнӑ кӑлпасси, ҫу, чӑкӑт, консервӑ банкисем пур.

Следстви материалӗсене пӗр-пӗринпе танлаштарса пӑхрӑм та, хӑшпӗр иккӗлентерекен ыйтусем сиксе тухрӗҫ ман, ӑнланмалла мар вырӑнсем тӗл пулчӗҫ.

Ольӑна Вадим питӗ тарӑхнӑ тейӗпӗр. Ӑна вӑл ҫынсем умӗнче тытса лӑсканӑ пултӑр. Анчах мӗншӗн-ха Вадим ӑна урамран мар, шкула шала кӗрсе перет.

Столовӑйра та, коридорта та Вадим тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗсем пур. Анчах пушмакӗ ниҫта та курӑнмасть. Ӑҫта-ши вӑл?

Шкула урам енчен мар, сад енчен, чӗречерен, кӗнӗ. Вадим хӑй урам енчен кӗтӗм тесе ӗнентерме пӑхать.

Инкек пулнӑ вырӑна тишкерсе ҫырнӑ протоколра ак епле каланӑ: «Оля ларнӑ пӗлӗмӗн тул енче атӑ йӗрӗ пур». Кам йӗрӗ вӑл? Паллӑ мар. Тен, Вадим кантӑкпа тӑрмашнӑ вӑхӑтра Ольӑна астарса-калаҫтарса тӑракан тепӗр ҫын пулнӑ унта?

Пӗчӗк калибрлӑ винтовка та ҫук. Ҫухалнӑ.

Палласа илнӗ-и Вадима Оля? Миҫе сехетре киле таврӑннӑ вӑл? Арӑмӗпе мӗн калаҫнӑ? Хӑйне епле тыткаланӑ?

Ҫак ыйтусен тупсӑмне паян-ыранах пӗлмелле ман. Ольӑна пенӗ винтовкӑна та шыраса тупмалла…

Чи малтан эп больницӑна шӑнкӑравларӑм. Оля сывлӑхӗ ҫаплах начар иккен. Халӗ те тухтӑрҫем унпа калаҫтармаҫҫӗ. Тепӗр эрнерен шӑнкӑравласа пӑхма хушрӗҫ.

Вӑхӑта ахаль ирттерес килмерӗ — Вадима хам пата чӗнтертӗм. Вӑл, яштака та тӗреклӗ хул-ҫурӑмлӑскер, пуҫа усса, аллисене каялла тытса кӗчӗ, тӗрех ман сӗтел умне пырса ларчӗ.

— Туртмалли памӑр-ши? — терӗ именчӗклӗн.

Ку таранччен те туртман эпӗ. Туртма та шутламастӑп. Апла пулин те, следовательте ӗҫлеме тытӑннӑранпа портфеле пирус чиксе ҫӗреме пуҫларӑм.

Вадима пирус кӑларса тыттартӑм. Пачкӑна вӑл хуллен, ассӑн сывласа уҫрӗ. Пӗр пирус кӑна кӑларса илчӗ, ыттине каялла сӗтел ҫине хучӗ. Эп ӑна пуҫ тӗпинчен пуҫласа ура тупанне ҫити сӑнарӑм. Унӑн уринче пушмак мар, кирза атӑ.

— Сирӗн ӗҫе малалла эпӗ тӗпчетӗп, ― терӗм, хам ята, хушамата пӗлтертӗм.

Вадим шарламарӗ, пуҫне ҫеҫ пӗксе илчӗ.

— Калӑр-ха, вожатӑя вӗлерме малтанах тӗллев лартнӑ-и е…

— Кун ҫинчен малтанхи допросрах каланӑ. Уҫӑр та вулӑр. Урӑх нимӗн те хушма пултараймастӑп.

— Ӑмӑрту ирттернӗ чух та, каҫхине те пушмакпа пулнӑ эсир. Халь ӑҫта ҫав пушмак?

— Пӗлмӗстӗп.

— Тен, килте улӑштарса тӑхӑннӑ?

— Вӑл каҫ килте пулман эпӗ.

— Ӑҫта ҫӗр каҫнӑ?.. Кам патӗнче?

— Каламастӑп. Вӑрттӑнлӑх ку.

— Вожатӑя периччен малтан столовӑйра утса ҫӗренӗ, хутаҫа апат-ҫимӗҫ тултарнӑ, Выҫӑ пулнӑ-им эсир ҫав кун?

— Нимӗнле апат-ҫимӗҫ те тытман эпӗ.

— Ҫарӗҫ пӗлӗмӗнчи сейфа йӑлтах хирсе-шӑйӑрса пӗтернӗ. Мӗн тума кирлӗ пулчӗ ҫав япала?

— Нимӗнле сейф та курман эпӗ. Нимӗнле сейфа та тӗкӗнмен.

— Акӑ малтанхи допрос протоколӗ. Ун чух ҫапла каланӑ эсир: «Вожатӑй ларнӑ пӗлӗме тӗрех кӗмерем эпӗ — ҫарӗҫ пӗлӗмӗнче пытанса тӑтӑм, сейфа хирсе лапчӑтрӑм…» Хӑвӑр алӑ пусса ҫирӗплетнӗ.

— Унашкал каламан эпӗ.

— Ҫак ирсӗр ӗҫе пӗччен турӑр-и? Е… кампа та пулин каварлашса?

— Пӗччен!.. Тӑр-пӗччен!.. — тарӑхса пӗрнисене шӑтӑртаттарчӗ Вадим. ― Ытла айван ҫын вырӑннӗ хуратӑр мана. Эсир те, леш следователӗ те… Йӑлтах ман каласа памалла. Эсир, ав, ҫыратӑр та ҫыратӑр. Тек пӗр сӑмах та каламастӑп. Шырӑр, тӗпчӗр, эп айӑплине ӗнентерӗр.

Ыйтса тӗпчеме, паллах, ҫӑмӑл мар. Унӑн вӑрттӑнлӑхӗ те нумай. Вӑл — следстви органӗсенче шутсӑр анлӑ сарӑлнӑ ӗҫ. Ыйтса пӗлсе ҫын айӑплипе айӑплӑ маррине ӗнентереҫҫӗ. Ҫынна тӗпченӗ чух ӑсталӑх та, пӗлӗлӗх те ытлашшинех кирлӗ. Тӗплӗн хатӗрленмелле тата. Ӑнӑҫлӑ тытӑнтӑм-и-ха эп ку ӗҫе? Ҫук ҫав, Ухватовпа калаҫма ним чухлӗ те хатӗрленмерӗм. Следстви материалӗсемпе паллашрӑм та ӑна хам пата чӗнтертӗм. Кӑтартӑвӗ те, акӑ, куҫ умӗнче — унран пӗр ҫӗнӗ сӑмах та илтеймерӗм, вӑхӑта пустуй ҫеҫ ирттеретӗп, хут варалатӑп. ӗлӗм те капла аппалансан, ирсӗр ӗҫ тӑвакансене пӗрне те тӑрӑ шыв ҫине кӑлараймӑп. Вӑр-вартарах та тимлӗрех, ӑслӑрах та тавҫӑруллӑрах пулмалла. Айӑпланаканӑн чунне уҫмалла. Вӑл сана шантӑр, ӗнентӗр.

Ҫырма чарӑнса, допрос протоколне аяккалла сирсе хутӑм. Алӑри ручкӑна та сӗтел ҫине пӑрахрӑм.

Ухватов тӗрленсе ларчӗ те мана шӑтарасла пӑхрӗ. Сассӑма хӑпартасса, сӗтеле ҫапса кӑшкӑрасса кӗтрӗ-тӗр.

— Эсир спорта пит юрататӑр иккен, ― калаҫӑва малалла тӑсрӑм эпӗ. ― Районта кӑна мар, республикӑра та кӗрешессипе мала тухнӑ. Йӗтре ывӑтассипе те…

— Эпӗ кӑна-и? Виҫҫӗмӗш ҫул совхоз спортсменӗсем ӑмӑртусене хутшӑнаҫҫӗ, дипломсем илсе таврӑнаҫҫӗ, ― терӗ Вадим чӗрӗленсе.

— Совхозри спорт клубне те Ухватов тӑрӑшнипе уҫнӑ терӗҫ. Тӗрӗс-и ку?

— Пулнӑ. Ун пекки те пулнӑ.

— Профсоюз комитечӗ хаклать сире, айӑпа ҫӑмӑллатма ыйтать. Судра хӗтӗлеме ҫын та уйӑрнӑ.

— Пӗртен-пӗр савӑнӑҫӑм та спорт кӑна ман. Ывӑлӑма та спорта явӑҫтараттӑм…

— Ывӑл пурри савӑнӑҫ мар-и тата?

— Ывӑл… Юрататӑп ӑна.

— Ывӑлӑрпа курнӑҫтармалла мар-и сире? Арӑмӑр та…

— Ҫук, ҫук! Кирлӗ мар. Арӑма эпӗ…

— Улталарӑн-и?

— Кураймастӑп эп ӑна.

— Ма апла тата? Юратса пӗрлешнӗ-ҫке-ха пирвай.

— Юратса?.. — ман сӑмаха пӗлсех калаҫрӗ Ухватов. ― Ҫапла, ҫемьеллӗ эпӗ. Ача та пур. Кашни каҫах пӗрле. Ытти арӑмсем пекех ыталать вӑл мана, ачашланать. Ҫепӗҫ сӑмахсем те калать. Эп вара пурпӗрех хӑнк та тумастӑп. Мӗншӗн тесен пирӗн хушӑмӑрта — пӑр. Ҫав пӑр пӗтӗм ҫанҫурӑма шӑнтса тӑрать.

Вадим каллех пирус ыйтрӗ, йӗҫӗ тӗтӗме антӑха—антӑха ҫӑтрӗ.

— Арӑм та кунӗн-ҫӗрӗн асапланать. Тертленет. Хӑй ҫакна пӗртте палӑртасшӑн мар. Ӗҫчен те сӑпайлӑ пулма, хунямӑшне юрама, упӑшки чӗрине парӑнтарма тӑрӑшать. Ир-ирех тӑрать те хуҫалӑха тирпей-илем кӗрет, апат пӗҫерсе лартать, уроксем ирттерме хатӗрленет. Хам та хӗрхенетӗп ӑна. Уйрӑлса кайтӑр пӗрех хут тесе, кӗпе-тумтире автол-соляркӑпа варалатӑп. Ҫук, йӗрӗнмест те пулас. Тап-таса ҫуса тасатать, ҫемҫе тӗшек ҫинех вырттарать. Эх, тӗсет, шеремет, тамӑк хуранӗнче ӑшталанать. Пирӗшти пек хӗр вӑхӑтсӑрах ватӑлчӗ.

— Хӗрхенетӗн пулсан, ма апла хӑтланатӑн? Кала-ха, мӗншӗн-ха апла?

— Ма ҫав… Тӗрӗссипе каласан, кашнин хӑйӗн курмӑшӗ. Вырӑн ҫинчен сиксе тӑратӑп та кӑпӑр-капӑр тумланатӑп. Арӑма ҫаврӑнса та пӑхмастӑп, пӗр сӑмах та хушмастӑп — ӗҫе тухса чупатӑп.

— Эх, Ухватов, Ухватов… Юратать сана арӑму.

Эсӗ ав…

— Юратать? — кӑрт сиксе илчӗ Вадим. ― Юрату мар ку. Ку вӑл — чӑн-чӑн спектакль. Сцена ҫинче те юрататӑп теҫҫӗ, ыталаҫҫӗ, чуптӑваҫҫӗ. Хӑйсем — авланнӑскерсем, упӑшкаллӑскерсем. Чаршав хупӑнсан тумланаҫҫӗ те, театртан тухса, киле васкаҫҫӗ. Ман арӑм та — артист. Сцена ҫинче мар, кулленхи пурнӑҫра «арӑм» рольне вылять. Юратмастӑп эп ӑна. Вӑл та…

— Апла-тӑк, ма пӗрлешрӗр?

Ухватов, вӑрӑммӑн сывласа, хӑй епле авланнине аса илчӗ.

Вадим сарлака хул-ҫурӑмлӑ та кӗрнеклӗ йӗкӗт. Ял-хуҫалӑх институтӗнче кӑна мар, хулара та палӑрнӑ спортсмен. Пур ӑмӑртӑва та хутшӑнать вӑл. Пуринче те ҫӗнтерет. Тытӑнаҫҫӗ ҫеҫ, Вадимпа кӗрешекенӗ, урисемпе тапкаланса, кавир ҫинче выртать. Хӑш вӑхӑтра ҫавӑрса ҫапать Вадим, мӗнле мелпе усӑ курать — пӑхса тӑракансем асӑрхаса та юлаймаҫҫӗ. «Маттур! Чӑн-чӑн кӗрешӗҫӗ!» — тесе алӑ ҫупаҫҫӗ.

Еҫчен те Вадим, ҫаврӑнӑҫуллӑ та. Алли тем те ӑсталама пӗлет. Хӗрсем ӑна магнитлӑ лента ҫине сасӑ ҫыракан аппаратсем, грампластинка калаттармалли хатӗрсем юсаттараҫҫӗ. Кӗтмен ҫӗртен авланса ярасси те унӑн ҫав ӗҫпех ҫыхӑннӑ.

…Лекцисем вӗҫленнӗччӗ ӗнтӗ. Вадим гитарине илчӗ те институтран тухрӗ. Алӑк умӗнче ӑна университетра вӗренекен Людмила чарса тӑратрӗ.

— Кунта та гитарӑпа ҫӗретӗн эс, музыкант пуласшӑн мар пулӗ те?

— Манӑн ӗҫ хатӗрӗ — хир карапӗ. Юратнӑ кӗвӗ — трактор сасси. Вӗсем те ҫак гитара пекех хаваслӑ юрӑ шӑрантараҫҫӗ, ― шӗтлерӗ Вадим. ― Юлташӑн-ха ку. Ҫак паха япалана сарӑмсӑр ӗкерсе ватнӑ та, аран-аран майлаштартӑм, талӑка яхӑн аппалантӑм. Енер пырса илмеллеччӗ те — кӗтсе илеймерӗм. Вӑхӑт пулмарӗ-тӗр. Паян ак хамах леҫсе парас терӗм.

— Манӑн та ӗҫ пур, Вадим. Магнитофон ҫӗмӗрӗлчӗ. Юсаймӑн-ши?

Вадим турткаланса тӑмарӗ, юлташӗ патне каяс ҫӗртен Людмила хыҫҫӑн утрӗ.

Хула варринче, тӑхӑр хутлӑ ҫуртра, пурӑнать Людмила. Хваттерӗ те меллӗ — виҫӗ пӗлӗмлӗ. Урайӗнче те, стена ҫинче те — кавирсем.

Виҫҫӗн кӑна пурӑнаҫҫӗ хӑйсем: Людмила, ашшӗ тата амӑшӗ. Ашшӗ заводра цех начальникӗнче ӗҫлет, амӑшӗ ― учительница. Людмила амӑшӗ ҫулӗпе кайнӑ: педагога вӗренет.

Вадима Людмила тӗрех магнитофон тыттарчӗ. Йӗркеллех пек лешӗ, анчах вӗҫӗмсӗр кӗрлет, ҫатӑртатать, пӗр сӑмах та ҫырмасть.

Вадим аппарата унтан-кунтан тӗккелерӗ, сӑтӑркаларӗ те, лешӗ чиперех ӗҫлеме пуҫларӗ. Ку Людмилӑна шутсӑр савӑнтарчӗ.

— Ӑста аллинче ӗҫ вылять, ӗҫчен ҫынтан ӗҫ хӑрать, теҫҫӗ, ― хӗпӗртерӗ Людмила. ― Тӗрӗсех иккен, магнитофон та санран хӑрарӗ, Вадим. Чӑн-чӑн инженер эсӗ. Чӑн-чӑн ӑстаҫӑ!

Алӑк шӑнкӑравӗ шӑнкӑртатрӗ. Пӗлӗме Людмила патне тантӑшӗсем, пӗр ушкӑнра вӗренекен хӗрсем, шакӑлтатса-кӗпӗрленсе пырса ҫитрӗҫ.

— Ҫуралнӑ кун ячӗпе саламлатпӑр сана, Людмила! ― терӗҫ те ӑна чӗрӗ чечек ҫыххисем тыттарчӗҫ. Пӗр ҫыхӑ кӗнеке парнелерӗҫ.

Тус-тантӑшӗсене Людмила тӗрех сӗтел хушшине чӗнчӗ. Вадима та…

— Аттепе анне Хура тинӗс хӗрринче канаҫҫӗ. Хам вара нимех те хатӗрлеймерӗм, ― калаҫрӗ савӑннӑ, шуйханнӑ Людмила. Хай ҫав хушӑрах сӗтел ҫине апат-ҫимӗҫпе иҫӗм ҫырли сӗткенӗ кӑларса лартрӗ.

Чылайччен шавласа ларчӗҫ студентсем. Ташларӗҫ, юрларӗҫ. Тав сӑмахӗсене пленка ҫине ҫыра-ҫыра илчӗҫ. Юлашкинчен, ушкӑнӗпех Атӑл хӗррине кайса, сӑн ӗкерттерме килӗшрӗҫ.

Автобус чарӑннӑ тӗле ҫитнӗччӗ ӗнтӗ вӗсем, сасартӑк Вадим ушкӑнран уйрӑлчӗ.

— Пирӗнпе пымастӑн-им? — тӗлӗнчӗҫ хӗрсем.

— Пӗлетӗр-и, туссем? Людмилӑсем патне гитара манса юлнӑ. Ӑна паянах юлташа ҫитерсе памалла.

Людмилӑран уҫӑ илчӗ те Вадим, каялла таврӑнса, самантрах саккӑрмӗш хута чупса хӑпарчӗ. Алӑка уҫнӑ-уҫманах пӗлӗмре темӗн чӑкӑртатса ларнине илтрӗ вӑл. Кӗрсе пӑхрӗ те, магнитофон иккен. Студентсем ӑнӑ сӗнтермесӗрех хӑварнӑ.

Вадим кнопкине пусрӗ те — магнитофон шӑп пулчӗ. Ентӗ Людмила пӗлӗмӗнче такам тикӗссӗн сывласа выртнӑ сасӑ илтӗнчӗ. Ку пӗлӗм алӑкне те туртса уҫрӗ Вадим.

Ак тӗнче! Диван ҫинче хӗр вырта парать. Хуп-хура ҫӗҫлӗ хӗр. Платйи чӗркуҫҫинчен чылай ҫӗлелле туртӑнса хӑпарнӑ. Сывланӑ май тӑпӑл-тӑпӑл кӑкӑрӗ пӗрре ҫӗлелле ҫӗкленет, тепре аялалла анать. Вадим асӑрханӑччӗ паҫӑр, пуринчен хитре ташларӗ ҫак хӗр паян. Пуринчен хитре юрларӗ. Чавашла та, вырӑсла та, акӑлчанла та. Саламланӑ чух та чун-чӗрене ҫӗклентермелле калаҫрӗ. Сасси уҫӑ, янӑравлӑ. Ячӗ те илӗртӗллӗ — Инна.

Ҫав териех ывӑннӑ-ши вӑл? Е урӑхла тем тупӑннӑ ун? Ах, чуна илӗртмӗш!

Хӗтлӗхсӗр пирӗшти ҫине пӑхса тӑрсан-тӑрсан, Вадихӑн алли-ури чӗтреме пуҫларӗ.

Йӗкӗт пӗлӗме чӗрне вӗҫҫӗн утса кӗчӗ, алӑка шал енчен ҫаклатрӗ, вара диван ҫине выртрӗ, хӗре ҫатӑрласа илчӗ те чаплаттарса чуптума тапратрӗ.

Хӗр ыйхӑран вӑранчӗ, кӑшкӑрма тытӑнчӗ, Вадима питрен чавса пӗтерчӗ, хулпуҫҫинчен ҫыртрӗ… Пӗтӗм вӑйран Вадим ытамӗнчен хӑтӑлма тӑрӑшрӗ. Каччӑ та парӑнмарӗ, кайран мӗн пулса тухасса мансах, хӗре хӑй аллинчен вӗҫертмерӗ, тӗрмешрӗ те тӗрмешрӗ…

Мӗн вӑхӑт асаплантарнӑ вӑл хӗре — Вадим астумасть. Людмила хӑйне ҫӗҫрен ҫулса тытсан тин тӑна кӗчӗ. Чунӗ теме сиснӗн, студентсенчен уйрӑлса, Вадим хыҫҫӑн утнӑ йккен вӑл. Эх, еплерех лӑскарӗ ӑна Людмила ҫӗҫрен! Юрать, Инна нӑйкӑшса тӑмарӗ — хваттертен пуля пек тухса вирхӗнчӗ.

Ӑнланса илчӗ Вадим: усал ӗҫ турӗ. Виҫерен иртрӗ. Чӑрсӑрланчӗ. Паллах, кунашкал ӗҫшӗн ӑна никам та пуҫран шӑлас ҫук. Мӗн тумалла-ха ӗнтӗ унӑн? Ялта та хӗр пур. Хитре те хӑюллӑскер. Вадима савать вӑл, институтран вӗренсе тухасса кӗтсе пурӑнать.

Эх, туйӑм, суккӑр тӗйӑм!.. Ма тытса чармарӗ хӑйне Вадим? Ма итлемерӗ Инна йӑлӑннине? Ма хӗрпе вӑл ӑмӑрту кавирӗ ҫинчи пекех вӑй хурса кӗрешрӗ? Ҫапла, Иннӑна парӑнтарчӗ. Анчах ҫӗнтерӗ-и ӗнтӗ ку? Ку вӑл ― йӗркесӗрленни, ирсӗр ӗҫ!

Общежитие таврӑнсан та лӑпланаймарӗ Вадим, ҫӗрӗпе вырханса выртрӗ, милици ҫыннисем ҫитсе кӗрессе кӗтрӗ.

Ирхине, чӑн та, алӑка пырса шаккарӗҫ. Вадим сиксе чӗтреме пуҫларӗ. «Ну, пӗтрӗм. Тытса каяҫҫӗ халь. Хупса лартаҫҫех», ― тесе алӑка уҫрӗ вӑл. Телее, милици ҫыннисем мар-мӗн, канӑҫне ҫухатнӑ Людмила хашкаса тӑрать.

— Инна Атӑла сикнӗ. Анчах путма паман — университет студенчӗсем туртса кӑларнӑ. Халь больницӑра выртать имӗш.

Вадим хирӗҫ нимен те калаймарӗ. Людмила кайсан, мӑшлатса-мӗшӗлтетсе тумланчӗ те урама тухрӗ.

Утрӗ вӑл. Пӗр-пӗччен утрӗ. Салхуллӑн, шикленӗллӗн. Тӗлсӗр-мӗнсӗр. Унтан пӑхать те — больница патне пырса тухнӑ-мӗн вӑл. Чылайччен ҫӗрерӗ ҫапла больница тавра. Анчах шала кӗме, хӑй шар кӑтартнӑ хӗрпе сӑмахлама хал ҫитереймерӗ.

Усал хыпар хӑвӑрт сарӑлать ҫав. Вадим «ӗҫӗ-хӗлӗ» ҫинчен институтра та пӗлеҫҫӗ. Пӗрремӗш лекци хыҫҫӑнах ӑна комсомол комитетне чӗнтерсе хӑтӑрчӗҫ. Декан та сӑмахларӗ, Ректор та Вадимпа курнӑҫма вӑхӑт тупрӗ. Енчен те Инна заявлени ҫырса парсан, уголовнӑй ӗҫ пуҫараҫҫӗ. Вара пӗтет Вадим, институтпа та сывпуллашма тивӗ. «Пӗртен-пӗр ҫӑлӑнӑҫ — ирӗксӗрленӗ хӗре качча илмелле», ― терӗ ӑна Людмила.

Чӑнах та: ырӑ канаш ку. Авланмалла мар-и пӗрех хут? Хӑҫан та пулин пурпӗрех арӑм тупмалла, ача-пӑчаллӑ пулмалла. Тепӗр тесен, Инна начар хӗр мар. Хитре хе пысӑк тавракурӑмлӑ, уҫӑ саслӑ та ҫепӗҫ чӗлхеллӗ. Никам та тиркес ҫук ӑна. Анчах килӗшӗ-ши Инна?

Турра шӗкӗр, Инна турткалашса-кутӑнлашса тӑмарӗ, тархаслаттармарӗ — килӗшрӗ.

Туй шавлӑ иртрӗ. Икӗ кун янӑрарӗ хаваслӑ юрӑ-кӗвӗ. Икӗ кун савӑнчӗҫ Вадимпа Инна тусӗсем. Анчах ҫамрӑк мӑшӑра кичемлӗх аптратрӗ. Салхулӑх сирӗлмерӗ. Иккӗшӗ те пӗр-пӗринчен аяккалла туртӑнаҫҫӗ. Туйра та, туй хыҫҫӑн та…

Вадим калаҫма чарӑнчӗ, енчен енне пӑркаланса илчӗ, ассӑн сывласа, пирус чӗртрӗ.

— Юратмастӑп эп ӑна. Кураймастӑп. Уйрӑлмалла кӑна. Анчах «уйрӑлмалла» сӑмаха ниепле те ӑна ҫӑвар уҫса калаймастӑп. Хӑюлӑх ҫитмест. Хӑвӑртрах тӗрмене ӑсатӑр пӗрех хутчен. Йӑлӑхрӑм эпӗ, йӑлтах хӑшкӑлса ҫитрӗм. Ҫул хыҫҫӑн, тен, арӑм та хӑех уйрӑлӗ.

Вадима урӑх пӗр ыйту та памарӑм, допрос протоколӗ ҫине алӑ пустартӑм, камерӑна ӑсаттартӑм.

Вадим кайсан та, «юратмастӑп эп ӑна» тенӗ сӑмахсем хӑлхаран тухмарӗҫ. Эх, ӑссӑрлӑх, ӑссӑрлӑх… Асаплану та тертленӗ кӑна кӗнӗ вӑл вӗсене. Иккӗн тан тертленеҫҫӗ — арӑмӗ те, упӑшки те…

— Сывлӑх сунатӑп! — Алӑка яр уҫса кечӗ пӗри. Милици капитанӗ иккен. ― Прокуратура следовательне курас тетӗп.

— Эпӗ пулатӑп вӑл.

— Чимӗр-ха, эсир вӗт… — мана тӗсесе пӑхрӗ капитан. ― Эсир… Юра Назаров. Эпир тахҫан Лакрей вӑрманӗнче курнӑҫнӑччӗ пулас. Юрӑ уявӗнче. Мана, тин ҫеҫ чикӗрен таврӑннӑ пограничника, тин ҫеҫ милици тумӗ тӑхӑннӑ сержанта, обществӑлла йӗркелӗхе сыхлама сцена умне тӑратнӑччӗ. Конферансье черетлӗ номер пӗлтерчӗ. Эсир вара, итлекенсене сиркелесе, сцена еннелле ыткӑнтӑр. Эпӗ лӑпланма хушрӑм, анчах эсир итлемерӗр — сцена ҫине сиксе хӑпартӑр та юрӑ шӑрантарма тытӑнтӑр… Илемлӗн, уҫӑмлӑн, чун-чӗрене хускатмалла юрларӑр. Ун чух эп шак хытса тӑтӑм, юрӑ вӗҫленмесӗр те вырӑнтан хускалмарӑм. Сирӗн сасса кайран та ик-виҫӗ хут радиопа илтнӗ эп. Сирӗн шӑпапа та кӑсӑкланнӑччӗ. « Консерваторире вӗренет пулмалла », ― терӗҫ мана…

— Каҫарӑр та, кам пулатӑр вара эсир? — пӗлесшӗн пултӑм эпӗ. ― Ятарласа мана ырлама килтӗр-и? Каласа парӑр-ха?

— Ырлама мар, ку вӑл сӑмах май кӑна. Паллашма килтӗм, ― капитан эпӗ кӑмӑлсӑрланнине сисрӗ. ― Уголовнӑй розыск начальникӗ эпӗ. Емельян Алексеевич Аброськин. Сирӗн пата милици уйрӑмӗн начальникӗ ячӗ. «Прокуратурӑна ҫӗнӗ следователь килнӗ. Кайса паллаш. Тен, пирӗнтен пулӑшу кирлӗ», ― терӗ.

— Чӑн та, пулӑшу кирлӗ пулать, ― терӗм те, калаҫу тӗрех хайхи ӗҫ ҫине куҫрӗ. Уйкаса ҫитсе мӗн-мӗн тумаллине пӗрле канашласа палӑртрӑмӑр.

— Ыран ир-ирех тухса каятпӑр» ― тере юлашкинчен Аброськин.

— Эп паянах каятӑп.

— Ҫук, паян пыраймастӑп. Арӑм иккӗмӗш ывӑл ҫуратрӗ. Вӗсене больницӑран илсе тухмалла. Ыран сакӑр сехетре Уйкасра пулатӑп. Тӗрех ял Советне пыратӑп. Ҫырлахтарать-и ?

— Килӗшетӗп, капитан юлташ.

— Консерватори пӗтермелле пулнӑ сирӗн, Юрий Иванович. Юрӑҫ пулмаллаччӗ. Пултаруллӑ ҫын вӗт-ха эсир. Талантлӑ ҫын. Юрӑҫсене халӑх та хисеплет, асра тытать. Прокуратура, суд, милици ҫыннисене ытларах ирсӗр ӗҫ тӑвакансем, кукӑр алӑллӑ ҫынсем пӗлеҫҫӗ. Ырӑ кӑмӑллӑ та таса чунлисем, ав, допроса чӗнтерсен те хӑраса ӗкеҫҫӗ. «Эпӗ те айӑпа кӗнӗ-ши?» — тесе сехӗрленеҫҫӗ.

— Милици ҫыннисене те халӑх хисеплет, Инкек-синкек сиксе тухсан, тӗрех милицие чупаҫҫӗ, пулӑшу ыйтаҫҫӗ. Анчах тепӗр чух хамӑрах саккуна пӑхӑнмастпӑр, саккун йӗркисене пӑсатпӑр — акӑ мӗн тарӑхтарать ҫынсене.

— Ҫапла, сайра хутра ун пекки те пулкалать. Хӑвӑрт сарӑлать тата унашкал хыпар. Эпӗ хам вара яланах саккун хушнӑ пек ӗҫлеме тӑрӑшатӑп. Юрататӑп хам ӗҫе эп.

— Юрӗ, капитан юлташ. Калаҫӑва Уйкасра тӑсӑпӑр.

— Килӗшетӗп, ― алӑ парса, йӑл кулса тухрӗ пӗлӗмрен милици капитанӗ.

3

Еҫ хыҫҫӑн та хваттере васкамарӑм. Мӗн тумалла-ха ман унта? Ҫемьеллӗ пулсан, татах. Пӗртен-пӗр ӗмӗтӗм ман — вожатӑя суранлатакана тупасси. Вадим-и вӑл е урӑххи, халлӗхе татса калаймастӑп. Тӗпчемелле манӑн, ҫанна тавӑрса тӑрӑшмалла.

Уйкас ҫыннисене, допроса чӗнтерсе, хӗрӗ ӗҫрен уйӑрас килмерӗ. Авӑн уйӑхӗ-ҫке, ӗҫҫи вӑхӑчӗ. Хам та ялта ӗснӗ, чӑрмав мӗнне пӗлетӗп. Тырпул пухса кӗртнӗ чӗх кашни минут хаклӑ, кашни ҫын шутра, кашни ҫын хӑй вырӑнӗнче пулмалла. Ҫавӑнпа та ҫынсемпе, ӗҫ кунӗ вӗҫленсен, Уйкасра тӗл пулса калаҫма шутларӑм. Аброськин та килӗшрӗ манпа.

Хама кирлӗ хутсене портфеле пуҫтарса чикрӗм те ҫула тухрӑм.

Уйкаса эпӗ йӗнейлӗ машинӑпа ҫитрӗм. Ырӑ кӑмӑллӑ та сӑмахлама юратаканскер пулчӗ тата шоферӗ. Шӑпах Уйкас ҫынни. Ҫул тӑршшӗпех ялхуҫалӑхне аталантарасси ҫинчен пуплерӗ, ялтан тухса каякан ҫамрӑксене вӑрҫрӗ. Вадима та пӗлет вӑл. Ырӑпа кӑна асӑнать. Ҫав кун пӑшалтан перессипе пӗрле ӑмӑртнӑ иккен вӗсем. Ӑмӑрту хыҫҫӑн киле те пӗрлех таврӑннӑ, Вадим киле урампа мар, анкарти хыҫӗпе кайнӑ. Вожатӑя кам пенине вӑл татса калаймасть.

Шофер мана совхоз кантурӗ тӗлӗнче антарса хӑварчӗ. Кантурта никам та ҫук. Халӑх йӑлтах клубра иккен, канашлура. Эпӗ те клуба кӗтӗм, хуллен хыҫалти пукан ҫине пырса вырнаҫса лартӑм. Сарлака та тулли сӑн-питлӗ арҫын, хӗрсе кайсах калаҫаканскер, мана асӑрхарӗ.Сӑмахлама чарӑнчӗ те ман еннелле пӑхрӗ.

— Эсир хӑш организацирен? — тесе ыйтрӗ. ― Районтан-и?

«Прокуратура следователӗ» тесе кӑшкӑрас килмерӗ. Ун патне пытӑм та хам ӑҫта ӗҫленине, мӗн ҫӑмӑлпа ҫӗренине пӗлтертӗм. Совхоз директорӗ иккен вӑл. Сахвар ятлӑ механизатора вӑрҫать. Ара, лешӗ Макар мучие вутӑ турттарса килсе паман, ӗҫ ветеранне кӗрентернӗ.

— Макар мучи ӗмӗр тӑршшӗпе утарта ӗҫлерӗ. Мӗн чухлӗ пыл хатӗрлесе пачӗ вӑл пире. Нивушлӗ кирлӗ мар ӗнтӗ вӑл текех совхоза? Тӗлӗнмелле, юлташсем. Питӗ тарӑхмалла, ― терӗ малалла директор, малти ретре ларакан йӗкӗтрен куҫне илмерӗ.

— Мӗн тарӑхмалли пур? Сахвара вӑрмана кайма никам та наряд паман вӗт, ― ҫухӑрса ячӗ ҫинҫе саслӑ хӗрарӑм.

— Эсир хушнине, Лидия Гурьевна, Сахвар яланах пурнӑҫлать, ― терӗ ӑна совхоз директорӗ. ― Ҫӗмӗрлене каймалла-и е Шупашкара — Сахвар никамран та ыйтса тӑмасть, ларать те кӗрлеттерет.

— Хамшӑн мар, ял ҫыннисемшӗн тӑрӑшап. Ун пек чухне ыйтмасӑр кайни те пӑсмӗ. Уйрӑм ҫынсем нушипе ҫӗренӗ чухне вара хуҫӑ хушни кирлӗ. Унсӑрӑн ӗҫлемесӗр тупӑш илме тӑрӑшни пулать, ― парӑнмарӗ Лидия Гурьевна текенни.

— Ӗҫ вӑхӑтӗнчех магазин уҫатӑр эсир. Ӗҫ вӑхӑтенчех сайра тӗл пулакан япаласем сутатӑр. Леш эрнере, ав, канмалли кун та магазин хупӑ тӑчӗ, ― сассине хӑпартрӗ совхоз директорӗ.

— Кӗрӗк арки йӑваласа лармастпӑр эпир. Тавар туянакансене тивӗҫтерес тесе ӑшталанатпӑр. Тавар вӑл анне сарайӗнче выртмасть. Ҫирӗп ҫын аллинче, базӑра. Унтан та йӑпӑр-япӑрах тиеттерсе ямаҫҫӗ — план, разнарядка… Тытӑнатӑн вара… Пӗрин патне пырса пуҫ таятӑн, теприне… Заказ панӑ япаласем тупмасӑр пурпӗр таврӑнман. Капла ак тавар туянакансем те кӑмӑллӑ, план та тулать… Тавар ҫук-тӑк, план та ҫук, ― хӑлха таран хӗремесленсе кӑшкӑрашрӗ Лидия Гурьевна.

Тем хушӑра, сиссе те юлаймарӑм, совхоз директорӗ ман еннелле ҫаврӑнчӗ те:

— Халӗ, юлташсем, прокуратура следователӗ сӑмах илет, ― терӗ. ― Тархасшӑн, Юрий Иванович.

Ку маншӑн пач кӗтмен ҫӗртен пулчӗ, ҫапах аптраса ӗкмерӗм. Ыйтаҫҫӗ пулсан — калаҫмалла терӗм те ура ҫине тӑтӑм. Сӑмаха ӗҫлемесӗр илнӗ тупӑш ҫинчен пуҫларӑм. Мӗншӗн тесен Уйкасра ҫак саккуна ӑнлансах ҫитеймеҫҫӗ. Леш эрнере, ав, Уйкас шоферӗ пасара пахчаҫимӗҫ леҫсе панӑ та штрафа ҫакланнӑ. Ку яла автобуссем ҫӗремеҫҫӗ. Такси таврашӗ те хутран-ситрен кӑна курӑнкалать. Штраф тӗленӗ хыҫҫӑн шоферсем пӗр-пӗринпе калаҫса татӑлнӑ та, кабинӑра пӗччен пулсан та, никама та лартмаҫҫӗ, штраф хурасран хӑраҫҫӗ. Автобус ҫук тесе, Уйкас ҫыннисен ҫуран тӑнккамалла-и-ха? Кузов ҫине саксем лартса-майласа, ҫынсене турттармалла мар-и? Шоферсен, паллах, талон пулмалла. Кама миҫе талон панӑ, вӗсемпе еплерех усӑ курнӑ — уйӑх вӗҫӗнче тӗрӗслӗмелле.

Ытти пӑтӑрмахсем ҫинчен те чарӑнса тӑтӑм. Ҫав шуйланусенчен хӑтӑлас тесен, Уйкасра мӗн-мӗн тумаллине йӑлт ӑнлантарса патӑм, Хӑлха тӑратсах итлерӗҫ ял ҫыннисем.

— Ыйтусем пур-и? — терӗ совхоз директорӗ, эпӗ сӑмаха вӗҫленине кура.

— Пур! — яшт сиксе тӑчӗ пӗр ҫамрӑк хӗрарӑм. ― Калӑр-ха, мӗншӗн ним айӑпсӑр ҫынна хупса лартаҫҫӗ?

— Айӑп ҫук пулсан хупмаҫҫӗ, ― хуравларӑм эпӗ. ― Вӑхӑтлӑха тытса чарсан та — тӗпчесе пӗлеҫҫӗ те виҫӗ талӑкран кӑларса яраҫҫӗ.

— Виҫ талӑкран?.. — тӗлӗнчӗ хайхи хӗрарӑм. ― Ухватова, ав, кайса хупрӗҫ те иккӗмӗш уйӑх читлӗхре усраҫҫӗ. Айӑплӑ мар вӑл!

— Ухватов пирки халлӗхе нимӗн те калаймастӑп. Следстви пырать, Айӑплӑ мар-тӑк, ӑна та кӑларса ярӗҫ, ― терӗм хӗрарӑма куҫран тинкерсе.

Вӑл пурпӗрех ура ҫине сиксе тӑчӗ:

— Ҫаратакансене тӗкӗнместӗр ав. Хӑратса-алхасса ҫӗрекенсене те пуҫран шӑлатӑр кӑна…

— Галя тӗрӗс калать! — хутшӑнчӗ хӗрлӗ кофтӑллӑ хӗрарӑм. ― Куҫкӗрет мӑшкӑллама пуҫларӗҫ. Куҫкӗрет иртӗхеҫҫӗ. Виҫӗмкун ҫӑкӑр пӗҫерсе кӑлартӑм. Пӗрт вӗриленсе кайрӗ, ҫывӑрма пӑчӑ. Мунчана кайса выртрӑм. Сахал ҫывӑрнӑ-и, нумай-и — вӑранса кайрӑм та — ак тамаша! — юнашар арҫын выртать. Самай хӗрӗнкӗ хӑй. Пӗр сӑмах та чӗнмест. Мӗшлетет кӑна. Пилӗкрен пӑчӑртӑть, кӑкӑртан ачашлать… Ирсӗрӗн ытамӗнчен вӗҫерӗнтӗм те алла пуртӑ ярса тытрӑм, Вӑшт! тухса сирпӗнчӗ мунчаран. Ҫакӑн ҫинчен милици ҫыннине, Кулагин милиционера, каласа патӑм та, лешӗ ҫапла каларӗ: «Маруҫ аппаҫӑм, эс упӑшкасӑррине пурте пӗлеҫҫӗ. Каччӑ сана савасшӑн — эсӗ ҫавна та туймастӑн». Эп каланине хӑлхана та чикмерӗ.

— Ывӑлӑма кӑҫал велосипед илҫе патӑм, ― ура ҫине тӑчӗ шакла пуҫлӑ арҫын. ― Виҫӗ кун ярӑнаймарӗ — йӑкӑртрӗҫ. Кил хушшинченех вӑрларӗҫ. Кун ҫинчен эп Кулагина евитлерӗм. «Велосипед — машина мар. Ҫынна кирлӗ япала мар. Ывӑлу хӑех пӗр-пӗр ҫырмана пӑрахса хӑварнӑ пуль», ― терӗ мана та Кулагин.

Ку ыйтусене хуравлама ӗлкӗреймерӗм — тата тепри сиксе тӑчӗ, ӗпкелешме тытӑнчӗ.

— Кӑҫал хӑяр ӑнса пулчӗ. Ҫавна та ҫаратаҫҫӗ вӗт путсӗрсем. Хӑяр вӑрлама кӗрсен, анчӑка персе велерчӗҫ… Кулагин мӗн вӑл… хӑнк та тумарӗ… «Ан кулян, Яхван пичче, тымарри юлнӑ, хӑярӗ татах ҫитӗнет. Анчӑк та ӗне мар, татах тупса параҫҫӗ», ― терӗ Кулагин хихиклетсе.

— Магазина та ҫаратрӗҫ: пӗр ещӗк пӗремӗк вӑшкӑртрӗҫ. Айӑплине паян кун та тупаймаҫҫӗ. Тавар хакне мана тӗлеттерчӗҫ, ― арҫынна пӗлсех тулашрӗ шурӑ халат тӑхӑннӑ хӗрарӑм.

— Ытла тӗлӗнмелле: совхоз столовӑйӗнчен те апат-ҫимӗҫ вӑрларӗҫ. Кулагана чӗнсе пытӑмӑр та, вӑл пире кӑшкӑрса кӑна тӑкрӗ: «Хӑвӑр киле йӑтатӑр та… чӑкӑтне те, консервине те, кӑлпассине те… Укҫасӑр тӑранса пурӑнма хӑнӑхнӑ та… вӑрларӗҫ тесе янӑрашатӑр. Йӑлтах хӑвӑр тӗлетӗр! Тӗлеместӗр ― уголовнӑй ӗҫ пуҫаратпӑр», ― тесе хӑратрӗ те, шарламарӑмӑр вара. Йӑлтах хамӑр тӗлерӗмӗр, сапларӑмӑр, ― пит кӑмӑлсӑрланса калаҫрӗ шурӑ тутӑрлӑ хӗрарӑм.

— Каласан та ӗненес ҫук — библиотекӑран та кӗнекесем йӑтса каяҫҫӗ. Тӑтӑшах хаҫат-журналсем ҫухалаҫҫӗ. Кулагин юлташ библиотекӑна пырса та пӑхмарӗ. «Библиотекарь-и эс? Ҫавна та чухламастӑн: ҫынсем кӗнеке вуласшӑн ӑшталанаҫҫӗ, эсӗ, ав, шкафа ҫӑрапа питӗрсе лартатӑн. Ан хӑра, вуласа тухаҫҫӗ те пырса пӑраҫҫӗ», ― терӗ.

Библиотекарьпе юнашар ларакаи хӗрарӑм та сиксе тӑчӗ, вӑл та Кулагина вӑрҫрӗ:

— Эрне каялла куртка ҫуса ҫакрӑм. Ӑна та илсе тарчӗҫ вӗт. Кулагина пӗлтертӗм те, хӑлхана та чикмерӗ. «Э-э, куртка вӑл тӑлӑп мар. Ҫил вӗҫтерсе кайнӑ ӑна. Ҫунӑ япалана кантра ҫине еплерех ҫакма та манӑн вӗрентмелле-и?» — терӗ те вӑшт пӑрӑнса утрӗ.

Калаҫакансем татах йышланчӗҫ. Пӗр харӑс пиллӗкӗн-улттӑн пуплеҫҫӗ, пыл хурчӗсем пекех сӗрлеҫҫӗ — ӑнланма ҫук.

— Юлташсем, ― халӑха шӑпланма хушрӗ совхоз директорӗ. ― Юрий Иванович пирӗн пата нумайлӑха килнӗ. Эсир пӗлтернӗ хыпарсене йӑлтах ҫырса илчӗ. Тӗрӗслесе пӗлӗ.

Эпӗ, директор сӑмахне ҫиреплетсе, пуҫа сӗлтрӗм.

— Пӗлтермелли пулсан, ыран кйлӗр. Ман пӗлӗмре пулать вӑл. Халӗ концерт пӑхатпӑр, ― терӗ те директор, сӗтел хушшинчен тухса, ман пата пычӗ. ― Тавтапуҫ. Меллӗ калаҫу пулчӗ, вырӑнлӑ калаҫу. Вӑхӑт хӗсӗкрех пулсан та, татах тӗл пулӑпӑр. Леш эрнере. Юрать-и?

Эпӗ килӗшрӗм, алӑ парса сывпуллашрӑмӑр.

— Тӑхта-ха, ― терӗ совхоз директорӗ, ― хӑна ҫуртне каймастӑр пулӗ те?

— Унта вырнаҫасшӑн.

— Хӑна ҫуртӗнче ялхуҫалӑх студенчӗсем пӗрӑнаҫҫӗ. Канма памӗҫ вӗсем, чӑрмантарӗҫ. Лисук кинемей патне кай. Пӗччен пурӑнать вӑл. Ӗне те пур. Хӑнасене хавас вӑл, ― канаш пачӗ директор.

Майӗпен чаршав уҫӑлчӗ — куракансем умне шурӑ тумлӑ хӗрсем тухса тӑчӗҫ. Юрӑ янӑраса кайрӗ:

Хаваслӑ юрӑ ман чуна та пырса тиврӗ, ҫапах клубра пӑчӑхса ларас килмерӗ, урама тухрӑм.

Тӗттӗмленнӗ ӗнтӗ. Сывлӑш уҫӑ, таса. Вӑштӑр-вӑштӑр ҫил вӗрет. Ҫур ункӑ уйӑх ҫутатать. Тӗпере ҫӑлтӑрсем выляҫҫӗ. Ял варринче парк пур иккен. Ҫавӑнта пырса кӗтӗм. Сисмерӗм те — умри акацин пӗр туратне хуҫса илтӗм.

— Ма йывӑҫа суранлатӑр? — илтӗнчӗ сасӑ.

Ҫӗр тӗпне анса кай — тӗмӗ леш енче хӗр ларать. Хирӗҫ калама пӗр вырӑнлӑ сӑмах тупаймарӑм: аптраса тӑтӑм.

— ӗте шӑйӑрттарсанах, ыратнине туятпӑр эпир, эмел сӗретпӗр. Йывӑҫ та чӗрӗ ӗсентаран. Тураттине хуҫсан, вӑл та асапланать, ― тӑн кӗртме тытӑнчӗ хӗр.

— Каҫӗ тӗлек, савӑк. Эсир, ав, пӗр-пӗччен, ― калаҫу пуҫларӑм эп.

— Качча кӗтетӗп.

— Кӗтетӗр пулӗ те… — хӗр умне пырса тӑтӑм эпӗ.— Тек таврӑнмасть вӑл. Тарӑхса-вӗчӗрхенсе уйрӑлнӑ вӑл. Ҫапла-и?

— Эсир, мӗн… юмӑҫ мар пулӗ те?

— Ҫук, юмӑҫ мар, сӑнанипе калатӑп. Ак пирус тӗпӗ, ― пирус тӗпӗ илтӗм эпӗ. ― Кӗлленме те ӗлкӗреймен. Шӑкӑл-шӑкӑл калаҫса, алӑ парса уйрӑлнӑ пулсан, пирус тӗпне пусса сӗнтермеллеччӗ. Вӑл ӑна аяккалла вӑркӑнтарнӑ. Кӑмӑлсӑрланса, ҫилленсе уйрӑлнине пӗлтерет ку.

— Тӗп-тӗрӗс, ― килӗшрӗ хӗр, унтан ҫапла каларӗ: — Мана ак мӗн тӗлӗнтерет. Улма-ҫырла ӗстеретпӗр. Йывӑҫа хӑҫан лартнине те, хӑҫан тата мӗнле апатлантарнине те — пӗтӗмпех пӗлетпӗр. Миҫе тонна ҫимӗҫ пуҫтарса кӗртессине те палӑртатпӑр, ҫапах ун тухӑҫӗ пӗрешкел пулмасть. Пӗр ҫулӗнче ытларах туса илетпӗр, тепӗр ҫулӗнче — сахалтарах. Эсир ак, юристсем, хваттер е магазин ҫаратнӑ ҫӗре пыратӑр. Кам ҫаратнине никам та курман, никам та пӗлмест — пурпӗрех вӑрра шыраса тупатӑр. Сирӗн ӗҫ питӗ кӑткӑс, ҫав тери кӑсӑк.

— Атя паллашатпӑр: Юра тесе чӗнеҫҫӗ мана.

— Пӗлетӗп, Юрий Иванович. Халь кӑна клубра калаҫрӑр. Пурне те килӗшрӗ. Рита ятлӑ эпӗ.

— Пур ӗҫ те интереслӗ Рита. ӗркенмелле мар кӑна. Тимлесе, вӑй хурса тӑрӑшмалла. Усӗмӗ пулать вара.

— Эп ҫапла шутлатӑп: ӗҫ кал-кал пытӑр тесен, туслӑх кирлӗ. Пӗр-пӗрне ӑнланни кирлӗ. Кӑмӑл хуҫӑлсан, ал-ура ҫыхланать, вӑй чакать. Кӑмӑл пӑсӑлчӗ ман кӗҫӗр. Тусӑм та… Ах, епле тӑрӗ-ши ыран? Ҫичӗ сехетпех ӗҫе ҫитмелле унӑн.

— Усӗрччӗ-им?

— Ҫук, ӗҫмест вӑл. Спортсмен. Хулана чӗнӗт вӑл мана. Эп ӑна хура тӑпраран уйӑрасшӑн мар. Ҫавӑнпа хирӗҫетпӗр эпир. Иксӗмӗр те Уйкасра ӗсрӗмӗр, пӗрле вӗрентӗмӗр. Вӑтам шкул хыҫҫӑн вӑл завода вырнаҫрӗ, слесаре вӗренсе тухрӗ. Иксӗмӗр те ялхуҫалӑх институтӗнче заочно вӗренетпӗр. Вӑл инженер-механик пулма хатӗрленет, эпӗ — агроном. Тӑван уй-хире калама ҫук юрататӑп. Улӑх-ҫарана та, вӑрмана та… Ҫӗр-аннерен нихҫан та уйрӑлмастӑп. Мӗн пӗчӗкренех уҫӑ сывлӑшра ҫӗреме-ӗҫлеме хӑнӑхнӑ. Ҫавӑнпа пӗр кун та завод таврашӗнче чӑтса тӑраймастӑп. Тусӑм ӑнланмасть мана. Хулана астарать. Общежити те параҫҫӗ тет. Заводӑн халь хушма хуҫалӑх пур имӗш. Унта агроном кирлӗ тет. Завод директорӗпе те калаҫса татӑлнӑ тусӑм. Эпӗ яхӑнне те ямарӑм. Хирӗҫсе кайрӑмӑр. Укӗтлерӗ-ӗкӗтлерӗ — пурпӗрех пӗр чӗлхе тупаймарӑмӑр. Тарӑхрӗ те аллине лӑст сулчӗ, хуланалла вӗҫтерчӗ.

— Ан пӑшӑрхан, ыран мирлешетӗр.

— Пӗртте иккӗленместӗп: ыранах вӗҫтерсе килет вӑл. Ыран каллех ӗкӗтлеме тытӑнать. Пурте хулана куҫса кайсан, уй-хирте кам ӗҫлет? Тата ялта та халь пурнӑҫ япӑх мар. Ача сачӗ пур. Культура керменӑ, йӑла ҫурчӗ, больница… Часах суту-илӗ ҫурчӗ хута каймалла. Пурӑнмалли ҫуртсем мӗн чухлӗ ҫӗкленчӗҫ ав! Совхоза ӗҫлеме юлнӑ ҫемьене тӗрех хваттер параҫҫӗ…

Хӗр калаҫма чарӑнчӗ те ҫӑлтӑрсем ҫине пӑхса илчӗ, кайма хатӗрленчӗ.

— Енчен хулара пӗр-пӗр пикепе паллашрӗ-тӗк, ― калаҫӑва тӑсасшӑн пултӑм эпӗ. ― Рита манӑҫа тухать вӗт.

— Никампа та паллашмасть вӑл, ― терӗ Рита. ― Мана кӑна юратать. Пӗррехинче хам та хула пикипе паллашма сӗнтӗм. Ма тӑтӑшах яла чупатӑн, вӑхӑта пустуй ирттеретӗн терӗм. Тусӑм тарӑхса кайрӗ: «Мана та, Ухватов пек авлантарса, ӗмӗр асаплантарасшӑн-и?» ― тесе хучӗ.

— Ухватовсем асапланаҫҫӗ-и вара? — пӗлмӗше петӗм эпӗ.

— Ох, еплерех те! Хӑй те, арӑмӗ те, савнийӗ те. Уйкасра Вадимӑн савнийӗ пур, Галя ятлӑскер. Ҫав тери правур хӗр. Шывра та путмасть, вутра та ҫунмасть. Канашлура пулчӗ паян. Сире чи малтан ыйту пачӗ. Вадима вара чунтан юратать. Ох, еплерех юратать. Ольӑна суранлатнӑ каҫ вӗсем пӗрле пулнӑ теҫҫӗ.

«Пӗрле пулнӑ… Мӗншӗн-ха Гальӑна пӗрре те допроса чӗнтермен?»

— Вадима тытса кайсан, епле ӗлерӗ Галя. Кулагина йӗре-йӗре тархасларӗ. «Вадим пӗр чӗптӗм те айӑплӑ мар», ― терӗ. Лешӗ кӑшкӑрса ҫеҫ тӑкрӗ: «Намӑса ҫухатнӑскер! Ҫын упӑшкине туртса илесшӗн-и?!.» Тата тем-тепӗр каласа намӑслантарчӗ. Ҫакӑн хыҫҫӑн Галя Кулагина курайми пулчӗ. Туртса-ҫӗрса тӑкма хатӗр вӑл халь ӑна. Паян пирӗн пата чупса пычӗ те Кулагин магазин заведующийӗ патӗнче ларать терӗ. Атьӑр кайса акт ҫыратпӑр та милици начальиикӗ патне ҫитерсе паратпӑр терӗ. Атте ал кӑна сулчӗ. Ан аппалан, Кулагина пурпӗрех ҫӗнтерейместӗн терӗ.

— Кулагин ялта-им? — хыпӑнсах ыйтрӑм эпӗ.

— Кӑнтӑрла иртсен ҫитрӗ. Лидия Гурьевна патӗнче хӑналанать. Кирлӗ-им вӑл сире?

— Калаҫса пӑхмалли пурччӗ.

— Апла-тӑк, кайрӑмӑр.

Паркран тухрӑмӑр. Ҫуртсем умӗпе, йӑмрасем айӗпе утрӑмӑр. Рита текех Вадима асӑнмарӗ. Галя пирки те шарламарӗ. Уйкас таврашенче тӗрлӗ тӑпра иккен. Пӗр уйӗнче — хура тӑпра, тепӗр уйӗнче — хӑйӑрлӑ, виҫҫӗмӗшӗнче — тӑмлӑ. Шурлӑхлӑ вырӑнсем те пур. Ӑҫта тата мӗн акмалли ҫинчен шухӑшлать Рита, хӑш уйӗнчен миҫе центнер тӗштырӑ пуҫтарса кӗртессе уйлать.

Шурӑ кирпӗч ҫурт тӗлне ҫитсен, Рита тӑп чарӑнчӗ.

— Лидия Гурьевна ҫак ҫуртра пурӑнать, ― терӗ те сывлӑх сунса пӑрӑнса утрӗ. ― Тепре тӗл пуличчен.

Вӗр-ҫӗнӗ ҫуртӑн чӗнтӗрлӗ хапхи еннелле утрӑм. Калинккене тӗртсе пӑхасшӑнччӗ — картишӗнче такамсем калаҫни чарса тӑратрӗ.

— Уҫ-ха, Лидия Гурьевна!

— Ҫӗрле те канаҫ памастӑр, эсрелсем!

— Ан вӑрҫ ӗнтӗ, сӑмах пур. Хӗрарӑм атти кирлӗ. Ютран кӗнӗ атӑ.

— Магазин мар кунта! Ӗҫ кунӗ тахҫанах вӗҫленнӗ. Килте тавар тытмастӑп. Тасал.

— Ӑна-кӑна чухлатпӑр. Пӗрремӗш хут мар. Яланхи пекех «чейлӗх» те пулӗ. Пӗр мӑшӑр илсе тух. Ме…

— Мӗн кӑшкӑратӑн? Вӑрманта мар вӗт. Вӑрттӑн тӑвасшӑн ху — вӑрттӑн калаҫма та пӗлместӗн. Пасарти пек сӗрлетӗн. Ман патра милици ҫынни ларать. Кулагин.

— Пӗлетпӗр, магазина пӗр-пӗр хӗхӗм тавар килсен, вӑл та вӗҫтерсе ҫитет. Вӑл та паян арӑмӗ валли вӗр-ҫӗнӗ кӗрӗк ҫаклатрӗ.

— Мӗн панккаса тӑран? Тасал тенӗ сана.

— Атӑ… пӗр мӑшӑр атӑ…

— Ме, тыт, чӗмере. Анчах асӑрхануллӑ пул. Ҫын умӗнче ан лӑпӑртат.

Шалт хупӑнчӗ алӑк. Пусма картлашкисемпе лутака та тӗреклӗ арҫын сиккелесе анчӗ. Энӗ йӑмра хыҫне пытанса тӑтӑм. Ҫакскер калинккерен тухрӗ те, тӑп-тап пускаласа, шӑхӑркаласа, анаталла вӑшкӑртрӗ.

Кулагинпа курнӑҫас темерӗм вара. Ҫаврӑнтӑм та каялла утрӑм.

Следователь ытларах пӗлӗмре ларать. Тӑтӑшах унӑн допрос тумалла, постановлени ҫырмалла… Ҫынсем хушшинче пулма, вӗсемпе тӗл пулса калаҫма вӑхӑт та сахалрах унӑн. Тухкаласа ҫӗресен, следствие кирлӗ хыпар та тупатӑн ав. Канашлура пултӑм та акӑ — мӗн кӑна илтмерӗм, Ритӑпа калаҫрӑм та — мӗн кӑна пӗлмерӗм! Вӑхӑт хӗсӗкрех пулсан та, тухса ҫӗреме, халӑх хушшинче пулма тӑрӑшмалла.

Канашлу вӗҫленнӗренпе чылай вӑхӑт иртрӗ пулин те, совхоз директорӗн пӗлӗмӗнче ҫутӑ пур-ха. Эпӗ кантура кӗтӗм.

— Лисук кинемей килте ҫук-им? — аптӑраса ӗкрӗ директор.

Эп ӑна магазин заведующийӗн картишӗнче мӗн пулса иртни ҫинчен каласа кӑтартрӑм.

— Пытармастӑп, унашкалли пулкалать Лидия Гурьевнӑн, ― тӗлӗнмерӗ те совхоз директорӗ. ― Хӗхӗм пальто килет-и унта е костюм — нихҫан та сентре ҫине кӑлармасть. Хак хӑпартса сутать теҫҫӗ тата. Леш эрнере магазина ют ҫӗршыв аттисем илсе килчӗҫ. Пӗрне те кӑтартмарӗ, йӑлтах хыҫалти алӑкпа валеҫрӗ. Ӗҫрен кӑлармалла та — райпо председателӗ хӗтӗлет. Кулагин та ӑна майлӑ. Ял Совет сессийӗнче Кулагин ак епле ҫатлаттарса хучӗ: «Суту-илӗ йӗркине пӑснӑ фактсем ҫук. Айӑплама пултараймастпӑр. Тытман вӑрӑ — вӑрӑ мар». Халӑх контроль членӗсене тӗрӗслеттересшӗн-ха тепре. Кулагинпа ӗҫ тухмасть… Ну, юрӗ. Ыран калаҫӑпӑр. Канма та вӑхӑт.

Кантуртан пӗрле тухрӑмӑр. Директор мана Лисук кинемей патне ӑсатса ячӗ.

Инҫетре мар, совхоз кантурӗпе тӗлме-тӗлех, пурӑнать Лисук кинемей. Ура сассине илтрӗ-тӗр — пӗртре ҫутӑ ҫутӑлчӗ. Кил хуҫи те ҫенӗке кӑштӑртатса тухрӗ.

— Халӗ те ҫывӑрмастӑр-и, Лисук кинемей? — ыйтрӗ совхоз директорӗ, пӗлӗме кӗрсен.

— Хӑна килет терӗҫ те… кӗтсе ларатӑп.

— Вӑл ҫитрӗ ак, ― ман еннелле пуҫне сӗлтрӗ директор. ― Юрий Иванович, прокуратура следователӗ. Самаях пурӑнасшӑн кунта. Хирӗҫлеместӗн-и?

— Пӗрт аслӑ. Такам валли те вырӑн пур, ― иксӗмӗре те иртме чӗнчӗ кинемей. ― Иван Иванович, комбикорм пӗтрӗ. Складра ҫук-ши?

— Комбикорм ҫук. Ыранах ырашпа сӗлӗ килсе паратпӑр.

— Вӑл та юрать. Юман йӗкелӗ пур-ха. Ырашпа пӗҫерсе-хутӑштарса паратӑп та… Вӗлтрен, кӑшкарути пуҫтаратӑп… Унашкал апата юратаҫҫӗ сыснасем. Ним хӑварми ҫисе яраҫҫӗ.

Калаҫуран акӑ мӗн пӗлтӗм: ҫулленех Лисук кинемей совхоза икӗ сысна самӑртса парать. Ӗҫшӗн тӗленӗ укҫана мир фондне хывать.

Совхоз директорӗ кайсан, кил хуҫи ман валли вырӑн хатӗрлерӗ те хыҫалти пӗлӗме тухрӗ. Эпӗ ҫывӑрма выртрӑм.

4

Радиоприемник ҫатӑртаткаласа илчӗ те калаҫма пуҫларӗ:

— Ырӑ кун пултӑр, ял ӗҫченӗсем!..

Тӗрех палларӑм: совхоз директорӗн сасси. Наряд парать. Ӗҫ пайтах иккен хуҫалӑхра: ыраш пиҫсе ҫитнӗ ― ӑна вырмалла, пӑрҫа ҫулмалла, утӑ капана хывмалла, сенаж хатӗрлемелле… Кам ӑҫта ӗҫлемеллине, хӑш машина ӑҫта пулмаллине, патшалӑха миҫе тонна ыраш ӑсатмаллине — йӑлтах пӗлтерчӗ директор. Ӑнланмалла, чӑн-чӑн хуҫа пек калаҫрӗ.

Радио шӑпланчӗ.

Вырӑн ҫинчен тӑрса, кил хушшине тухрӑм.

Ҫанталӑк уяр. Тӗпе янкӑр тӑрӑ. Ватӑ йӑмра тураттисем хушшипе хӗвел пайӑркисем ӗкнӗ. Лисук кинемей пуртӑ тытнӑ та вутӑ ҫурать. Кач та кач тутарать. Пӗрре аялалла пӗшкӗнет, тепре тӗрленсе тӑрать. Ҫук, вут сыпписем пурпӗрех ҫурӑласшӑн мар. Эпӗ кинемей патне пытӑм.

— Пар-ха пурттуна. Хул-ҫурӑма хускатам кӑштах, ― терӗм те ун аллинчи пуртта ярса тытрӑм.

— Канлӗн ҫывӑраймарӑн эппин. Пилӗк сехетпех вӑрантӑн. Радио тӑратрӗ пуль. Сӗнтерме маннӑ ҫӗркаҫ, ― тарланӑ ҫамкине саппун вӗҫӗпе шӑлса илчӗ Лисук кинемей. ― Ку вутта совхоз кӗрсе пачӗ. Виҫӗмкун пӑрҫа ҫапрӑмӑр. Вӑрах утсан, ура сыпписем ыратаҫҫӗ те, кӑнтӑрлахи апат вӑхӑтӗнче киле килмерӗм, йӗтем ҫинчех кантӑм. Вӗри апата йӗтем ҫинех илсе пычӗҫ тата. Каҫхине килтӗм те шалт тӗлӗнтӗм: пӗр машина вутта вакланӑ хунӑ. Макар тракторист тӑрӑшнӑ тет. Ывӑлӑмпа питӗ туслӑччӗ хӑй.

Тар тухичченех ӗҫлерӗм, вут сыпписене шарт та шарт тутартӑм. Пуленкесене кинемей сарай умне купаларӗ.

Эпӗ ҫӑвӑннӑ вӑхӑтра Лисук кинемей ирхи апат хатӗрлерӗ: сӗтел ҫине купӑста яшки пырса лартрӗ, шӑрттан касса хучӗ, чей вӗретрӗ.

Ватӑлнӑ пулсан та, кил-ҫурта тирпейлӗ тытать вӑл. Чӗрече кантӑкӗсене тап-таса ҫуса тасатнӑ — тӗкӗр пек йӑлтӑртатаҫҫӗ. Урай хӑмисене халь тин савапа саваланӑ тейӗн — шап-шурӑ. Кӗнеке шкапӗ ҫийӗнче те, шифоньер хыҫӗнче те — ниҫта та тусан ҫук.

Стена ҫинчи сехет ҫиччӗ ҫапрӗ. Кӗҫех ман ял Советӗнче пулмалла, уголовнӑй розыск начальникӗпе курнӑҫмалла.

— Атя апатланар, ― терӗ вара Лисук кинемей, мана хыҫалти пӗлӗме чӗнсе. ― Совхоз столовӑйӗ вуникӗ сехетре тин уҫӑлать.

Хыҫалти пӗлӗмре те хӑтлӑ. Сехетпе юнашар икӗ портрет ҫакӑнса тӑрать. Пӗри — хӗрӗхелле ҫывхарнӑ капитан, тепри — вунтӑххӑр-ҫирӗмсенчи аслӑ сержант. Иккӗшӗ те тулли сӑн-питлӗ, сарлака ҫамкаллӑ.

Эпӗ сӑнӗкерчӗксемпе интересленнине Лисук кинемей те асӑрхарӗ.

— Вӗсем мӑшӑрӑмпа ывӑлӑм. Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче, госпитальтен тухсан, упӑшка икӗ уйӑх килте пурӑнчӗ. Ҫавӑн чух йывӑрлантӑм. Ывӑлӑма та кураймарӗ, апӑрша. Ялтан тухса кайсан, тепӗр ултӑ уйӑхран, ҫапӑҫу хирӗнче пуҫне хунӑ. Пӗртен-пӗр шанчӑкӑм та ывӑлӑмччӗ. Сирӗн пекех тӗреклӗ ӗсрӗ, ӗҫе юрататчӗ. Ҫара кайрӗ те — таврӑнаймарӗ. Чикӗри вӑрӑ-хураха тытнӑ чух вилнӗ. Тепӗр икӗ уйӑхран ҫак медале ярса пачӗҫ, ― «Хастарлӑхшӑн» медаль кӑларса кӑтартрӗ Лисук кинемей, унтан сӗтел ҫине пӗр кӑкшӑм сӑра кӑларса лартрӗ.

— Хӑнасем пур-и-мӗн? — ыйтрӑм эпӗ.

— Эсир вара хӑна мар-им? Вут ҫурса патӑр тата. Уйкасра йӑли ҫапла: ӗҫлесе паракана сӑйламалла.

— Ӗҫместӗп, Лисук кинемей. Уйран пулсан, уйран кӑларса пар.

Часах вӑл уйран ӑсса кӗчӗ, хуппине шуратса пӗҫернӗ ҫӗрулми лартрӗ.

Эх, еплерех кӑмӑлласа ҫирӗм вара уйранпа ҫӗрулмине! Шӑрттанран та паха апат ку маншӑн.

Кил хуҫине тав турӑм та ял Советне тухса утрӑм.

Уголовнӑй розыск начальникӗ ҫитме те ӗлкӗрнӗ-мӗн, ― пӗчченех хаҫат вуласа ларать. Мана курсан, тӗрленсе тӑрсах сывлӑх сунчӗ.

— Телейлӗ эпӗ. Шутсӑр телейлӗ. Ывӑлӑм пит маттур ҫуралнӑ. Арӑм та йӑл-йӑл кӑна кулкалать. Пӗр сӑмахпа, савӑнӑҫ!

Ял Советне милици лейтенанчӗ йӑраланса ҫитрӗ. Кӗпи-тумтирӗ лӗчӗркенчӗк хӑйӗн. Питҫӑмартисем кӗрхи палан пек хӗрлӗ. Эпӗ тимлесе пӑхнине сиссе, уҫӑ кантӑк умнерех пырса вырнаҫрӗ вӑл.

— Паллашӑр: прокуратура следователӗ, Назаров Юрий Иванович, ― пуҫне сӗлтрӗ милици капитанӗ ман еннелле.

— Кулагин, ― терӗ лейтенант. ― Уйкасра пурте йӗркеллӗ: шӑкӑл-шӑкӑл пурӑнаҫҫӗ, ҫанӑ тавӑрса ӗҫлеҫҫӗ.

— Йӗркеллех мар ҫав, ирсӗр ӗҫсем тӑваҫҫӗ, ― килӗшмерӗ унпа капитан.

— Ухватов-и? Емӗрте пӗрре пулакан япала ку. Ӑна та ирӗкре нумай ҫӗреттермерӗмӗр, тепӗр куннех ярса тытрӑмӑр, вӑл айӑплине ӗнентерсе-ҫирӗплетсе патӑмӑр. Ӗҫсем витерӗллӗ пулса тухрӗҫ.

— Ухватов кӑна мар-ха, ытти япӑх хыпарсем те пур, ― калаҫӑва хутшӑнтӑм эпӗ. Ӗнерхи канашлура уйкассем епле ӗпкелешнине йӗркипе каласа патӑм. Кулагин мана пӗлмерӗ, тимлӗн тӑнласа ларчӗ, унтан, ура ҫине тӑрса, хӑлха таран хӗремесленсе, канашлура калаҫнӑ ҫынсене хӑртма тытӑнчӗ:

— Пустуй лӑпӑртатаҫҫӗ вӗсем. Пустуй шуйханаҫҫӗ. Кушак ҫухалсан та, ман пата пыраҫҫӗ, упӑшки ыталама пӑрахсан та, мана ыйхӑран вӑратаҫҫӗ. Хӑйсем сапаланчӑк вӗсем. Хӑйсем йӑкӑртаҫҫӗ. Столовӑя ҫаратрӗҫ ак. Шӑршӑ-маршӑ ан пултӑр тесе, урайне махорка сапса хӑварнӑ. Аякран килнӗ вӑрӑ пулсан, ӑна-кӑна тиркемест — йӑлт ҫапса-ҫӗмӗрсе пӗтерет. Кунта вара кантӑкне те асӑрханса, резина перчетке тӑхӑнса кӑларнӑ, тӑпрас ҫине майлаштарса тӑратнӑ. Ют ҫын пулсан, кантӑка аяккалла вӑркӑнтарать, махорка та сапса чӑрманмасть. Уйкас столовӑйӗнче ӗҫлекенсем чее вӗсем: милици уйрӑмӗнче йӗрлекен йытӑ пуррине пӗлеҫҫӗ. Хӑйсем, йӑлтах хӑйсем айӑплӑ!

— Апла-тӑк, ма уголовнӑй ӗҫ пуҫармарӑн? Ма пире пӗлтермерӗн? — пӗлчӗ ӑна милици капитанӗ.

— Тӑкакне саплаттарнӑ — ӗҫӗ те пӗтнӗ. Пӗлтерсен, журнал ҫине ҫырса хуратӑр, пухнӑ материалсене тӗрӗслетӗр. «Участокра йӗркене пӑсакансем йышланчӗҫ», ― тесе хӑтӑратӑр. Капла ак кашкӑрӗ те тутӑ, сурӑхӗсем те тӗрӗс-тӗкел.

Кулагин татах пакӑлтататчӗ пуль — пӗлсе лартрӑм, канашлура ҫырса илнӗ фактсене тӗрӗслеме хушрӑм. Турткаланса тӑмарӗ вӑл, папкине хул хушшине хӗстерсе, ял Советӗнчен тухса утрӗ. Эпир, Аброськинпа иксӗмӗр, инкек пулнӑ вырӑна тепӗр хут тишкерме сӑмах татрӑмӑр, Ухватов ӗҫӗпе мӗн-мӗн тумаллине палӑртрӑмӑр.

…Виҫӗ хутлӑ шурӑ ҫурт аякранах курӑнса ларать. «П» саспалли евӗр вӑл. Шкулӑн мал енӗпе анлӑ ҫул иртет, хыҫал енӗпе — сад. Оля вожатӑй сылтӑм енче, пӗрремӗш хутра, хуралҫӑ пӗлӗмӗнче кӗнеке вуласа ларнӑ. Пӗлӗм умӗнче акаци. Тӗмӗсем самай ҫӗкленнӗ, метр ҫурӑран иртнӗ, туратланса-сарӑлса кайнӑ. Кантӑк умӗнче халӗ те ура йерӗсем пур.

Шкула сулахай енчен кӗнӗ. Стена ҫурӑкӗсене тикӗслеме коридора хӑйӑрпа цемент ещӗкӗсем кӗртсе лартнӑ пулнӑ. Чӗречерен кӗрсенех, лешӗ хӑйӑр ещӗкӗ ҫине лекнӗ, йӗр хӑварнӑ. Кухньӑра та пулнӑ вӑл. Хутаҫҫа апат-ҫимӗҫ тултарнӑ. Ҫар пӗлӗмӗнче, ҫӑра юраттарса, сейфа уҫма хӑтланнӑ, пуртӑпа хирсе, алӑка шӑйӑрнӑ. Кухньӑпа ҫарӗҫ пӗлӗмӗ Оля ларнӑ пӗлӗм ҫывӑхӗнче мар, стадион енче. Мӗшпӗн хутаҫҫа ӑпат-ҫимӗҫ тултарнӑ Вадим? Паллӑ мар. Тата Ольӑна вӗлерме шут тытнӑ ҫын ҫарӗҫ пӗлӗмне кӗрсе ҫӗрес ҫук. Урамранах, тӗмӗсем хушшинчен, пемелле. Унтан тарма та меллӗ: картишӗнчен тухсан ҫырма пуҫланать.

Ольӑна коридорта пенӗ. Хӑй вара кӗнӗ чӗречерен мар, пенӗ вырӑнтан кантӑк ҫӗмӗрсе тухса тарнӑ, апат-ҫимӗҫ тултарнӑ хутаҫне пӑрахса хӑварнӑ, ҫарӗҫ пӗлӗмӗнчен «Комета» магнитофонпа ҫӗрле сӑнамалли труба илсе кайнӑ. Ӑҫта вӗсем халь?

Оля аллинчи сехет ҫапӑнса ҫӗмӗрӗлнӗ, ҫур ҫӗр ҫитесси вунӑ минут юлсан чарӑннӑ. Пӗлӗмре пӗр юн тумламӗ те ҫук. Коридорта вара кӗлленсех ларнӑ, стена ҫине те сирпӗннӗ. Пӗлӗмрен вӑл сасӑ илтӗнсенех тухнӑ-тӑр, Суранлансан, ура ҫине тӑма хӑтланнӑ, хуралҫӑ пӗлӗмӗ еннелле туртӑннӑ…

Ҫав каҫ вожатӑй ларнӑ пӗлӗм умӗнче Макар тракторист ҫӗренӗ. Миҫе сехетре пынӑ вӑл унта? Мӗн хушӑ калаҫтарса тӑнӑ ӑна? Ҫарӗҫ пӗлӗмӗнче сасӑ пулнине илтнӗ-и вӑл?

Ӑмӑрту хыҫҫӑн Ухватов ӑҫта пулнӑ? Ҫын йӗп мар, кам та пулин курнах ӗнтӗ ӑна. Ӑҫта та пулин курнӑ.

Шкултан эпир, шухӑша кайса, пӗр сӑмах чӗнмесӗр тухрӑмӑр. Пӗр сӑмах чӗнмесӗр уйрӑлтӑмӑр. Еҫ пайтах пирӗн. Манӑн та, Аброськинӑн та…

5

Ыйту хыҫҫӑн ыйту. Ҫапла, Ухватов айӑпа йышӑннӑ. Анчах та ҫакӑ пӑшалпа перекенӗ шӑлах вӑл пулнӑ тесе калама ҫителӗклӗ-и-ха? Пачах та ҫителӗклӗ мар. Ухватов айӑплине ытти материалсемпе ҫирӗплетсе памалла. Вӑл тӑхӑннӑ пушмака, вӑл пенӗ пӑшала тупмалла.

Урамра сасартӑк юрӑ янӑраса кайрӗ:

Вартах каялла ҫаврӑнса пӑхрӑм: тусан мӑкӑрлантарса, ялалла машина ӗрӗхтерет. Хирте ӗҫлекенсем кӑнтӑрлахи апата таврӑнаҫҫӗ.

Машина хапхаран кӗчӗ те ман ума ҫитсе чарӑнчӗ. Ун ҫинче ларакансем ахӑлтатса кулаҫҫӗ, шӗтлеҫҫӗ, ҫӗре сике-сике анаҫҫӗ.

Ҫырӑ ҫӗҫлӗ хӗрарӑм, кӗрен тутӑр ҫыхнӑскер, машина ҫинчен анчӗ те тӗрех ман пата пычӗ. Хаваслӑ хӑй. Чакӑр куҫӗ ҫӑлтӑр евӗр йӑлтӑрать.

— Сывӑ-и, следователь юлташ?

Клубра ыйту паракансенчен пӗри — Маруҫ иккен.

— Вӑхӑт та кӑрт пуль, ытти ӗҫсем те нумай пуль, ҫапах чӑрмантаратӑп сана, следователь юлташ. Пулӑшу ыйтатӑп, ― терӗ вӑл, сассине ҫемҫетсе. ― Мунчана пырса хӑратнӑ ҫынна шыратӑп эпӗ. Тупсан, арӑмӗ умӗнче хӑтесе хӑтӑратӑп, каччӑ пулсан, хӗрсем умӗнче намӑслантаратӑп, Ман патра ҫав йӑптӑхӑн хӑшпӗр япалисем пур. Пырса пӑхмӑр-ши?

Укӗтлеттермерӗм, Маруҫпа пӗрле ун килнелле утрӑм.

Инҫетрех мар ларакан шурӑ кирпӗч ҫуртра пурӑнать-мӗн Маруҫ. Мана вӑл тӗрех анкартине илсе тухрӗ. Сарай хыҫӗнче улмуҫҫисем ӗсеҫҫӗ. Вӗҫем хушшинче — вӗлле хурчӗсем.

Карта кӗтессинче шурӑ мунча ларать. Тӑпӑл-тӑпӑл вӑл, умӗ те типтерлӗ, икӗ енӗпе — тенкелсем. Шӑпах ҫакӑнта, сарлака тенкел ҫинче, тӗлӗрсе выртнӑ Маруҫ. Ыйхӑран такам пилӗкрен пӑчӑртанине сиссе вӑраннӑ. Пуҫтаха ҫӗҫрен ярса тытнӑ та пур вӑйран тӑпӑлтарнӑ. Пуҫ тӗпинчен пӗр ывӑҫ ҫӗҫ кӑкланса тухмасӑр та алӑран вӗҫертмен. Ҫав ҫӗҫ лӑскине ывӑтман Маруҫ, кӗленче савӑтрах упрать.

Ыйхи вӗҫнӗ Маруҫ шуҫӑм киличченех вӗчӗрхенсе выртнӑ. Ара, кам тӑрлавсӑрӗ-ши ку? Хӑй ӑссӗн килнӗ-ши е Маруҫ упӑшки хӗтӗртнипе пуҫтахланнӑ?

Хутран-ситрен Маруҫ мунчара ҫывӑрнине упӑшки кӑна пӗлнӗ. Анчах упӑшки ялта мар, уйрӑлнӑранпах Ҫӗпӗрте пурӑнать.

Ирхине Маруҫ тенкел хыҫӗнчен кӑшӑлсӑр карттус туртса кӑларнӑ, ҫӗрулми кассисем хушшинче ура йӗрӗсем асӑрханӑ. Кӑшӑлсӑр карттуса, хаҫатпа чӗркесе, пӑтавккана пытарнӑ. Ура йӗрӗсене те упрать Маруҫ — йӗрӗн икӗ енӗпе кирпӗч хунӑ та хӑма татӑкӗпе витнӗ, йӑмра тураттисем купаланӑ.

Карттусӗ пӗтӗмпех лӗчӗркенсе пӗтнӗ, вараланчӑк. Хӗррисем хуралса-хытса ларнӑ, ― хӗвел ҫутинче тин ҫеҫ кремпа тасатнӑ хром атӑ евӗр йӑлтӑртатаҫҫӗ. Унтан тар шӑрши перет тата. Тракторист пулсан, карттусӗ бензинпа е автол-мазутпа вараланмалла пек. Кун апла-капла йӗр ҫук. Хуралҫӑ пек те туйӑнмасть хуҫи. Хуралҫӑ васкамасть, карттусӗ тарпа шӗвес ҫук.

— Ферма таврашӗнче ӗҫлекен мар-ши тесе, фермӑсене те ҫитсе пӑхрӑм. Кӑлӑхах. Уйкасра та, кӗршӗ фермӑсенче те карттус тӑхӑнса ҫӗрекен ҫук. Утӑ-ӗлӑм турттаракансем те аллӑран иртне ҫынсем, ҫемьӗллӗскерсем. Вӗсем тӑлӑх арӑмсем патне хурахла ҫӗрес ҫук, ― терӗ Маруҫ, карттуса хаҫатпа чӗркесе.

Мана касӑ хушшинчи пушмак йӗрӗсем кӑсӑклантарчӗҫ. Хӗрӗх иккӗмӗш виҫе. Карчӗсем те палӑраҫҫӗ. Шкулта ӗкернӗ йӗрсемпе танлаштарса пӑхрӑм та — ай туру! ― иккӗшӗ те пӗрешкел. Пушмак тӗпӗсем те, кӗллисем те. Тӗлӗнмелли тата акӑ мӗн: шкулти йӗр уйӑх каялла юлнӑскер, касӑ хушшинчи — икӗ эрне каялла.

Пушмак хуҫи паллӑ — Ухватов. Шкулта вӑл пулнӑ тейӗпӗр. Анчах мӗнле майпа вӑл хальтерех Маруҫ мунчине ҫакланнӑ? Хӑйне уйӑх каяллах хупса лартнӑ-иҫ?

Тен, шкултан тухсан, Ухватов пушмакӗсене хывса пӑрахнӑ, кирза атӑ тӑхӑннӑ. Тен, Ухватова, хӑтарас, следствие пӑтраштарас тесе, такамсем ҫапла хӑтланаҫҫӗ.

— Нумай пулмасть Яхван пичче пахчинче те такам алхаснӑ, ― терӗ Маруҫ, эпӗ шухӑша кайнине сиссе. ― Тен, унӑн та ҫакнашкал йӗрсем пур?

Яхван пичче ӑҫта пурӑннине те кӑтартрӗ Маруҫ. Телее, вӑл килтех. Кӑнтӑрлахи апата таврӑннӑ та пахчара аппаланать. Мана курсан, вараланнӑ аллине татӑкпа шӑлса тасатрӗ.

— Туятӑп, ӗнер каланӑ хыпар пирки ҫӗретӗр, ― кӗлет умӗнчи сак ҫине ларма сӗнчӗ мана Яхван пичче. ― Чӑтаймарӑм, ара. Ыттисем те евитлеҫҫӗ те, эпӗ те калаҫас терӗм. Тарӑхрӑм-ҫке-ха. Ытла алхасма тытӑнчеҫ — йытта вӗлерсе хӑварчӗҫ. Ывӑлӑм тӑрӑшса ӗстерчӗ, пограничниксене пама хатӗрленетчӗ. Канма лагере кайрӗ те, йытта ав…

Яхван пичче пахча алӑкне хупрӗ, пуш витрисене кӗлет кӗтессине лартрӗ, унтан калаҫӑва малалла тӑсрӗ:

— Ыйхӑран йытӑ вӗрнипе вӑрантӑм. Нумай та вӑхӑт иртмерӗ — пӑшал сасси илтӗнчӗ. Унтан татах кӗреслетрӗ. Эпӗ анкартине чупса тухрӑм. Йытӑ тапкаланать кӑна, нӑйкӑшать… Кам алхаснӑ — пӗлеймерӗм.

Этем кайӑк мар, ҫӗр ҫинче утса ҫӗрет, хай хыҫҫӑн йӗр хӑварать. Ҫак путсӗрӗн те пахчара йӗрӗ юлнах ӗнтӗ.

— Яхван пичче, тепӗр кунне, пахчана тухсан, пахча ҫывӑхӗнче ют йӗр пуррине асӑрхамарӑр-и? — ыйтрӑм эпӗ, кил хуҫине куҫран тинкерсе.

— Ах, ӑна-кӑна чухламан ҫав эпӗ, ― хыпӑнса ӗкрӗ Яхван пичче. ― Йытта ак ҫакӑнтан, тӗмӗ хушшинчен, пенӗ. Унтан икӗ патрон тупрӑм. Йӗрсем шырас-тӗпчес шухӑш пуҫра та пулман ман.

Яхван пичче пӑртак шухӑша кайса тӑчӗ те, хӑмла ҫырли тӗмӗсем патне пырса, ҫапӑ купине сапалама тытӑнчӗ.

— Тепӗр кунне арӑм, хӑрнӑ туратсене касса, йӑлтах ҫакӑнта купаларӗ. Тен, ҫапӑ айӗнче юлман-и мӗнле те пулин йер?

Эпӗ те ҫапӑ айӗнче йӗр упранасса кӗтрӗм. Шанӑҫ пурнӑҫланмарӗ — ҫапӑ айӗнче нимӗнле йӗр те курӑнмарӗ. Эпӗ вара, туратсене сирсе, тӗмӗсем хушшине тинкертӗм. Унта хупах ӗсет. Унӑн ҫулҫисем карттус пысӑкӑш сарӑлса кайнӑ. Ҫавсене уҫса пӑхрӑм та — ай-яй! — хупах айӗнче палланӑ йӗрсем яртах палӑрса выртаҫҫӗ. Ухватов пушмак йӗрӗсем! Шкула хӑварнӑ йӗр те, Маруҫ анкартинчи те, хупах айӗнчи те — пурте пӗр евӗрлӗ. Апла унта та, кунта та пӗр ҫын ҫӗренӗ. Кӗске ураллӑ ҫын. Анчах Ухватов мар ку. Ухватов вӑрӑм ураллӑ.

Ӑҫта хывса пенӗ пушмакӗсене Ухватов? Кам тупса тӑхӑннӑ ӑна?

— Ҫакӑн пек йӗрсене ӗнер Киремет ҫырминче, пӗве хӗрринче, куртӑм. Путсӗрӗ ҫак тӑрӑхрах ҫӗрет пулмалла. Мана ҫеҫ мар, ыттисене те шар кӑтартма пултарать. Ҫакӑ та Киремет ҫырминче выртатчӗ, ― терӗ Яхван пичче, пӗчӗк калибрлӑ винтовка чӗнне кӑтартса.

Йытӑ чӗрине лекнӗ пульӑна та, тӗмӗ хушшинчен тупнӑ икӗ патрона та усрать Яхван пичче.

— Тепӗр пули кӗлет кӗтессине пырса тӑрӑннӑ, ― терӗ вӑл, пуш патронсене татӑкпа сӑтӑркаласа.

Чӑнах та, пӗрене пуҫӗнче пуля шӑтарса кӗнӗ вырӑн пур. Пули те кӑшт курӑнать.

Яхван пичче каланӑ Киремет ҫырми шухӑша ячӗ мана. Унти йӗрсене те тӗпчемелле.

Яхван пичче мана калинккерен тухичченех ӑсатса ячӗ, Киремет ҫырмине хӑш ҫулпа каймаллине ӑнлантарчӗ.

6

Киремет ҫырмине ҫитме вар урлӑ каҫмалла та, сад витӗр тухса, ансӑр сукмакла утмалла.

Эпӗ те кӗске ҫула кӑмӑлларӑм: тӑвайккинчен хӑпарса, сада кӗтӗм.

Тавралӑх шӑпӑрт. Садра йывӑҫсем пӗр хуҫкалмасӑр лараҫҫӗ. Улмуҫҫи тураттисем усӑннӑ. Улмисем те йышлӑ. Хурлӑхан та пиҫсе ҫитнӗ. Чие те… Ҫапах садра йывӑр шӑршӑ, ӑша пӑтрантаракан шӑршӑ тӑрать. Мӗн амакӗ ку? Куҫа мӗн йӗплет? Питҫӑмарти тӑрӑх куҫҫулӗ йӑпӑртатса анчӗ. Аш пӑтранма, пуҫ кашлама пуҫларӗ. Усӗрме тытӑнтӑм.

Тӗмӗ хыҫӗнчен такам апчхулатни илтӗнчӗ те эпӗ унталла пӑрӑнтӑм. Ҫӗркаҫ паллашнӑ Рита лара парать иккен. Сак ҫине чавсаланнӑ та пӗтӗм ҫанҫурӑмӗпе чӗтренсе йӗрет.

— Хитре хӗрсем те макӑрма пӗлеҫҫӗ-и? — хулпуҫҫинчен сӗртӗнсе илтӗм ӑна.

Рита тӗрленсе ларчӗ, йӗпеннӗ куҫӗсене тутӑр вӗҫӗпе типӗтрӗ.

— Епле макӑрмастӑн? Тӑрӑшрӑмӑр-тӑрӑшрӑмӑр та ― пӗтӗм ӗҫ харама кайрӗ ав. Пӗтӗм сад пӗтрӗ.

Йӗркеллӗн нимӗн те ӑнланаймастӑп-ха.

— Диверси вӗт-ха ку. Чӑн-чӑн диверси! — ура ҫине тӑчӗ Рита. ― Савӑтсенчен утмӑл тонна аммиак шывӗ юхтарса кӑларнӑ.

Тӗрӗсех ӗпкелешет иккен — тӗмӗсем хушшинче шыв кӗлленсе тӑрать. Хӑмла ҫырлисем хушшинче те… Ятарласа шӑварнӑ тейӗн. Хӗвел питтинче шыв сӑрхӑнма та ӗлкӗрнӗ, тӑпра хытса ларнӑ, ҫуркаланнӑ. Аммиак шывӗ ҫырманалла та самаях юхнӑ.

— Йывӑҫсем хӑраҫҫӗ ав. Пӗвери пулӑсем пӗтеҫҫӗ, ― кӑмӑлсӑрланса калаҫрӗ Рита.

Тинех ӑнкартӑм: ман куҫсене те аммиак шӗвекӗ шывлантарать иккен. Ӑша йӗклентерет, чыхӑнтарать кӑна.

Текех садра тӑмарӑм — уялла утрӑм. Рита та манран юлмарӗ.

Йӑрӑс пӗллӗ вӑл. Кӗре сӑнпитлӗ. Шывланнӑран-ши, кӑн-кӑвак куҫӗ кантӑк пек ҫуттӑн курӑнать. Тикӗссӗн пусса, ҫӑмӑллӑн утать. Уҫӑ саслӑскер, вӗҫӗмсӗр калаҫать.

— Тырпул тетпӗр. Апат-ҫимӗҫ тетпӗр. Тырпул туса илме те ҫӑмӑл мар. Акатпӑр та, ыраш шӑркана ларсан, пӑр ҫапса каять, хурт-кӑпшанкӑ тапӑнать. Тырпула сӑтӑр тӑвакансем те нумай. Кӗрешмесен, тырпула вӗсем йӑлт пӗтерме пултараҫҫӗ.

Рита, утма чарӑнса, тӑпра муклашки илсе пӑхрӗ, касӑ тарӑнӑшне виҫрӗ, сапаланнӑ ҫӗҫӗсене майлаштарчӗ те телефон юпи ҫывӑхне юлнӑ ҫӗр лаптӑкне утӑмпа виҫрӗ. Лаптӑкӑн икӗ вӗҫӗ те савӑл пек шӗвӗркке. Телефон юпин икӗ енӗпе те вунултшар утӑм сухаламасӑр хӑварнӑ. Пӗрре те килӗшмест ку Ритӑна. Анчах сухаҫӑсем пирки пӗр сӑмах та шарламарӗ, мана хӑваласа ҫитрӗ те каллех шӑкӑлтатма пуҫларӗ.

Манӑн хӑвӑртрах Киремет ҫырмине ҫитес кӑмӑл-ха. Ҫепӗҫ чӗлхеллӗ Ритӑран та уйрӑлса кайма аван мар. Пӗлместӗп ун калаҫӑвне. Юмахласа, уй-хир тӑрӑх утса, тӑвӑннӑ ӑшчиккине лӑплантартӑр-и, ара.

— Аммиак шывӗпе ҫыхӑннӑ ӗҫсене эпир йӑлтах механизациленӗ. Мӗншӗн тесен хӑрушлӑхӗ пысӑк унӑн. Ҫӗркаҫ, ав, ӑна утмӑл тонна юхтарса кӑларнӑ. Хӑрушӑ ку. Ҫав тери хӑрушӑ! Япала вӑрланинчен те, ҫынна кӗрентернинчен те хӑрушӑ. Аммиак пӑсӗ йӑлтах сывлӑша саланнӑ, сывлӑш вараланнӑ. Пӗлтӗр фермӑран виҫӗ сурӑх ҫухалчӗ те, яла виҫӗ милици ҫынни килчӗ. Паян ак пӗри те ҫук. Шӑнкӑравларӑм вӗт-ха. Кулагин та килсе пӑхмарӗ. Уншӑн явап тыттармаҫҫӗ терӗ кӑна.

Ура утсан, ҫул юлать, теҫҫӗ. Халӑх хушшине тухсан, темтепӗр илтетӗн. Эпӗ те ак Уйкаса килтӗм те мӗн кӑна илтмерӗм, саккунта кӑтартман самантсене тӗл пултӑм. Ҫӗнӗлӗх ку маншӑн. Уголовнӑй кодексра сывлӑша, шыв-шура варалакансене явап тыттармалли статья пур. Вӑл статьяпа айӑплас тесен, сывлӑшпа шыв-шура сиенлекен мӑшкӑлтӑк шывсемпе, производство каяшӗсемпе вараланине ҫирӗплетмелле. Аммиак шывӗ — усӑллӑ япала. Ӑна укҫа тӗлесе илеҫҫӗ. Ӑна таса мар шывсен шутне те кӗртеймӗн. Производство каяшӗ те мар вӑл. Апла ҫутҫанталӑка аммиак шывӗпе варалакана явап тыттармалла мар-и? Тыттармалла. Ӑна та суд тенкелӗ ҫине лартмалла. Анчах асӑннӑ статьяра «минераллӑ имҫам» сӑмахсем ҫук. Ку — саккунти ҫитменлӗх. Кӑлтӑк.

Эпир ҫул хӗррине икӗ цистерна вырнаҫтарса лартнӑ тӗле ҫитрӗмӗр. Тимӗр цистерна та ӗмӗрлӗх мар. Тутӑхать, шӑтать, юрӑхсӑра тухать. Анчах темле сӑнасан та, шӑтнӑ вырӑн курӑнмарӗ. Аммиак шывне кран уҫса юхтарнӑ.

— Ах, кам чӑрсӑрланчӗ-ши? — тарӑхрӗ Рита. ― Кам алхасрӗ? Тен, мана кураймасӑр ҫапла хӑтланнӑ, э?

Эпӗ чӗнмерӗм. Тимлесех цистерна кӗтессине, кранне тӗрӗслерӗм.

Иккӗмӗш цистерна патӗнче ура йӗрӗсем курӑнчӗҫ. Хӑямат, каллех Ухватов тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗсем! Вӗсенчен васкасах кӗмеркке ӑсталарӑм.

— Униҫҫе кинемей! — кӑшкӑрчӗ Рита. ― Хурсене пӗвене ан кӗрт. Пӗвери шыв аммиак шывӗпе вараланнӑ. Хурсем минреме пултараҫҫӗ.

Эпӗ те ҫырманалла тинкертӗм. Шап-шурӑ хурсем, пуҫӗсене каҫӑртса, ҫунатланса-кикаклатса, пӗвенелле талпӑнаҫҫӗ. Кинемей, курпунне кӑларса, хурсем хыҫҫӑн сӗнкӗлтетет.

Ҫавӑнтах ҫырманалла ыткӑнчӗ Рита. Эпӗ — ун хыҫҫӑн.

Униҫҫе кинемее мар, пире те, Ритӑпа иксӗмӗре, хурсем йӑпӑр-япӑрах пӑхӑнмарӗҫ.

— Эп хевтесӗррине хурсем те сисеҫҫӗ, шельмӑ. Туяпа юнасан та хӑрамаҫҫӗ, ― терӗ Униҫҫе кинемей, пулӑшнӑшӑн иксӗмӗре те тав туса.

Кӗҫех Рита, пирӗнтен уйрӑлса, комбайнсем патне васкарӗ.

— Следователӗн те уй тӑрӑх ҫӗремелле-и? ― тет Униҫҫе кинемей. Эп камне Лисук кинемей каласа панӑ ӗнтӗ ӑна. ― Пӗлтермелли пур. Те каласан лайӑх, те каламасан… Хушша-хуппа кӗме хушмаҫҫӗ те…

— Кала, кинемей, кала, ― тетӗп ӑна, ҫывӑха пырса. ― Ватӑ ҫын сӑмахӗ харам ҫӗрте выртмасть.

— Тӗрӗсси вилӗмрен хӑтарать, теҫҫӗ. Тен, эпӗ калани те вырӑнлӑ пулӗ. Ҫын ҫӑварӗнчен усалли те тухать, ырри те…. Вадим пирки тӗрлӗрен халаплаҫҫӗ. Ҫапах та Вадима пустуй кайса лартрӗҫ. Айӑплӑ мар вӑл. Вушатӑя пенӗ каҫ ачи ҫӗрӗпех мунчара пулнӑ.

«Мунчара? Кам мунчинче? Ӑҫтан пӗлет-ха тата ун ҫинчен Униҫҫе кинемей?»

Кинемей эпӗ ыйту парасса кӗтмерӗ, малалла каларӗ:

— Хам куҫпа куртӑм. Ҫавӑнпа ӗнентерсех калатӑп: Вадим мар, урӑххи пенӗ хӗре. Хам ҫав кун кӑштах хавшарӑм. Хур чӗпписем хыҫҫӑн мӑнукӑм ҫӗрерӗ. Каҫхине пӑхатӑп — икӗ чӗпӗ ҫук. Ҫырмана татӑлса юлман-и тесе шырама тухрӑм. Кӗршӗсем каланӑ тӑрӑх, хур чӗпписем урине ыраттарнӑ-мӗн те кинӗм иккӗшне те асӑрханса йӑтса кайнӑ. Эпӗ вара лӗпӗстетсе ҫӗремерӗм, каялла таврӑнтӑм. Ҫырмаран хӑпарсан, Гальӑсен анкартине кӗтӗм. Ҫул кӗске унтан. Галя — Вадим варлийӗ. Пӗр-пӗрне юратаҫҫӗ вӗсем. Авланнӑ пулсан та, Вадим ӑна пӑрахмасть. Хурӑн варӗнче е Гальӑсен мунчинче кӗрнӑҫаҫҫӗ вӗсем. Хам та пӗрре мар курнӑ. ― Униҫҫе кинемей хӗвеле май ҫаврӑнса ларчӗ, тутӑрне юсаса ҫыхрӗ. ― Карта хӗррипе кӑштӑртатса пыратӑп хайхискер. Сасартӑк мунчаран палламан ҫын ӗрӗхтерсе тухрӗ. Мана асӑрхарӗ те, питне хупласа, ҫырманалла талпӑнчӗ. Хӑрах аллине сӑран сумка тытнӑ, тепринче — темӗнле патак. Кисӗп те мар вӑл, кӗреҫе те мар. Пӗр вӗҫӗ ҫинҫе, тепӗр вӗҫӗ — лаптӑк. Чӗре сӗлетсе илчӗ. Ырӑ ҫынах пулас ҫук ку терӗм те мунчана кӗрсе пӑхма шутларӑм. Алӑка уҫрӑм та лайӑхмарланса кайрӑм — мунчара Вадимпа Галя лараҫҫӗ. Курнӑ куҫа курми туса, каялла таптартӑм.

Униҫҫе кинемей калаҫма чарӑнчӗ, хутаҫран кӗленче кӑларса, шыв ӗҫрӗ. Эпӗ вӑл малалла мӗн каласса кӗтрӗм.

— Эх, ывӑлӑм, тӑруках мӗн пулса тухасса пӗлме ҫук ҫав, ― терӗ кинемей кӑштах чӗнмесӗр тӑнӑ хыҫҫӑн. ― Мунчаран палламан ҫын тухнине никама та шарламарӑм. Тӑруках ӑна-кӑна чухлаймастӑн ҫав. Кам пӗлет, тен, Вадим тусӗ-юсӗ вӑл. Ырӑ шухӑшлӑ маррине кайрав тин пӗлтӗм. Тепӗр кунне кӑвак шуҫӑмлах Галя ман пата ыткӑнса ҫитрӗ. «Кинемей, ма Вадимӑн пушмакӗсене пытарса хутӑн? — тет. ― Винтовкине те тӗкӗнмелле марччӗ», ― тет. Эпӗ шалт тӗлӗнтӗм. Пӗр япала та тӗкӗнмен эп мунчара. Апла-капла хӑтланас шухӑш пулман мӑнӑн. Нихҫан та япала хӗстерсе ҫылӑха кӗмен. Галя пурпӗрех ӗненмерӗ. «Вадим арӑмне, Иннӑна, кайса кӑтартасшӑн-и? Йӗкӗлтесшӗн-и? Ун арӑмне манпа хирӗҫтересшӗн-и? Кайса кӑтарт! Йӗкӗлте! Хӑрамастӑп! Вӑтанмастӑп та! Вадим манпа пурӑннине Инна хӑй те пӗлет», ― терӗ те алӑка пур вӑйран хупса-шатлаттарса кайрӗ. ― Униҫҫе кинемей, малалла пӗкӗрӗлсе, ура ҫине тӑчӗ, туйи ҫине таянчӗ. ― Ҫынни ырӑ кӑмӑллӑ, йӑваш терӗ те Лисук кин сан ҫинчен, ҫавӑнпа вӑтанса-туса тӑмарӑм, йӑлт каласа патӑм сана. Тата акӑ мӗн. Куратӑн-и, ав, ― вар вӗҫӗ еннелле кӑтартрӗ Униҫҫе кинемей, ― тӑр-кӑнтӑрлах ҫавӑнта пӑшалпа кӗрӗслеттереҫҫӗ. Утса ҫӗрекен курӑнмасть — пӑнн! тунӑ сасӑ илтӗнет. Виҫӗмкун, хӗвел ансан, чӑнах та, пӗр ҫынна асӑрхарӑм — улӑм ӑшӗнчен велосипед туртса кӑларчӗ.

— Галя хӑш урамра пурӑнать? — кинемее пӗлтӗм эп.

— Ҫӗнкасран вӑл, анчах килте мар халь. Ҫуллахи лагерьте. Урпаш вӑрманӗнче пӑрусем пӑхать. Унпа курса калаҫас тетӗн-и? Калаҫ ҫав, калаҫ, ― ман шухӑша пӗлнӗ пекех пулчӗ Униҫҫе кинемей.

Киремет ҫырмине кайран та ҫитсе курма пулӗ. Халь хӑвӑртрах Гальӑпа курнӑҫмалла. Урпаш вӑрманне ӑҫтан каймаллине ыйтса пӗлтӗм те, Униҫҫе кинемейпе сывпуллашса, ҫуллахи лагере ҫул тытрӑм.

7

Ҫуллахи лагерь пысӑк уҫланка вырнаҫнӑ. Ӗнесемпе пӑрусен сарайӗ кӑна мар, пурӑнмалли ҫуртсем те пур кунта. Столовӑй та, вулав ҫурчӗ те… Леререх тата, авӑ…

Шурӑ халатлӑ дояркӑсем общежити умне, йывӑҫ сулхӑнне, пуҫтарӑннӑ та хӗрсех хӗрарӑма ятлаҫҫӗ.

— Ӗҫ вӑл — йӑпанупа савӑнӑҫ кӑна мар, тивӗҫ те! Ҫакна эс, Варвари, йӑлтах маннӑ. Кашни кун ӗҫе кая юлса ҫитетӗн, ӗнесене вӑхӑтра сумастӑн. ӗрӗк-сӗрӗк ӗҫлетӗн тата.

— Сана мӗн, пуҫлӑх-им эсӗ? Манашкал хӑлтӑр-халтӑр доярка кӑна вӗт.

— Сана пула хӑлтӑр-халтӑр пултӑмӑр. Пӗтӗм фермӑна каялла туртатӑн, пуринчен сахал ӗҫлетӗн.

— Сахал ӗҫлетӗп, ӗҫ укҫи те сахал илетӗп. Эсӗ мар, эпӗ начар пурӑнатӑп. Хӑп манран!

— Ха, епле ҫаптарать! Ҫакна ӑнлан эс, Варвари: калча тикӗс шӑтнӑ ҫӗрте ҫумкурӑка йывӑр килет. Малашне сана та ҫӑмӑл пулмӗ. Сана та канлӗхрен хускататпӑр, хамӑрпа тан ӗҫлеттеретпӗр.

— Ай-яй, вунвиҫҫӗн пӗр ҫынна пӑсӑрлантараҫҫӗ, ― йывӑҫ хыҫӗнчен тайкаланса тухрӗ кӑтра ҫӗҫлӗ арҫын.

— Кашкӑр кашкӑра аякранах паллать ҫав. Пракух та Варварие хӗтӗлет ав. Пракух та ӗҫе вӑхӑтра ҫитмест. Хӗрӗнкӗ тата, ― илтӗнчӗ пӗрин сасси.

Тавлашу тата вӑраха тӑсӑлатчӗ-и, тен, ― карта хӗрринче эпӗ тӑнине асӑрхарӗҫ.

— Чарӑнӑр-ха кӑштах. Йӑнлама тытӑнатӑр та кӗтӗри сурӑхсенчен те ирттеретӗр, ― аллине сулса, ман еннелле ҫаврӑнчӗ арҫын.

Хӗрарӑмсем шӑпӑртах пулчӗҫ. Эпӗ, дояркӑсем патне пырса, сывлӑх сунтӑм. Пурин ҫине те сӑнаса пӑхрӑм — клубра ыйту панӑ ҫынна, Гальӑна, кураймарӑм.

— Галя лагере ҫитеймерӗ-и-ха? — ыйтрӑм хӗрарӑмсенчен.

— Канмалли кун паян унӑн. Хулана кайрӗ, ― пӗлтерчӗ арҫын.

. Кӑмӑл пӑсӑлчӗ: кирлӗ ҫынна кураймарӑм, ахаль лӑпӑстатса ҫӗрерӗм. Текех тытӑнса тӑрас килмерӗ манӑн, ҫуллахи лагерьтен тухса, ялалла чавтартӑм.

Мӑн ҫул ҫине дояркӑсем кӑтартнӑ ансӑр сукмакпа ухрӑм. Умӑмра, пӗр ҫирӗм-вӑтӑр утӑмра, ялалла пӗр йӑрӑс пӗллӗ хӗрарӑм утать. Эпӗ те кӗҫех унпала танлашрӑм, сывлӑх сунтӑм. Ман сасса илтсен, хӗрарӑм вӑрт ҫаврӑнчӗ, чышкӑ чӑмӑрларӗ.

— Ма унашкалах хӑрарӑр? Шухӑша кайнӑ вӑхӑт пулчӗ-и? — сасса ҫемҫетсе, йӑвашшӑн ыйтрӑм эпӗ.

Хӗрарӑм чӗнмерӗ, ман ҫине сиввӗн шӑтарасла пӑхрӗ. Хӑй сиксе чӗтрет. Такампа харкашнӑ-тӑр. Ҫук, тавлашнӑ ҫеҫ мар, тытӑҫса та илнӗ пулас: платье ҫанни ҫӗвӗрен татӑлса тухнӑ.

— Эпӗ те Уйкаса каятӑп. Иккӗн ҫул кӗскелет, теҫҫӗ. Ҫавӑнпа хӑваласа ҫитрӗм. Каҫарӑр, хӑратма шутламанччӗ, ― терӗм эпӗ.

Ҫавӑнтах вӑл та мана палласа илчӗ, йӗркеллех калаҫма пуҫларӗ:

— Эсӗ мар-ха, лешӗ, вӑрманта тӗл пулаканни, сехре хӑпартрӗ, тӑр-кӑнтӑрлах ҫаратрӗ. Ывӑлӑм валли туяннӑ кучченеҫе те, сумкӑри апат-ҫимӗҫе те, кӑкӑр ҫыххине пытарнӑ укҫана та — пӗтӗмпех туртса илчӗ, пӗр япала хӑвармарӗ.

Уйкас ҫынни пулчӗ иккен ман ҫулташ. Пахчаҫимӗҫ бригадинче ӗҫлекенскер. Пасартан хӑяр сутса таврӑнать имӗш.

— Паллаймарӑр-и ҫыннине? — ыйтрӑм унран.

— Ятне пӗлеймерӗм ҫав. Хулана ир-ирех кайсаттӑм та. Ыттисенчен йӗнӗрех ыйтрӑм та наччасра сутса пӗтертӗм. Мӗн кирлине туянкаларӑм та пыратӑп ҫапла ҫулпала. Пракух хӑртнинче тӗмӗ хушшинчен пӑшаллӑ ҫын сиксе тухрӗ, велосипеда кап ярса тытрӗ. Те хӑранипе, те велосипед тайӑлнипе ҫӗре тӗшӗрӗлсе антӑм. Йӗксӗк тӗрех пилӗкрен ярса тытрӗ те пӑчӑртама пуҫларӗ… Ой, калама та аван мар… Аран-аран вӗҫерӗнсе тартӑм. Халиччен курман ӑна эп. Типшӗм питлӗ, хӗсӗк куҫлӑ. Янахӗ йӑлтах шӑртланса кайнӑ. Хӗрӗнкӗ хӑй. Ҫӑварӗнчен тӗтӗм шӑрши перет.

— Пӗр-пӗр сӗтӗрӗнчӗк ӗнтӗ. Ӗҫсӗр аптраса ҫӗрекенскер…

— Ку тӑрӑхра ӗҫсӗр ҫӗрекен ҫук, ― шантарса каларӗ хӗрарӑм. ― Ӗҫҫи вӑхатенче уй-хиртен кӗме пӗлместпӗр эпир. Мана тапӑнакан аскӑн-тӗскӗн пулас.

— Чим-ха, ― чарса тӑратрӑм эп ӑна, ― аскӑнскер-тӗк, мӗне кирлӗ ӑна сумкӑри апат-ҫимӗҫ. Ҫук, мӑшкӑлласси унӑн иккӗмӗш вырӑнта тӑнӑ. Пӗрремӗшӗ — апат-ҫимӗҫ тупасси. Таркӑн пуль вӑл.

«Таркӑн» сӑмаха илтсен, хӗрарӑм шухӑша кайрӗ. Анчах тавлашмарӗ — арҫын тапӑннӑ вырӑна кайса кӑтартрӗ.

Пракух хӑртни тесе вӑрман варринчи уҫланка калаҫҫӗ. Уҫланкӑ хӗрринче яштӑк хурӑнсем ӗсеҫҫӗ, тепӗр енче ҫирӗклӗх пуҫланать. Лакӑм-тӗкӗмлӗ ҫул пӗкӗ пек авӑнса иртет. Шӑпах ҫакӑнта, кукрашкаллӑ юман тӗлӗнче, ярса тытнӑ хӗрарӑма таркӑн.

Ҫул хӗрринче, нӗрӗк вырӑнта, пушмак йӗрӗ пур. Сулахай ура йӗрӗ! Унӑн тӑршшӗ вӑтӑр сантиметр, сарлакӑшӗ — пиллӗк ҫурӑ. Пушмак вӗҫӗ пуклак, кӗлли — тайлӑк.

Йӗре фотоаппаратпа ӗкернӗ вӑхӑтра пирӗн пата тата иккӗн пырса тӑчӗҫ. Хӗрарӑмпа арҫын. Вӗсем те хуларан таврӑнаҫҫӗ. Ҫур сехет каялла кунта мӗн пулса иртни вӗсене те тӗлӗнтерсе ячӗ.

Тӑрӑшсах кӗмеркке майларӑм. Мӗншӗн тесен ку йӗр те эпӗ палланӑскер — Ухватов тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗ!

Эпӗ мӗн ӗкернине, мӗн ҫырнине, мӗн ӑсталанине пунеттейсем алӑ пусса ҫирӗплетрӗҫ.

Унтан тӑватсӑмӑр та вар тӑрӑх антӑмӑр. Тӑватсӑмӑр та пушмак йӗрӗсем шырарӑмӑр. Кӑлӑхах. Тек кунашкал йӗр тӗл пулмарӗ.

— Ку мӗне пӗлтерет тата? — тӗмӗ хушшинчен вӗр-ҫӗнӗ витре туртса кӑларчӗ арҫын.

— Ман витре вӑл. Хӑяр витри. Кучченеҫсем те унтаччӗ. Шуйттан ҫынни пӗр япала та хӑварман.

«Ҫак вӑрмана паянах тӗплӗ тӗрӗслемелле. Таркӑна ярса тытмалла», ― тесе шухӑшларӑм эпӗ ялалла утнӑ май.

Сасартӑк мана ятран чӗнчӗҫ.

— Юра!.. Юрий Иванович!..

Вӑрт каялла ҫаврӑнса тӑтӑм.

Ай туру! Мӗне пӗлтерет ку? Ман хыҫра Якур пичче таплаттарса пырать. Ӑҫтан сиксе тухрӗ вӑл? Чим-ха, мана шыраса килмен-и? Ара, хам та ытла лӗппер. Ҫӗнӗ вырӑна куҫни ҫинчен аннене те ҫырса пӗлтермерӗм. Тен, анне янӑ ӑна? Тен, пӗр-пӗр хыпар пур? Якур пичче вӗт хыпар-хӑнар пӗлтерме юратать. Унта-кунта ҫӗреме вӑхӑт ҫителӗклӗ унӑн — пӗр талӑк хуралта ларать те виҫӗ талӑк канать.

— Яш ҫын вӑр-вар ҫав. Тапӑлтататӑп-тапӑлтататӑп ― ниепле те хӑваласа ҫитейместӗп. Ай, йӑлт пӑшӑхрӑм, ― тарланӑ ҫамкине ал тутрипе шӑлса типӗтрӗ Якур пичче. ― Чӗмере, уйкассемпе хурӑнташлӑ пулатӑп тесе, тӗлӗкре те тӗлленмен эп. Ывӑл ҫартан таврӑнчӗ те хулана вырнаҫрӗ. Хуларах авланчӗ. Ӗҫӗ хулара пайтах вара. Хваттер тесен, ай-ай хӗсӗк. Ниҫта та йӑпӑр-япӑрах памаҫҫӗ. Ялта кӑна пурӑнмалла. Хамӑн та пӗрт вӗр-ҫӗнӗ, тӑхлачӑ та пӗр-пӗччен асапланать. Унӑн та ҫурт-йӗр начар мар. Ҫук, яхӑнне те итлемест ывӑл. Кин те ун юррине юрлать. Хула пурнӑҫӗпе танлаштарсан, самай йывӑртарах ӗнтӗ ялта. Пӗр канӑҫ та ҫук. Уй-хирте вӑй хумалла, килти хуҫалӑха тытса пымалла. Вутти-шанки тата епле тарӑхтарать. Йӗпе-сапара ниҫта та тухса ҫӗреме ҫук. Ҫавӑнпах та-и, тен, кин те хулари пурнӑҫа кӑмӑллать. Ывӑл пӗр ҫӗрте выртса тӑрать, кин — тепӗр общежитире. Ача та ҫуралчӗ халь. Пӗрле пурӑнмалла ӗнтӗ — кӗтес ҫукки пӗтерет. Ывӑл ӗҫленӗ заводра ҫурт-йӗр кооперативӗ йӗркеленӗ. Ҫавӑнта ҫырӑннӑ вӗсем. Ҫак эрнерех укҫа тӗлемелле тет — тӑватӑ пин тенкӗ. Манран пулӑшу ыйтрӗҫ — параймарӑм. Мӗн укҫи пултӑр ӗнтӗ манӑн, хуралҫӑн. Хам та аран-аран тытӑнкаласа пурӑнатӑп. Юрать, тӑхлачӑ пур. Ҫамрӑк мӑшӑра вӑл пулӑшать. Вӑл тата укҫа-пухчана килте тытмасть, перекет кассинче упрать. Леш эрнере килсе кайрӑмӑр та илеймерӗмӗр — перекет кассинче пӗр пус та ҫук. Ку эрнинче шантарчӗҫ-ха. Эс мӗн… Уйкаса-и? Инна патне-и?

Сӑрӑлл туса кайрӗ ҫанҫурӑм. Кунта та Якур пичче Иннӑна асӑнать.

— Пӗр пӑтӑрмах сиксе тухнӑ-ха. Ҫав ыйтӑва татса памалла, ― терӗм те Якур пиччерен уйрӑлтӑм.

8

Уйкаса шутсӑр хыпаланса ҫитрӗм. Ҫынсем пухма шутланӑччӗ те — пулмарӗ. Ялта пӗр ҫын та ҫук, пӗр сас-чӗв те илтӗнмест — лӑпкӑ, шӑпӑрт.

Совхоз дирӗкторӗн пӗлӗмӗ хупӑ. Бухгалтери те, специалистсен пӗлӗмӗ те пушах. Пурте йӗтем ҫике тырӑ типӗтме кайнӑ иккен. Кантурта диспетчер кӑна, вӗҫӗ-хӗррисӗр раципе тем калаҫать.

Эпӗ ыйтнипе вӑл совхоз директорне хӑвӑрт шыраса тупрӗ. Лешӗ кунтан вунӑ ҫухрӑмра, тырӑ вырнӑ ҫӗрте иккен. Ӑнланчӗ вӑл мана. Халӑх пухса вӑрманти таркӑна шырас шухӑша ырларӗ, анчах ӗҫ кунӗ вӗҫленмесӗр ҫынсене ӗҫрен уйӑрма хушмарӗ.

Вӑхӑт шӑвать, вунсаккӑрмӗш сехет ӗнтӗ. Вунҫиччӗре ман ял Советӗнче пулмаллаччӗ. Уголовнӑй розыск начальникӗпе, Аброськинпа, курнӑҫмаллаччӗ, вӑл ҫырнӑ протоколсене тишкермеллеччӗ, малалла мӗн тумаллине палӑртмаллаччӗ.

Диспетчера тав турӑм та ял Советне тухса утрӑм.

Ял Советӗнче те шӑпах. Кунта та дежурнӑй кӑна. Милици капитанӗ Аброськин кайнӑранпа та кӗрсе тухман. Тен, хушнӑ ӗҫе туса пӗтереймен вӑл. Тен, кирлӗ свидетельсем вырӑнта мар.

Ял Совет председателӗн пӗлӗмне кӗтӗм те сӗтел ҫине кӗмерккесем кӑларса хутӑм. Маруҫ анкартинче ӑсталанине те, Яхван пичче патӗнче хатӗрленине те, аммиак савӑчӗ патӗнче тунине те, Пракух хӑртнинче янтӑланине те… Вӗсене пурне те шкулта ӗкернисемпе танлаштарса пӑхрӑм. Иккӗленмелли ҫук — пурте пӗрешкел. Карчӗсем те, пушмак кӗлли те, пуҫӗ те…

Униҫҫе кинемей калани тата… Вӑл та вырӑнлӑ шухӑш. Апла вожатӑя суранлатнӑ каҫ Вадим мунчара ларнӑ, Гальӑпа йӑпаннӑ…

Ҫав вӑхӑтра мунчана тепӗр ҫын пынӑ. Вадим пушмакне, пӗчӗк калибрлӑ винтовкине, патронсем чикнӗ сумкине илсе тухса тарнӑ. Кайран вӑл, ҫав пушмака тӑхӑнса, шкула кӗнӗ, Яхван пичче пахчинче ҫӗренӗ.

Апла Ольӑна та ҫав путсӗр суранлатман-и? Курӑнать, айванкка мар вӑл. Ӑна-кӑна чухлать, йӗрне пытарма-пӑтраштарма пӗлет.

Анчах кам вӑл? Мӗнлескер? Хӑш ял ҫынни? Халлӗхе паллӑ мар. Тӗпчемелле. Ҫав ирсӗре паян-ыранах ярса тытмалла, Ольӑна мӗншӗн пенине, шкула мӗн ҫӑмӑлпа кӗнине пӗлмелле. Тавӑрма шут тытнӑ-и вӑл хӗре е…

Алӑка тул енчен шаккарӗҫ.

— Кӗрӗр! — терӗм эпӗ, кӗмерккесене ещӗке пуҫтарса хутӑм.

— Сывлӑх сунатӑп, Юрий Иванович.

Палланӑ сасӑ. Чӗрене тыткӑнлакан сасӑ, чуна йӑпатакан сасӑ! «Юрий» тесе тата ҫав тери ӑшшӑн, ҫав тери ҫепӗҫҫӗн каларӗ.

Пуҫа ҫӗклерӗм те, хам та сисмерӗм, ― яштах сиксе тӑтӑм.

Ман умра Инна тӑра парать. Лутра Пакӑшра пӗрле ӗҫнӗ тантӑшӑм. Йӑрӑс пӗллӗ, хӑмӑр куҫлӑ Инна! Чӗрене вут-хӗм хыптарнӑ Инна!

Ҫанҫурӑм ҫӗҫенсе илчӗ. Ӑшӑмра темӗнле хӑватлӑ туйӑм, асамлӑ туйӑм ҫуралчӗ. Мӗнле-ха капла? Иннӑран пӑрӑнатӑп эпӗ. Ӑна манас, асӑмран кӑларас тесе, района куҫса килтӗм. Тӗлӗнтермӗш, вӑл каллех — ман ҫумра…

— Мӗнле майпа, Инна? — аран сӑмах тупӑнчӗ ман. Хам та сисетӗп, чӗре кӑкӑртан сиксе тухас пек тапать. Питӗм вӗри тимӗрпе тӗкнӗ евӗр пӗҫерме пуҫларӗ.

— Ха, пӗлмӗш пулать тата! Ху чӗнтернӗ вӗт, ― допроса чӗнтернӗ хута кӑларса кӑтартрӗ Инна. ― Эпӗ — Вадим арӑмӗ.

Ку мана пушшех тӗлӗнтерсе пӑрахрӗ. Капла пуласса пачах кӗтменччӗ эпӗ. Ара, сахал-и тӗнчере пӗр ятлӑ-хушаматлӑ ҫын! Повестка ҫырнӑ чух «Инна» ят пӗртте кӑсӑклантармарӗ мана.

— Чим-ха, Ҫӗньялта пурӑнаттӑр мар-и эсир?

— Пурӑннӑ. Икӗ ҫул каялла Уйкаса хуняма патне куҫса килтӗмӗр. Куҫса килтӗмӗр те… — Иннӑн питҫӑмарти тӑрӑх куҫҫуль тумламӗсем йӑпӑртатса анчӗҫ.

— Ларӑр эсир, Инна, ― хыҫлӑ пукан ҫине кӑтартрӑм эпӗ. — Каласа парӑр, мӗнле пурӑнатӑр?

— Мӗншӗн панӑ сӑмаха тытмарӑр тесе ыйтӑр, ― именерех хушса хучӗ Инна. ― Каҫарӑр, юратӑва упраймарӑм, эпӗ. Сӗнчӗ ҫӑлтӑрӑм, иртрӗ ҫамрӑклӑх. Пӗтрӗ манӑн юрату. Пулмарӗ иккӗмӗш юрату. Ҫапла, чӗремре манӑн пӗрремӗш юрату кӑна. Халӗ те сӗнмен вӑл, ҫулӑмпах ҫунать. Пытармастӑп, тӑтӑшах сирӗнпе курса калаҫас килет ман. Ҫума-ҫумӑн ларса калаҫас килет, алӑран алӑ тытса утас килет. Хулара тӗл пулсан савӑнса ӗкнӗччӗ… Тӗрӗс турӑр эсир — ҫаврӑнтӑр та утрӑр. Ара, яш качча ачаллӑ хӗрарӑм мӗн тума кирлӗ? Ӑнлантӑм, тивӗҫлӗ мар эпӗ сире. Юрату арканнӑшӑн йӑлтах хам… хам айӑплӑ. Пурӑнасса ывӑлшӑн пурӑнатӑп. Ӑна ҫитӗнтерсен, куҫ курӗ… Халӗ чӑтмаллах. Юратман ҫынпах ӗмӗр ирттермелле. Пӗр пӗртре пурӑнатпӑр-тӑк, парӑм пур манӑн. Упӑшка умӗнчи парӑм! Ӗҫрен таврӑнмалла та кулленех ун валли апат хатӗрлемелле, кӗпе-йӗм ҫумалла. Килӗшет-и ку мана, килӗшмест-и — пурнӑҫламалла. Мӑшӑрланнӑ-тӑк — пурӑнмалла. Хунямана юраса, упӑшкана йӑпӑлтатса пурӑнмалла. Хам кулленех ачалӑх кунӗсене аса илетӗп. Сирӗн ҫинчен шухӑшлатӑп, Юра.

…Ҫӗрӗпех кӗнеке ҫинчен куҫ илмерӗ Инна — урок ирттерме хатӗрленчӗ. Ответлӑ урок-ҫке. Вӗренекенсем ҫеҫ мар, вӗрентекенсем те пулаҫҫӗ унта. Ачасене ӑнлантарма пултарать-и вӑл, темӑна уҫса парать-и — ҫав урок тӑрӑх хаклӗҫ ун ӗҫне.

Тӑрӑшни харам пулмарӗ — урок ӑнӑҫлӑ иртрӗ. Иннӑна никам та хурламарӗ. Вунӑ ҫул хушши шкулта тӑрӑшнӑ учитель те, университетран килнӗ доцент та, пӗрле вӗрентекенсем те — пурте Инна ирттернӗ урока кӑмӑлларӗҫ.

Савӑннӑскер, ывӑннине те туймарӗ Инна. Шкултан тухсан, комсомол комитечӗн членӗ Людмила практикӑна пынӑ студентсене чарса тӑратрӗ:

— Юлташсем, пурин те вунпнлӗк сехетре ман пата пымалла. Паян — манӑн ҫуралнӑ кун.

Людмилӑсем патне Инна парнепе — сайра тӗл пулакан кӗнекесемпе — пырса кӗчӗ. Вӗсене тупма ӑна хӑйсен ял хӗрӗ, тин кӑна уҫӑлнӑ кӗнеке магазинӗнче ӗҫлекен сутуҫӑ, пулӑшнӑччӗ. Парнешӗн Людмила чунтанах савӑнчӗ.

Кӑштах апатланнӑ хыҫҫӑн ташӑ-юрӑ пуҫланчӗ. Анчах Инна нумай хавасланаймарӗ — пуҫӗ кашлама тапратрӗ. Куҫӗсем тӗтреленчӗҫ. Хӑй халсӑррине Инна никама та систермерӗ, сӗтел хушшинчен тухса, Людмила пӗлӗмне кӗчӗ, диван ҫине выртса тӗлӗрсе кайрӗ.

Ыйхӑран вӑл сывлӑш пӗлӗннипе вӑранчӗ. Сӗтел хушшинче хирӗҫ ларакан каччӑ ыталаса илнӗ иккен ӑна. Пӑчӑртать те пӑчӑртать. Ҫӑтса ярасла чуптӑвать, тута хӗррисене ҫунтарать…

Инна качча пур вӑйран тӗртрӗ, шӑлӗсем ыратиччен ҫыртрӗ, чӗрне хуҫӑличчен, юн пӗрхӗнсе тухиччен чаврӗ — ҫӗнтереймерӗ, каччӑран вӗҫерӗнеймерӗ.

Мӑшкӑл тӗссен, кӑштахран тантӑш хӗрсем кӗпӗрленсе килсе кӗчӗҫ, качча ярса тытрӗҫ… Мӗн тума кирлӗ ӗнтӗ вӑл текех. Пулни-иртнине пурпӗрех тавӑраймӑн. Инна тусӗсем ҫине ҫаврӑнса та пӑхмарӗ, портфельне илчӗ те тухса чупрӗ.

Пусма тӑваткалӗнче вӑл кӗтесе пырса тӑрӑнчӗ, картлашкапа хӑпаракан кинемее кӑшт ҫеҫ ураран ӗкермерӗ. Нимӗн те курмарӗ вӑл, нимӗн те илтмерӗ — пур вӑйран чупрӗ, Атӑл хӗррине васкарӗ. Тахӑш тӗлте ун умне ҫӑмӑл машина сиксе тухрӗ. Юрать, шоферӗ ҫаврӑнӑҫуллӑскер пулчӗ — машинӑна вӑхӑтра чарма ӗлкӗрчӗ. Хӑй сиксе тухрӗ те чышкӑ юнасах тем ятлаҫрӗ. Хӗр тӑнламарӗ, шофер ҫар тумӗпе иккенне кӑна асӑрхарӗ. Ӑна курсан, вӑл инҫетри тусне, Тӑван ҫӗршыв чиккннче тӑракан савнине, аса илчӗ. Вара, портфелӗнчен таса хут кӑларса, савнийӗ патне ҫыру ҫырчӗ: «Юра, текех ан ҫыр. Эпӗ…» «Вилетӗп» тесшӗнччӗ те… Ҫырмарӗ, ун вырӑнне пӑнчӑсем лартнипех ҫырлахрӗ. Унтан ҫырӑвне почта ещӗкне пӑрахрӗ те, портфельне ывӑтса, Атӑла чӑмрӗ.

Ҫыран хӗрринче тӑракайсем кӗ мӗне пӗлтернине ҫийӗнчех тавҫӑрса илчӗҫ — Инна хыҫҫӑн шыва сикрӗҫ, хӗре туртса кӑларчӗҫ.

Йӗкӗчӗсем палланӑскерсемех тата — университет студенчӗсем!

Иннӑна вӗсем тӗрех больницӑна ӑсатрӗҫ. Кунта вӑл икӗ талӑк хушши никампа та калаҫмарӗ. Шухӑшларӗ. Хӑйӗн ҫинчен те, чикӗри тусӗ ҫинчен те…

Тантӑшӗсем ӑна пӗччен хӑвармарӗҫ. Ирӗксӗрленӗ каччӑ та кулленех пырса ҫӗрерӗ, качча тухма тархасларӗ.

Малтанлӑха Иннӑн ӑна курас та килместчӗ. Ара, сӗмсӗр вӗт-ха вӑл. Хытӑ чӗреллӗ те усал шухӑшлӑ. Иннӑна ҫеҫ мар, меллӗ самант тупӑнсан, ыттисене те кӗрентерме пултарать. Тен, кӗрентернӗ те… Тен, урӑх хӗре те макӑртнӑ, хӗр ӗмӗрне татнӑ, хӗр юратӑвне пӗтернӗ, юратнӑ каччинчен уйӑрнӑ…

Мӗн тумалла ӗнтӗ Иннӑн? Текех хӗр мар вӑл, хӗрарӑм. Каҫарӗ-ши ӑна чикӗри савнийӗ? Ҫук, каҫарас ҫук. Мӑшӑрлансан та — ӗмӗр сӑмах тӗкмелле…

Енчен ҫак чӑрсӑр йӗкӗтех качча тухсан?.. Пулнӑ унашкалли ӗлӗк-авал та. Эккей, ӗлӗк-авал та, савнийӗсене пӑрахса, урӑх ҫынна качча тухнӑ, сак тулли ача пӑхса ӗстернӗ. Тен, Инна та ҫак пуҫтаха хӑнӑхӗ, юратма пуҫлӗ?

Ҫунаттине суранлатнӑ акӑш тинӗс урлӑ вӗҫеймест. Сунарҫӑ аллине мар, кашкӑр ҫӑварне лекме пултарать. Шухӑшларӗ-шухӑшларӗ те Инна текех ӗкӗтлеттермерӗ ― качча тухма килӗшрӗ.

Институт пӗтерсен, виҫӗ ҫул хушши Ҫӗньялта пурӑнчӗҫ. Инна шкулта вырӑс чӗлхи вӗрентрӗ, Вадим совхозра ӗҫлерӗ. Уйкаса вӗсем хунямӑшӗ йӑлӑннипе куҫса килчӗҫ. Куҫса килчӗҫ те, мӑшӑрӗ йӑлт улшӑнчӗ, ӗҫме пуҫларӗ. Ӗҫрен те сӗм-ҫӗрле тин таврӑнатчӗ. Ик-виҫӗ талӑк таҫта ҫухалса ҫӗренисем те пайтах пулнӑ.

Куҫса килнӗ ҫулах ӑнланчӗ Инна: Ҫӗньялта Вадимӑн савнийӗ-еркӗнӗ пур. Кулленех курнӑҫаҫҫӗ вӗсем. Лешӗ ӑна час-часах эрех-сӑрапа сӑйлать. Килте шӑв-шав хускатма, Иннӑна хӑваласа яма хӗтӗртет. Анчах Вадим апла-капла хӑтланмасть, нихҫан та харкашмасть. Киле сӗм-ӗсӗр таврӑнсан та, пӗр сивӗ сӑмах каламасть, пӑшт ҫывӑрса каять…

Инна ура ҫине тӑчӗ те кантӑка шаккарӗ, акаци тураттине хуҫма кармашнӑ ачана пӗрнипе юнарӗ. Унтан каллех хӑй вырӑнне пырса ларчӗ.

— Ҫапла, Вадимпа эпир пӗр пӗртре пурӑнатпӑр, пӗр пӗлӗмре ҫывӑратпӑр, анчах эпир — икӗ планета, икӗ полюс. Ҫырмари чулсем пек пӗр-пӗрне ӑшӑтмастпӑр, йӑпатмастпӑр, ― терӗ Инна пуҫне усса.

— Вадимӑн савни пуррине малтанах пӗлнӗ-и?

— Пӗрлешнӗ кунах пӗлнӗ.

— Апла ма хӑтӑрмастӑр ӑна?

— Шаннӑ чечек ҫине пыл хурчӗсем лармаҫҫӗ. Ача ҫуратсан, хӑшпӗр хӗрарӑмӑн кӗрнеклӗх пӗтет, упӑшкине те илӗртме пӑрахать. Эпӗ те ывӑл, ҫуратсану самай хавшарӑм, имшерлентӗм. Чармастӑп — килентӗрех.

— Вожатӑя суранлатнӑ каҫ ӑҫта ҫывӑрнӑ Вадим?

— Виҫӗ талӑк киле пыманччӗ вӑл… Ҫав каҫ та еркӗнӗпе пулнӑ теҫҫӗ. Тӗрес-и ку — татсах калаймастӑп. Хам курман.

Алӑка майӗпен уҫса, пӗлӗме кӑтра ҫӗҫлӗ ывӑл ача кӗрсе тӑчӗ, тӗрех Инна патне таплаттарса пычӗ.

— Анне, куҫусем ма шывланнӑ? Ҫак пичче кӗрентерчӗ-и? — ман ҫине сиввӗн пӑхрӗ ача.

— Ху вӑрмана тухса тарнӑ та, ҫавӑнпа хурланатӑп.

— Тухса тарман эпӗ. Вӑрманта аттене шырарӑм. Ытти ачасем пекех, манӑн та аттепе выляс килет, анчах… атте ҫук. «Вӑрманта вӑл. Ҫухалса кайнӑ. Такӑр ҫул тупаймасть», ― терӗ асанне. Эп вара анчӑка ертрӗм те вӑрмана вӗҫтертӗм. Анчӑк ҫулсӑр-мӗнсӗр киле пыма пӗлет. Виҫӗ вар урлӑ каҫрӑм та «ат-те-е!» тесе кӑшкӑртӑм. Тӗмӗ хыҫӗнчен атте мар, эсӗ сиксе тухрӑн, анне. Аттене те вӑрманта шыраттармарӑн.

— Аҫу вӑрманта мар, команднровкӑна кайнӑ», йӗпеннӗ куҫӗсене ал тутрипе шӑлса типӗтрӗ Инна.

— Командировкӑра-тӑк, ма макӑратӑн? Ялтан вӑл милици ҫыннисемпе кайрӗ те… Халь, акӑ, мӑйӑр та пулса ҫитрӗ — атте пурпӗрех таврӑнмасть.

Инна каллех ӗсӗклеме пуҫларӗ. Пӗтӗм ҫанҫурӑмӗпе чӗтренсе, пуҫне пӑркаласа йӗрет.

— Тӗрӗс калатӑп ҫав: атте командировкӑра мар, вӑрманта ҫухалса кайнӑ, Ху та ҫампа макӑратӑн.

— Мӗн ятлӑ-ха эс? — ачана шоколад сӗнтӗм эпӗ.

— Ху мӗн ятлӑ? — тӗрленсе тӑчӗ ача.

— Юра.

— Эпӗ те Юра.

— Апла-тӑк, паллашнӑ ятпа ҫак шоколада ил, Юра.

— Тавтапуҫ, ― терӗ те вӑл, шоколад чӗркенӗ хута уҫса, амӑшӗпе юнашар ларчӗ. ― Атте те ман валли парне илсе килет. Ҫапла вӗт, анне.

Инна чӗнмерӗ.

9

Пӑлханнӑ чун Инна кайсан та пусӑрӑнаймарӗ.

Мӗн тумалла-ха манӑн? Ма манаймастӑп Иннӑна? Уйкасра та унпа тӗл пулма тиврӗ вӗт. Нивушлӗ шӑпамӑр ҫавнашкал? Ҫук, Иннӑпа ҫыхланма юрамасть. Вӑл — ҫемьеллӗ хӗрарӑм. Ҫапах… Мӗнле чармалла-ха туйӑма?

Шухӑшлатӑп та шухӑшлатӑп. Ыйту хыҫҫӑн ыйту…

Инна сӑмахӗсем ытла ытарлӑ: «Мӑшӑрланнӑ-тӑк — пурӑнмалла. Йӑпӑлтатса та юратса пурӑнмалла». Паллах, чӗрене улталаса пурнасси пурнӑҫ мар. Ку вӑл — тамӑк. Кунашкал пурнӑҫа кӑмӑлламастӑп эпӗ. Чӑтаймастӑп. Инна, ав, пурӑнать. Вадим та тертленет, хӑй савнийӗ патне туртӑнать. Арӑмӗпе мар, савнийӗпе ун чунӗ. Вожатӑя суранлатнӑ хыҫҫӑн арӑмӗпе курнӑҫасси килмен — пытанса ҫывӑрнӑ тейӗпӗр. Вадим ҫапла хӑтланнине амӑшӗ сиснӗ-ши? Кӗҫӗрех Вадим амӑшӗпе курнӑҫмалла.

Ухватовсен килӗ-ҫурчӗ ял варринче, виҫӗ йӑмра тӗлӗнче. Пысӑк, илемлӗ улт кӗтеслӗ пӗрт. Хапха юписем тимӗртен.

Пӑлтар енчи алӑка шал енчен питӗрнӗ. Килкартийе калинккерен кӗтӗм.

Картишӗнче тап-таса. Калинкке ҫывӑхӗнче ҫӑл. Унтах лаҫ, тепӗр енче — сарайпа нӗхреп. Кӗлетпе вите те пур. Выльӑхсем йышлӑ усраҫҫӗ пулмалла — анкартине, вите пуҫне, тислӗк купаласа лартнӑ.

Картишнелле тухакан чӗрече яр-уҫӑ.

— Лӗпӗстетсе ҫитрӗн эппин? — илтӗнчӗ чӗречерен сасӑ.

«Чим-ха, мана ятламасть-и ку?» — чарӑнса тӑтӑм эпӗ.

— Намӑссӑр! Пӗртен-пӗр ывӑла пӗтертӗн. Читлӗхе кайса чикрӗн. Халь ют арҫынна куҫ хӗсетӗн. Тӑр-кӑнтӑрлах ун хыҫҫӑн вӑрмана чупатӑн…

— Вӑрмана ывӑла шырама кайрӑм.

Ӑнлантӑм, Иннӑна хунямӑшӗ пӑсӑрлантарать пулас.

— Кур-ха, епле юптарать! Ывӑл тет тата. Ывӑл мар, пуҫунта арҫын шухӑшӗ. Лешне, портфель йӑтса ҫӗрекеннине… Ҫынсем те курнӑ.

Пӗртре ӗсӗклени илтӗнчӗ.

— Хулара та арҫын хыҫҫӑн чупнӑ теҫҫӗ. Шкул ачисенчен уйрӑлса, ывӑлна пӑрахса… Путсӗр. Тухса кай ман килтен! Тасал!

. Харкашӑва итлесе тӑмарӑм эпӗ. Вадим амӑшӗпе курнӑҫас кӑмӑл та ҫухалчӗ. Урама тухрӑм та совхоз кантурне уттартӑм.

Кунта халӑх йышлӑ. Директор пӗлӗмӗнче пӗр пушӑ вырӑн та ҫук. Коридорта та ҫынсем кӗпӗрленеҫҫӗ. Халӑх умӗнче участок инспекторӗ калаҫать иккен. Ҫынсем ӑна ннтересленсех итлеҫҫӗ.

— Совхоз директорӗ тӗрӗс асӑрхаттарать: общество пурлӑхне пурин те упрамалла. Шӑпах ҫак вӑхӑтра, тыр-пул пухса кӗртнӗ кунсенче, кукӑр алӑллӑ ҫынсем иртӗнме пӑхаҫҫӗ. Ҫӗркаҫ бункера тырӑ хӑварнӑ. Ҫав тырра кирпӗч турттаракан машина ҫине тиенӗ те Саланчӑка ӑсатма хӑтланнӑ. Юрать, дружинниксем тытса чарнӑ. Ку вӑл, юлташсем, бригадирсем ӗрӗк-сӗрӗк ӗҫленинчен килет. Вӗсем комбайнерсен ӗҫӗпе тивӗҫлипе интересленмеҫҫӗ.

Милици лейтенанчӗ ӗсӗрсе илчӗ, аллинчи хута енчен енне ҫавӑркаларӗ.

— Тата акӑ мӗн. Пустуй лӑпӑртататпӑр. Вӑрлаҫҫӗ тетпӗр. Ҫаратаҫҫӗ тетпӗр. Районтан килнисене те ҫапла элеклетпӗр. Ҫӗпритун пичче те ҫапла сӑмах сарчӗ: «Кил-картинченех велосипед йӑкӑртрӗҫ». Паян ҫав япалана улӑм ӑшӗнчен туртса кӑлартӑм. Ара, велосипеда улмури ҫумне кайса тӑратнӑ, улӑмпа витнӗ. Урана йӑлт таптаса пӗтернӗ. Ачасем ашкӑннӑ-тӑр. Вылянӑ-вылянӑ та… Сӑмаха шухӑшласа калаҫмалла, тимлӗ те асӑрхануллӑ пулмалла, ― терӗ те Кулагин шӑпӑрт пулчӗ, хыҫлӑ пукан ҫине вырнаҫса ларчӗ.

— Кӗрӗр, Юрий Иванович, ― терӗ совхоз директорӗ, эпӗ коридорта тӑнине курсан. ― Кунталла иртӗр.

Пӗлӗмре ларакансем каялла ҫаврӑнса пӑхрӗҫ, кӗрессе кӗтрӗҫ — эпӗ вырӑнтан та хускалмарӑм.

— Пӗлетӗр-и, Пракух хӑртнинче темӗнле ӗҫ пулса иртнӗ — Алтатти пахчаҫа ҫаратнӑ… Хурахне шырама ҫынсем уйӑрса пама ыйтрӗҫ те… Ӗлкӗрейместпӗр пуль, тӗттӗмленет, ― ман ҫине пӑхса калаҫрӗ директор.

— Хурах вӑл тунката мар, пӗр вырӑнта тӑмасть, ҫаратнӑ хыҫҫӑнах хӗтлӗхе тапса сикет, ― калаҫӑва хутшӑнчӗ Кулагин. ― Ҫынсем те сахал кунта. Вуншар утӑмран тӑратса тухсан та, икҫӗр ҫын кирлӗ — вӑрман сарлакӑшӗ икӗ ҫухрӑм…

Кулагин ман хыҫҫӑнах ял Советне вӗҫтерсе ҫитрӗ, сӗтел ҫине ултӑ допрос протоколӗ кӑларса хучӗ. Тимлесех вуларӑм вӗсене — пӗр протоколӗ те Ухватов ӗҫӗпе ҫыхӑнман. Пӗри те мана тивӗҫтермерӗ. Ҫакна Кулагин та сисрӗ — шарламарӗ, тӗрре тухма та тӑрӑшмарӗ.

Пухура пӗлтернӗ хыпарсемпе мӗн-мӗн тумаллине каларӑм та ял Советӗнчен тухрӑм. Эпӗ хваттере кайрӑм, Кулагин анаталла утрӗ.

Хваттер хуҫи, Лисук кинемей, ман валли сӗтел ҫине йӑлт хатӗрленӗ: хуппине шуратса пӗҫернӗ ҫӗрулми, уйран, хӑйма, типӗтнӗ аш… Уйранпа ҫӗрулми ҫирӗм те чӗре лӑшт пулчӗ.

Кунашкал апат хыҫҫӑн ҫывӑрмалла кӑна. Анчах Уйкасра мӗн-мӗн курни-илтнине йӗркипе асилсе выртрӑм та ыйхӑ вӗҫрӗ ман. Каллех умӑма Инна тухса тӑчӗ. Хӑлхаран та ун сасси туха пӗлмерӗ.

Тепӗр чух этем ӑна-кӑна тарӑнах ӑнкараймасть ҫав, кӗренет те, кирлӗ ӗҫрен пӑрӑнса, пуҫа каҫӑртса пурӑнать. Эпӗ те, ав, ҫарта чух Иннӑран хыпар илтӗм те тутана тӑсрӑм, ҫырури виҫӗ пӑнчӑна «качча тухатӑп» тесе ӑнлантӑм. «Вилетӗп» тесе ҫырма хал ҫитереймен-мӗн Инна.

Хӗр ӗмӗре пӑсӑлнӑшӑн, путсӗр ҫынна качча тухнӑшӑн Инна кӑна айӑплӑ-и? Ҫук, ыттисен те пур айӑпӗ. Уйрӑмах — манӑн. Иннӑн юлашки ҫырӑвне илнӗ хыҫҫӑн хурав ямалла пулман-и-ха ман? Пулнӑ. Ма апла ҫырнине, мӗн пӑтӑрмах сиксе тухнине ыйтса пӗлмелле пулнӑ, Тен, эпӗ ҫакна вӑхӑтра тавҫӑрса илнӗ пулсан, вӑхӑтра сас панӑ пулсан, Инна шӑпи те хуйхӑллӑ-суйхӑллӑ пулас ҫукчӗ, Ухватовӑн ӗҫӗ те сиксе тухмӗччӗ.

Эх, эпӗ те ҫав…

10

Вӑрантӑм та, кӑпӑр-капӑр тумланса, Киремет ҫырмине васкарӑм.

Уголовнӑй розыск начальникӗ Киремет ҫырмине манран та ир ҫитнӗ — йӗкӗтсемпе пӗве пуҫӗнче чаваланаҫҫӗ. Канав уҫса, пӗвери шыва кӑларса ярасшӑн хыпаланаҫҫӗ.

Ҫыран леш енчен вӗсем патне бригадир чупса анчӗ, кӑшкӑрма тапратрӗ:

— Емельян Алексеевич, пӗчӗк ача мар вӗт эсир! Пӗвене ма татса яратӑр? Ӑна уй-хир шӑварма пӗвеленӗ. Тӑрӑшрӑмӑр-тӑрӑшрӑмӑр та, укҫа-тенкӗ тӑккаларӑмӑр та…

— Тархасшӑн, ан ҫӗтӗл. Ӗҫпе ҫӗретпӗр эпир, ― терӗ милици капитанӗ.

— Ӗҫ мар ку! Ку — хуҫалӑха сӑтӑр туни, ― парӑнмарӗ бригадир.

— Виҫӗмкун сӗрекене темӗнле йывӑр япала ҫакланчӗ, пӗчӗк чӑматан евӗрлӗскер. Магнитофон пулмарӗ-ши тетпӗр. Шкултан вӑшкӑртнӑ магнитофон, ― ӑнлантарчӗ кӑтра пуҫлӑ йӗкӗт.

— Пӗвене кам магнитофон пӑрахать, ― хирӗҫлерӗ бригадир. ― Кирлех-тӗк, хывӑнмалла та пӗвене шӑмпӑлт сикмелле.

— Кунта шыва кӗме юрамасть теҫҫӗ. Пӗве аммиак шывӗпе вараланнӑ, ― кӗреҫине ҫыран хӗррине качлаттарса лартрӗ кӑтра пуҫ.

— Курӑнать ав! — тӗмеске еннелле кӑтартрӗ тепӗр йӗкӗчӗ.

Пурте ҫыран хӗррине пырса тӑтӑмӑр. Кӗҫех Аброськин юшкӑнран магнитофон туртса кӑларчӗ. Эпир тӑнӑ вырӑнтан кӑшт ҫӗлерехре ҫӗрле сӑнамалли труба та тупӑнчӗ. Шкулӑн вӗсем, Ольӑна суранлатнӑ каҫ вӑрланӑскерсем!

Чӑн та, кам алхасать-ха кунашкал? Сӑтӑр тӑвас тесе килсе пӑрахнӑ-ши ку япаласене пӗвене е тӗплӗрех пытарас тесе? Шывра тимӗр-тӑмӑр юрӑхсӑра тухать вӗт.

Виҫҫӗмӗш талӑк Уйкасра ӑшталанатӑп, тӗпчетӗп, анчах пӗр алапаш ҫынна та тӗл пулаймарӑм-ха. Тен, сӑнама пӗлместӗп, хама кирлӗ ҫынна уйӑрса илейместӗп. Пӗве хӗрринче те палланӑ пушмак йӗрӗсем тупӑнчӗҫ ав. Кам йӗрӗсем вӗсем — вӗҫне-хӗрне тухаймастӑп. Йӗрӗ пур-тӑк, ҫынни те ҫӗрет ӗнтӗ. Ҫакӑнтах, ман ҫывӑхрах. Тӗлӗнмелле вӗт-ха: татти-сыпписӗр пӗрешкел йӗр тӗл пулать.

Чаваланӑ вырӑна тӑпра тултарса лартрӑмӑр та, Киремет ҫырминчен хӑпарса, уялла утрӑмӑр.

— Апат-ҫимӗҫ тулӑх чух улӑм ҫинчен шухӑшламастпӑр ҫав, ― терӗ бригадир. Майӗпен ҫилли иртсе кайрӗ пулмалла, ― Агроном хӑй патне чӗнсе илчӗ те васкавлӑ ӗҫ хушрӗ: «Улмурисем пустуй вырӑн йышӑнса лараҫҫӗ. Ҫунтарса яр», ― терӗ. Уя тухса пӑхрӑм та улӑмӗ ним чухлӗ те пӑсӑлман. Виҫӗмҫул выльӑх апачӗ кӑрӑс пулчӗ. Улӑма та укҫа парса илтӗмӗр, Ҫӗпӗртен турттартӑмӑр. Пӗр килограмӗ вӑтӑр пуса ларчӗ. Ҫавна аса илтӗм те, улӑма пӗтӗмпех йӗтем ҫине турттартӑмӑр. Пӗртен-пӗр улмури юлчӗ. Ӑна та хирти ӗҫсем вӗҫленсенех тирпейлетпӗр.

— Шӑшисем ӗрчесе кайман-и унта? — ыйтрӗ Аброськин, бригадира йӗкӗлтесе.

— Пӗлетӗр-и, пӗррехинче унта ют ҫынна асӑрхарӑм, ― терӗ малалла бригадир. ― Пыратӑп хайхи хирпе, хӑлха патӗнчен темӗн пӑнн! пӑнласа иртрӗ. Малтанах ним шухӑшлама та пӗлмерӗм-ха, хӑлха янӑрарӗ пуль терӗм. Унтан татах илтӗнчӗ. Улмури патне пырса пӑхрӑм та… ак тӗнче! — ҫын выртать. Кӗске ураллӑскер. Сухаллӑ хӑй. Ҫарамас. Эпӗ тӗлӗнсе пӑхнине сисрӗ пулас та: «Курмастӑр-им. ҫутҫанталӑк ырлӑхӗпе киленетӗп, ӗт-тире хӗвелпе хӗртетӗп», ― терӗ. Шӑртлӑ янахӗ пӗртте тӗлӗнтермерӗ-ха мана — хулара ҫамрӑксем сухал ӗстерме юратаҫҫӗ. Мана урӑххи, пӗчӗк калибрлӑ винтовка пурри, шиклентерчӗ. Кӗпҫине кӗскетнӗ унне, Эпӗ шанмасӑртарах пӑхнине ҫын туйрӗ пулас. «Канма килнӗ ҫынна та хӑваласа ярасшӑн-и эс?» — терӗ, Эпӗ вара сӑмахласа, ыйтса-тӗпчесе тӑмарӑм, аяккалла пӑрӑнтӑм.

— Сӑнӗ-пичӗ мӗнлеччӗ унӑн? Кӗлетки-ҫурӑмӗ? — кӑсӑкланчӗ Аброськин.

— Ансӑр ҫамкаллӑ, хӗсӗк куҫлӑ, типшӗм питлӗ, лапчӑк сӑмсаллӑ, ― сӑнларӗ бригадир. ― Тытӑнчӑклӑ калаҫать. Кӑкӑрӗ ҫине ҫӗлен ӗкернӗ, «Нина» тесе ҫырнӑ.

— Кала-ха, хӑҫан курнӑ ӑна эс? — хыпӑнса ӗкрӗ Аброськин.

— Виҫӗ кун каялла, ― пӗлтерчӗ бригадир. Кӗҫех пире леш ҫын хӗртӗнсе выртнӑ ҫӗре кайса кӑтартрӗ. Ухватов тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗсем кунта та туп-туллиех. Ура йӗрӗсене фотоаппаратпа ӗкерсе илнӗ, кӗмерккесем майланӑ самантра Аброськин ҫухӑрса ячӗ:

— Килӗр-ха, килӗр! Улмури ҫине хӑпарӑр!.. Чӑн-чӑн склад вӗт кунта, Чӑн-чӑн склад.

Пурсӑмӑр та вӑл чӗннӗ ҫӗре улӑхрӑмӑр. Улӑма сирсе, каюра пек шӑтарса кӗнӗ те выртса тӑма вырӑн хатӗрленӗ. Элле, кутамкка та пур. Ӑна уҫрӑмӑр та — ай-яй, мӗн кӑна ҫук: ҫӑратнӑ сӗт, хупласа пӗҫернӗ аш, терлӗ консервӑ, канфетсем… Накладнойӗ те ҫумӗнчех-мӗн.

Ҫак апат-ҫимӗҫе йӑлтах Лидия Гурьевна ҫыртарса илнӗ-мӗн. Базӑран, Уйкас лавкки валли.

Кутамккапа юнашар пралукпа ҫыхнӑ кӗнекесем. Салтса пӑхрӑмӑр та… Кӗнекисем ҫинче Уйкас библиотекин штампӗ пур! «Записки следователя» кӗнекен икҫӗр хӗрӗх тӑваттӑмӗш страницине хуҫлатнӑ. Кӗнекесем айӗнче кӑвак куртка, ача кӗписем тултарнӑ хутаҫ тата ҫӑра ҫыххи выртать.

Протокол ҫыртӑмӑр та япалисене хамӑрпа илтӗмӗр.

— Апат-ҫимӗҫ пур… Япалисем те… Апла кунта татах килет вӑл. Ҫавӑн чух ярса тытатпӑр, ― терӗ Аброськин, йӗкӗтсем ҫине пӑхса. — Милици ҫыннисем киличчен засадӑра лараймӑр-ши?

— Ларатпӑр. Эпир дружинниксем вӗт, ― пӗр харӑс хуравларӗҫ йӗкӗтсем.

— Хам та юлатӑп. Чикӗре пӗрре мар засадӑра ларнӑ. Таркӑна епле ярса тытмалли мелсене те манса кайман-ха, ― терӗ бригадир.

Ӗнер кунта Кулагин та пулнӑ, велосипед тупнӑ, анчах ура йӗрӑсемпе кӑсӑкланман вӑл, улмури ҫине те хӑпарса пӑхман. Кунта, ав, такам апат-ҫимӗҫ усрать. Канашлура пӗлтернӗ сӑтӑрлӑ ӗҫсене те вӑлах тунӑ-и, тен? Шкулта та вӑлах иртӗхнӗ пулӗ? Тен, Ольӑна та вӑлах пенӗ? Алӑран вӗҫертес марччӗ ӑна. Паянах ярса тытмалла.

Ҫапла тӗллев лартрӑмӑр эпир.

— Ма ҫуран ҫӗретӗр? — машинӑпа ҫитрӗ директор. Аброськин ӑна улмуринче мӗн-мӗн тупнине кӑтартрӗ.

Директор пуҫне пӑркаларӗ те: «Хуҫалӑха та шар кӑтарт-ма пултарать вӑл», ― терӗ.

Машинӑпа часах Уйкаса ҫитрӗмӗр. Совхоз кантурӗ тӗлӗнче виҫӗ грузовик тӑрать. Пӗрин ҫине япаласем тиенӗ.

— Салам, Юра пичче, ― илтӗнчӗ ача сасси. ― Эпир кукамай патне каятпӑр. Яланлӑхах. Атя пирӗнпе.

Эпӗ сасӑ илтӗннӗ еннелле ҫаврӑнса пӑхрӑм. Машина кабининче Инна ларать. Пуҫне уснӑ хӑй. Ывӑлӗ мана кӑчӑк туртрӗ.

Инна патне пымарӑм эпӗ, Лисук кинемей патне васкарӑм.

11

Лисук кинемей, килкартинче кӑштӑртатаканскер, мана курсан, аллинчи сенӗкне пӑрахрӗ те пӗртелле васкарӗ.

— Ай, выҫса вилетӗн пуль. Ир-ирех тухса кайрӑн та… Атя, ывӑлӑм, кӑшт-кашт ҫырткаласа ил.

Кил хуҫи сехет каяллах апат хатӗрлесе лартнӑ-мӗн. Хуппине шуратса ҫӗрулми пӗҫернӗ те, ан сивӗнтӗр тесе, тирӗкне алшӑллипе хупласа лартнӑ. Мӗн ачаран юратнӑ апат, уйран, та пур.

Сӗтел хушшине вырнаҫрӑм ҫеҫ — тӗпелтен Лисук кинемей тӗтӗмленӗ аш, типӗтнӗ пулӑ, хура вӑлча, апельсин ҫӗклесе тухрӗ.

— Хӑналан, ывӑлӑм, ― терӗ.

— Ку ҫимӗҫе ӑҫтан тупрӑн, кинемей, ― тӗлӗнсех кайрӑм эпӗ.

Кунашкалли Уйкас лавккинче мар, район центрӗнче те сайра хутра тӗл пулать.

— Ырӑ ҫынсем пулӑшаҫҫӗ. Лидия Гурьевна илсе килчӗ. «Сан хӑна лавккана ҫӗремест, столовӑя та пымасть. Сӑйла ӑна», ― терӗ.

— Миҫе тенкӗ сӑптӑрса кайрӗ?

— Ай, пӗр пус та илмерӗ. Ҫынни ҫапла вӑл, ывӑлӑм. Такама та пулӑшать. Хуть мӗн ыйт — тупса парать Лидия Гурьевна. Уйкассене лавккаран нихҫан та пуш алӑпа ямасть. «Ӗҫ укҫи илсен килсе паратӑн», ― тет те кирлӗ тавара вӑшт кӑларса тыттарать. Пурте хисеплетпӗр ӑна. Шел, ырӑ ҫыннӑн та пурнӑҫӗ ӑнмасть — мӑшӑрӗпе уйрӑлнӑ вӑл. Икӗ ачапа Уйкаса килсе кӗчӗ. Ай, маттур! Ай, вӑр-вар! Лӑпӑр-лӑлӑр пӗрт туянчӗ те ҫулталӑк хушшинчех кермен ҫурт ҫавӑрса лартрӗ. Ҫи, ҫи, ывӑлӑм…

Мӗн пулчӗ мана — апат анмасть. Ӑшра темскер йӑшкать. Тӑнран тухӑн ҫав: курман-илтмен хӗрарӑм ман валли апат-ҫимӗҫ ҫӗклесе килет. Мӗне пӗлтерет ку? Шак хуни пулмасть-и?

— Ку апат-ҫимӗҫе, кннемей, паянах каялла кайса пар, ― терӗм те, сӗтел хушшинчен тухса, урамалла пӑхрӑм. Урам хушшипе, тусан мӑкӑрлантарса, тимӗр листисем тиейӗ машина кӗрлеттерсе иртрӗ.

Иккӗлентерекен шухӑшсем аслатиллӗ ҫумӑр пӗлӗчӗсем евӗр умлӑн-хыҫлӑн капланса килеҫҫӗ. Ара, апат-ҫимӗҫ тултарнӑ кутамккана улмурине кам кайса пӑрахнӑ? Тен, ӑна ятарласа пытарнӑ? Апат-ҫимӗҫ ҫыртарнӑ накладнойӗ мӗнле лекнӗ тата унта? Вӑрланӑ е илсе тарнӑ пулсан, сас-хура пулмалла, унта-кунта евитлемелле. Милици уйрӑмӗнче те, ял Советӗнче те унашкал хыпар ҫук. Лидия Гурьевна та шӑпӑртах. Накладнойӗ ҫине иккӗн алӑ пуснӑ: Лидия Гурьевнӑпа база ҫынни, тавар парса яраканни. Апла кирлӗ документах вӑл, Мӗн калать-ха ун пирки сутуҫӑ хӑй?

Уйкас лавккине тухса вӑркӑнтӑм. Шел, сӑмахласси-тӗпчесси пулмарӗ — алӑка икӗ ҫӑрапа питӗрсе илнӗ. Лидия Гурьевна канашлура каланине шута илнӗ те, тен, килте тӑрмашать. Ачаллӑ хӗрарӑм вӑл. Выльӑх-чӗрлӗх те тытать. Ял ҫыннин вӗт хуҫалӑхра та ӗҫ мӑй таранах.

Лавккаран инҫе мар тӑкӑрлӑкра пурӑнать Лидия Гурьевна.

Тиркемелли ҫук: хӗхӗм ҫурт-йӗр ҫавӑрнӑ вӑл, шурӑ кирпӗчрен, тӑррине тутӑхман тимӗр витнӗ. Урамалла ултӑ чӗрече, пахчаналла — иккӗ. Пурте эрешлӗ. Картишне бетон сарнӑ, тап-таса. Лаҫӗпе кӗлетне шифер витнӗ. Нӗхреп алӑкне хирсе уҫнӑ-тӑр, ҫӑра ҫаклатмаллине тӑпӑлтарса кӑларнӑ.

Ун-кун пӑхкаласа, ҫенӗке кӗтӗм. Унта икӗ хӗрача ларать. Пӗри, виҫӗ ҫулхискер, пуканепе вылять. Тепри пиллӗксенче пулӗ. Вӑл чӑматанти япаласене ҫавӑрттарать. Аялтан тӑхӑнмалли кӗпе, шурӑ платье, хӗрлӗ ҫӗҫеллӗ тутӑр кӑларса пӑрахрӗ. Акӑ, мӑй ҫыххипе чӗркене ҫыхӑ туртса кӑларчӗ. Тӗввине салтса, енчен енне ҫавӑркаларӗ те — вӗл-вӗл вӗлтӗртетрӗҫ ҫӗрелле хут укҫасем. Ҫирӗм пилӗк тенкӗлӗххисем! Перекет кӗнекисем виҫҫӗ таран!

Хӗрачасем мана асӑрхарӗҫ те хыҫалти пӗлӗмелле таптарчӗҫ, япалисене те пуҫтармарӗҫ.

Шалт та палт тӗлӗнсе, хускалмасӑр тӑтӑм эпӗ. Ара, ик ачаллӑ хӗрарӑм ҫулталӑк хушшинчех ҫурт-йӗр ҫавӑрать. Курӑнать, татах укҫа пур унӑн. Перекет кӗнекисем тата?.. Сутуҫӑн шалӑвӗ пысӑк мар — ҫӗр ҫирӗм тенкӗ кӑна. Ҫапах перекет кӗнекине хумалӑх пуҫтарнӑ-ха вӑл укҫине. Тен, ашшӗ-амӑшӗ пилленӗ?.. Тен, кӗнекисенче пӗрер-икшер тенкӗ кӑна. Ютшӑнмарӑм, перекет кӗнекисене уҫса пӑхрӑм: пӗрне, тепӗрне… Куҫпуҫ алчӑраса кайрӗ: тӑватӑ пин!.. Ултӑ пин!.. Сакӑр пин!.. Пӗр хулара мар тата: Хусанта, Ӗпхӗре, Саратовра…

Пӗр кӗнекине те хампа илмерӗм. Хӑҫан тата хӑш перекет кассине миҫе тенкӗ куҫарнине ҫырса илтӗм те кӗнекисене каялла пӑрахрӑм, малти пӗлӗме кӗтӗм.

Кухньӑра Лидия Гурьевна сасси илтӗнчӗ:

— Улӗм те, Гера, ӗҫ ӑнса пытӑр.

Чанк! чанклатрӗҫ черккесем.

— Эх, епле селӗм сӗткен! Маттур эс, Литюҫ, ― кушак аҫи евӗр мӑрлатрӗ хулӑн саслӑ арҫын.

— Пултарни-мӗнӗ… Ҫимӗҫе ҫӗртсе яма юрамасть. Кӑҫал, акӑ, чие те пысӑк тухӑҫ парать, хӑмла ҫырли те…

— Улма-ҫырла пирки мар-ха, ӗҫ пирки пуплетӗп, Литюҫ. Шуҫтимӗре туххӑмрах вырнаҫтартӑмӑр. Лавккана пушатса чӑрманмарӑмӑр, тӗрех Еххим пичче патне вӗҫтертӗмӗр. Накладнойӗсене паянах ҫунтарса яр. Пӗлсен-тусан, е Еххим пичче персе ярсан…

— Апла-капла ҫын мар вӑл, вӑрттӑнлӑха упрама пӗлет. Хӑй тупса пама ыйтрӗ тата.

— Кай, хальхи ҫынна пӗлме ҫук. Хӗстерме тытӑнчӗҫ-тӗк…

— Эй, мӗн калаҫатӑн, Гера? Пӗрремӗш хут-им? Уйкаса никам та килмест. Кулагин кӑна сенкӗлтетсе ҫӗрет. Пӗр-пӗр дефицит тыттаратӑп та ҫӑвар та уҫмасть. Уҫмӗ те. Анланать вӑл.

— Милици ҫыннисем ӑслӑ вӗсем, пысӑк тавракурӑмлӑ. Халӗ пур ҫӗрте те «ӗҫлемесӗр илнӗ тупӑш» та «ӗҫлемесӗр илнӗ тупӑш» теҫҫӗ. Ҫак сӑмахсене пирӗн ҫума та ҫыпӑҫтарма пултараҫҫӗ, Литюҫ. Асӑрханмалла. Сыхлӑ ҫынна турӑ та сыхлать.

— Ӑна-кӑна чухлатӑп-ха. Итле-ха, Гера, ман тепӗр заказ пур: «Жигули» ураписем кирлӗ. Сакӑр урапа.

— Саншӑн, Литюҫ, тем те тупӑпӑр. Хӑҫан илсе килмелле?

— Леш эрнере. Анчах лавккана мар, тӗрех кирлӗ ҫӗре ӑсатӑпӑр.

— Пӗрремӗш хут мар, майлаштаратпӑр. Халлӗхе, Литюҫ, сывӑ пул.

— Ах, аплах ан васка-ха. Килетӗн те, чӗре хӗлӗхӗсене хускататӑн та… ҫухалатӑн.

— Тархасшӑн, ан кӗрен, Ӗҫ пур, Васкавлӑ ӗҫ, Хучашра пулмалла.

— Пӗлместӗп тетӗн-и? Хӗрарӑм пур сан унта, Вӑл та суту-илӗ ҫынни. Ӑна базӑра тӗл пултӑм та ҫапла каларӗ: «Герӑна пулах упӑшкаран уйрӑлтӑм», ― терӗ. Пӗр хӗрарӑм ҫитмест-им сана? Эпӗ пур вӗт-ха? Унта-кунта ҫӗресе, тархасшӑн, ан ҫунтар мана. Ют хӗрарӑмпа ан ҫыхӑн.

— Апла-капла шухӑш мар-ха. Ӗҫ пур. Хучаш ҫыннисем валли уйӑрнӑ хӗҫтимӗре хуларах ярӑнтартӑмӑр. Кун ҫинчен магазин заведующине пӗлтермелле. Атту шӑв-шав хускатма пултарать. Кала пӗрех хут: Уйкасра мӗнле хыпар-хӑнар пур?

— Яла следователь килнӗ. Леш Ухватов ӗҫӗ пирки.

— Ыйтсан-тусан, ҫапла кала: эп паян Уйкасра пулман.

— Ай, кам шырать сана, Гера?

Эпӗ текех чӑтса тӑраймарӑм, сӑмах хушрӑм:

— Хуҫисем пур-и?

— Пур, ― кухньӑран вирхӗнсе тухрӗ Лидия Гурьевна. Куҫӗсем йӑл та йӑл кулаҫҫӗ хӑйӗн. ― Ой, Юрий Иванович! Хуняма савать сире. Шӑпах апат тӗлне пултӑр. Хуларан пичче персе ҫитрӗ те… Чей ӗҫетпӗр. Атя, эсӗр те хӑна пулӑр.

—Тавтапуҫ. Тин ҫеҫ апатланнӑ эпӗ, ― терӗм, алӑк патӗнчен пӗр шит те иртмерӗм.

— Ой, ҫав апат-ҫимӗҫ пирки-и? — аллине сулчӗ Лидия Гурьевна, эпӗ кӗсьене хыпашлама тытӑнсан. — Ан чӑрманӑр. Пӗр пус та кирлӗ мар. Кучченеҫшӗн укҫа илмеҫҫӗ. Эсир, Юрий Иванович, пирӗн яла пуҫласа килнӗ. Уйкасра йӑли ҫапла: хӑнана лайӑх пӑхмалла. Лисук кинемейӗн апат-ҫимӗҫ хӗсӗкрех. Ара, пӗччен карчӑка пулӑшас терӗм… Эпӗ кӑна-и? Ытти кӗршӗсем те ҫапла тӑваҫҫӗ. Эпир, уйкассем, пӗр ҫемье пек пурӑнатпӑр, пӗр татӑк ҫӑкӑра та пайӑн-пайӑн пайлатпӑр.

— Ҫак накладноя ҫухатнӑ-и эсир е кама та пулин панӑ? — улмуринче тупнӑ хута Лидия Гурьевнӑна кӑларса кӑтартрӑм.

Ним калама аптраса тӑчӗ сутуҫӑ. Сӑнран ӗкрӗ.

— Ҫухатнӑ-и е кама та пулин панӑ ӑна эсир? — тепӗр хут ыйтрӑм эпӗ.

— Ой, никам та ӗненес ҫук, ― ассӑн сывларӗ Лидия Гурьевна. ― Хулара апат-ҫимӗҫ туянтӑм та накладноя кутамккана чикрӗм. Ҫула май киле кӗтӗм те кутамккана лаҫҫа лартрӑм. Шоферӗ васканипе накладной ҫинчен маннӑ кайнӑ. Лавккана мӗн-мӗн турттарса килнине шутлама тытӑнтӑмӑр та… накладной ҫук. Шӑпах ҫав вӑхӑтра ача садӗнчен шӑнкӑравларӗҫ: хӗрӗм чирлесе ӗкнӗ. Эх, вӗткелентӗм вара! Больницӑран ҫӗрле тин таврӑнтӑм. Пӑхатӑп — кутамкка ҫук… Пускилсем кӗртсе хунӑ пуль тесе, пӗрин патне пырса ыйтрӑм, теприн патне — никам та пӗлмест, Ах, кам алхасрӗ-ши?

— Чимӗр-ха, хӑвӑр валли туяннӑ пулсан, накладной ҫыраҫҫӗ-и вара? Накладнойра кӑтартнӑ пурлӑх йӑлтах кутамккара пулнӑ вӗт. Ҫӗнӗ йӑла-йӗрке-и ку? Ҫӗнӗ меслет-и?

Лидия Гурьевна шарламарӗ, ман ҫине тӗлӗнсе те тарӑхса пӑхрӗ.

— Ну, юрӗ. Хӑнана ӑсатсан, ял Советне пырӑр. Ку документ пирки унта сӑмахлӑпӑр, ― терӗм те накладноя каялла чикрӗм. ― Чӑматанри япаласем те ҫухалма пултарӗҫ — ҫенӗкре сапаланса выртаҫҫӗ.

— Ай, тур ҫырлахтӑрах! — пӗҫҫине шарт ҫапрӑ Лидия Гурьевна, ҫенӗкелле талпӑнса.

Эпӗ урама тухрӑм. Тӗпере пӗр пелӗт татки те курӑнмасть. Лӑпкӑ ҫил варкӑшӗ чуна уҫӑлтарать. Ҫапах пӑчӑ мана. Тӑвӑннӑ чун урамра та лӑпланаймасть. Чӑнах, хытсах каймалла вӗт. Куҫ умӗнчех иртӗхет Лидия Гурьевна. Уйкассем ӑна урӑхла ӑнланаҫҫӗ, ял ҫыннисемшӗн тӑрӑшать теҫҫӗ. Ҫӑткӑн ҫын, выҫӑ куҫлӑ хӗрарӑм вӑл. Унӑн пӗртен-пӗр ӗмӗт — укҫа тупасси. Тар юхтарса тунӑ тетӗр-и эсир ӑна ҫав виҫ кӗнекери пуянлӑха? Ҫук пуль. Ку ӗҫе вӑраха яма юрамасть, паян-ыранах милици ҫыннисене явӑҫтармалла.

Кам вӑл Гера? Ӑҫтан япаласем тупать? Еххим пиччене хӗҫтимӗр ӑҫтан тупса панӑ? Камсемпе ҫыхӑннӑ Лидия Гурьевна? Пӗтӗмпех пӗлмелле, тӗпчемелле, тӑрӑ шыв ҫине кӑлармалла.

Пик-пик! пиклетрӗ машина. Сасӑ илтӗннӗ еннелле ҫаврӑнса пӑхрӑм. Машина тӑп чарӑнчӗ. Совхоз директорӗ иккен. Уй-хиртен таврӑнать.

— Мӗнле, Юрий Иванович? Вӗҫӗ-хӗрри курӑнать-и? Тӗлли-палли пур-и? — ыйтрӗ ҫул ҫинче совхоз директорӗ. ― Асӑрхануллӑ пул Лидия Гурьевнӑпа. Виҫӗ пуслӑх япала парать те кайран пин тенкӗлӗх ӗҫ тутарать.

Кулагин ҫинчен те каласа кӑтартрӗ совхоз директорӗ. Иккӗшӗ те пӗр ялтан иккен вӗсем. Лидия Гурьевна та, Кулагин та. Совхоз директорӗ вӗсене мӗн пӗчӗкренех пӗлет. Вӑр-вар та тӑрӑшуллӑ ҫын пек кӑтартнӑ хӑйне Кулагин. Каникулсенче уй-хирте тӑрмашнӑ. Ҫакна шута илсе, совхоз ӑна ялхуҫалӑх институтне вӗренме янӑ. «Текех пӗр вырӑнта тӑпӑртатса тӑмастпӑр, ят илетпӗр», ― тенӗ уйкассем, Кулагин институт пӗтерсе таврӑнсан. Ара, вӗсен те аслӑ пӗлӗ илнӗ агроном пур ӗнтӗ. Ютран килнӗ ҫын мар, ҫак тӑрӑхра ӗснӗскер.

Ҫапах та ҫӑмӑл мар иккен агроном ӗҫӗ. Ир-ирех ыйхӑран вӑранса хире тухмалла, ҫӗр вӑрттӑнлӑхӗсене алла илмелле. Хӗрсе тулӑ акмалла ак, чашлаттарса ҫумӑр ҫума тапратрӗ. Икӗ талӑксӑр та чарӑнмарӗ, мур илесшӗ. Кайран, чӑнах та, кӑшт уяртрӗ. Тӑпра та самай кушӑхрӗ. Кулагин, хавасланса, тракторсене хире илсе тухрӗ. Сеялкӑсене те вӑрлӑх тултарнӑччӗ ӗнтӗ, акма ҫеҫ тытӑнмалла — ҫумӑр лӗшкеме пуҫларӗ. Ҫавӑнпа ака ӗҫӗсене вӗсем эрне кая юлса вӗҫлерӗҫ. Эх, хӑтӑрчӗҫ те ҫакӑншӑн ӑна районта.

Хурт-кӑпшанкӑсене пӗтерме тесе, уй-хире имҫам сапрӗҫ те Тӗпешнери тырпул йӑлт типсе-хӑрса ларчӗ. Каллех Кулагина айӑпларӗҫ. Усентӑрансене хӑртмалли препаратпа усӑ курнӑ иккен вӑл. Шуйттан пӗлсе ҫитет-и? Тем тӗрлӗ имҫам та пур, акарцид, гербицид, дефлорант… Кам шухӑшласа кӑларнӑ вӗсене — чӗлхе тепле хуҫӑлмасть. Ку хутӗнче Кулагина Шупашкара чӗнсех пӗҫерккӗ пачӗҫ, тӑкакне те тӗлеттерчӗҫ.

Ҫакӑн хыҫҫӑн Кулагин уй-хиртен тарчӗ — милицие вырнаҫрӗ. Хулара икӗ уйӑх вӗренкелерӗ те милнци лейтенанчӗ пулса тӑчӗ. Хӑй ӗҫне Кулагин хӑвӑрт хӑнӑхрӗ, Ӑна халь йӗпе-сапа кансӗрлемест. Уй-хир тӑрӑх та сулланса ҫӗремелле мар. Йӗрке пӑсакан тупӑнчӗ-тӗк, штраф тӗлеттерет те, лӑпланать лешӗ.

— Кулагин хӑй те йӗркене пӑсать. Машина туянчӗ те урам варринех гараж майласа лартрӗ. Никамран ыйтмасӑр. Ҫитменнине, пӗр кирпӗч тытса пӑхмарӗ хӑй — йӑлтах машинӑпа трактор паркӗнчи слесарьсем тӑрмашрӗҫ. Ӗҫ вӑхӑтӗнчех. Хӑтӑрса илтӗм те Кулагина — тепӗр куннех пушарниксем вӗҫтерсе ҫитрӗҫ. Унтан — шыв инспекцийӗ, санитари инспекцийӗ… Штраф хыҫҫӑн штраф тӗлеме тиврӗ. Кулагин йӑхлатса кулать: «Милици ҫыннисемпе ӗлӗм те хирлешетӗн-и? Татах пакӑлтатса ҫӗретӗн-и?» — тет. Еретлӗ ҫын мар вӑл. Сӑмах тӗксе илтӗн-тӗк, тавӑрма тытӑнать. Каҫ пулсанах, Лидия Гурьевна патне каҫать, ― тарӑхса калаҫрӗ совхоз директорӗ.

12

Ял Советӗнче уголовнӑй розыск начальникӗ Аброськин сӗтел хушшинче протокол ҫырса ларать.

— Макар тракторист ку, ― терӗ милици Кӑпитанӗ, допрос хучӗсене мана тыттарса. ― Ме, паллашӑр.

Ольӑна суранлатнӑ каҫ ҫамрӑксем клубра вӑйӑ ирттернӗ-мӗн. Макар тракторист виҫӗ хутчен шкула чупса пынӑ, Ольӑна вечера чӗннӗ. Лешӗ килӗшмен, экзамена хатӗрленмелле тенӗ. Мӗн тесен те, ӗҫре-ҫке вӑл. Чирлӗ амӑшӗ вырӑнне хуралта ларнӑ. Вӗренӗ ҫулӗ вӗҫленнӗ пулсан та, шкула ачасем кулленех пухӑннӑ. Ирхине уй-хирте тӑрмашнӑ, кӑнтӑрла иртсен шкула пуҫтарӑннӑ та каннӑ, тӗрлӗ вӑйӑсем вылянӑ. Каҫхи апат хыҫҫӑн киле саланнӑ. Вӑйӑсене Оля йӗркеленӗ, Макар ӗкӗтленине те пӑхман вӑл, ӗҫ планӗ ҫырнӑ.

Ку ҫеҫ те мар-ха. Ольӑна тата урӑххи шухӑшлаттарнӑ. Ӗҫпе кану лагерӗнчен икӗ хутчен апат-ҫимӗҫ ҫухалнӑ. Ҫавӑнпа та Оля вӑййа хутшӑнма килӗшмен.

Макар ӑна урама тухма чӗннӗ. Шӑпах ҫав вӑхӑтра ҫарӗҫ пӗлӗмӗнче тем шӑкӑртатни илтӗннӗ, графин ӗксе ҫӗмӗрӗлнӗ… Оля коридора чупса тухнӑ. Хайхи пӑшал сасси. Чӗрече кантӑкӗсем чӑнкӑртатнӑ. Шари! ҫухӑрса янӑ Оля. Макар вара шкула чӗречерен сиксе кӗнӗ, милицие евитленӗ…

Макар кайсан та, протокола алӑран ямарӑм, тепӗр хут вуласа тухрӑм.

— Ҫӗнӗ хыпар пур, Юрий Иванович, — терӗ Аброськин, папкӑри хутсене ҫавӑрттарса. ― Хлимун тӗрмерен тухса тарнӑ. Ӑна шырама та мана хушрӗҫ.

Халӑх судне кайса, Хлимуна айӑпланӑ приговор та тупса килнӗ Аброськин. Ӑна вуласан, акӑ мӗн пӗлтӗм эпӗ. Хлимун ытлӑ-ҫитлӗ пурнӑҫпа иртӗнсе пурӑннӑ. Гера ятлӑ йӗкӗтпе паллашнӑ. Лешӗ ӑна ресторана иле-иле кайнӑ, таса мар ӗҫе явӑҫтарнӑ, магазин ҫаратма хӗтӗртнӗ. Хлимун пӗлтернӗ тӑрӑх, хӑҫан тата хӑш магазина кӗмеллине, мӗн-мӗн сӑптӑрса тухмаллине — пӗтӗмпех Гера каласа панӑ.

Элле, Лидия Гурьевна хушамачӗ те лекнӗ кунта. Ун чух Лидия Гурьевна Чурашра ӗҫленӗ-мӗн, училище пӗтерсен пынӑ.

Эпӗ иккӗленнине сиссе, Аброськин ҫапла каларӗ:

— Суд хыҫҫӑн Лидия Гурьевна Чурашра аппаланмарӗ, Уйкаса куҫрӗ.

— Гера епле ҫын? Судран вӑл мӗнле пӑрӑнса юлнӑ? — тӗлентӗм эпӗ.

— Гера айӑплине ӗнентереймерӗмӗр ҫав. Хлимун Гера хӗтӗртрӗ тет, лешӗ тунать. Урӑх нимӗнле доказательство та ҫук. Гера суту-илӗ базин экспедиторӗ. Анчах базӑра ӗҫлекенсенчен пӗри те Хлимуна пелекен ҫук, ― ӑнлантарчӗ Аброськин.

Хлимун ӗҫе ҫур ҫӗр иртсен пуҫӑннӑ. Чӑнах та, магазин патӗнче ун чух пӗр ҫын та пулман, урамра та никам та курӑнман. Хлимун тимӗр пӑчкипе ҫӑра кукрашкине касса кӑларнӑ та шала кӗнӗ. Алла ҫыхмалли сехетсемпе ылтӑн ҫӗрӗсем шырама пуҫланӑ. Сейфа питӗрсе хунӑ-тӑр — сентре ҫинче нимӗн те тупӑнман. Вӑл вара сейф алӑкне хирме тытӑннӑ. Сасартӑк алӑк шӑнкӑрт хупӑннӑ. Алака тӗксе пӑхать Хлимун, ― ак тамаша! — урам енчен ҫаклатнӑ. Вӑл вара, кантӑка ватса, тулалла сикнӗ, карта урлӑ каҫса, чие йывӑҫҫисем хушшине йӑпшӑннӑ. Йытӑ сассипе Хлимуна виҫӗ ҫамрӑк шыраса тупнӑ. Лешӗ, ӗсӗре персе, сӗлекине юхтарса выртнӑ, анчах ҫамрӑксем ӑна вӑйпах кантура илсе кайнӑ…

Патшалӑх пурлӑхне ҫаратнӑшӑн ӑна колоние ӑсатнӑ. Халӗ акӑ унтан та тухса тарнӑ-мӗн.

— Виҫӗмкун вӑл амӑшӗ патӗнче пулнӑ, Лидия Гурьевнӑпа интересленнӗ, ― терӗ Аброськин, шухӑша кайса. ― Сисӗнет, Лидия Гурьевнӑпа Хлимун хушшинче темӗнле ҫыхӑну пур. Сӑнамалла: тен, Хлимун Уйкаса та вӗҫтерсе ҫитет, Лидия Гурьевна патне.

Сасартӑк алӑк яр уҫӑлчӗ, хӗрарӑм сасси янӑраса кайрӗ:

— Эсир кунта халап ҫапса ларатӑр. Лешкасра, ав, Алтатти аппана вӗлернӗ.

— Хӑҫан?.. Кам?.. — яшт сиксе тӑчӗ Аброськин. Ҫук, хӗрарӑм хуравламарӗ. Латсӑр хумханнӑскер алӑка шартлаттарса хупрӗ те анаталла васкарӗ.

Ку хыпар пире те шалтах тӗлӗнтерчӗ. Эпир те Лешкаса тухса чупрӑмӑр.

13

Лешкас — Уйкасӑн чи пӗчӗк урамӗ. Унта пӗтӗмпе те вунвиҫӗ кил. Унталла-кунталла пӑхсан, ку урамра никам та пурӑнмасть тейӗн. Калинккерен тухакан сукмаксем, урам хушшинчи ҫул — пӗтӗмпех ҫеремленнӗ. Чӗречесене чус хӑмапа ҫапса лартнӑ ҫуртсем те йышлӑ. Виҫ-тӑватӑ ҫул каяллах тӗтӗм сӗннӗ пулмалла вӗсенче ― алӑк хӑлӑпӗсем тутӑхса ларнӑ.

Алтатти аппа ҫырма хӗрринчи йывӑҫ ҫуртра пурӑнать. Пӗрт умне эрешлентерсе решетке карта тытнӑ, чечексем лартнӑ. Кил хушшинче те йӗркеллӗ, таса. Хыпар-хӑнар ялта хӑвӑрт сарӑлать, Алтатти аппа пурӑннӑ ҫурт умне те халӑх йышлӑн пухӑннӑ. Кулагин та унта. Тимлесех Якур пиччене тӗпчет. Лешӗ пӗтӗм ҫанҫурӑмӗпе чӗтренсе, аллисемпе сулса ӑнлантарать.

— Хуларан ҫитрӗм те ларатӑп хайхискер. Кил хуҫи ҫук. Алӑка ҫӑрапа питӗрмен, пралукпа кӑна каркаланӑ. Апла аякках кайман пуль-ха терӗм. Кӗршӗ-аршӑра-тӑр. Пӗр сехет кӗтетӗп. Иккӗ… Тӗттӗмленме те пуҫларӗ. Тӑхлачӑ ҫук. Эп вара алӑк айне хут татки ҫырса хӗстертӗм те юнашар ҫурта кайса лартӑм. Паллах, хут татки курсан чупса пымалла ӗнтӗ. Мӗн ӗҫпе ҫӗренине те пӗлет вӑл. Ӑна кӗтсе хам та чылайччен ҫывӑрмарӑм. Тул ҫутӑлнӑ-ҫутӑлман каялла чупса килтӗм. Пӑхатӑп, хут татки малтанхи вырӑнтах выртать. Каркаланӑ пралука та никам та тӗкӗнмен. Апӑрша, ҫавна та чухласа илеймен: фермӑра ӗнтӗ тӑхлачӑ, дежурнӑй тесе ларатӑп. Унччен те пулмарӗ — кил хушшине Варвари вирхӗнсе кӗчӗ. «Алтатти ӑппа ӑҫта? ― тет. ― Ма ӗҫе тухмасть? Чирлерӗ-и?» ― тет. Ку мана шалт тӗлӗнтерсе ячӗ. Хирӗҫ нимӗн те калаймарӑм, каркаланӑ пралук еннелле кӑна тӗллесе кӑтартрӑм. «Арҫын-и эс е арҫын мар-и? Ма уҫса пӑхмастӑн? Тен, ӑна ятарласа ҫаклатса лартнӑ. Тен, пӗртрен тухаймасть вӑл», ― хӑтӑрать мана Варвари. Уҫса пӑхрӑмӑр та, ах — тӑхлачӑ пӑлтӑрта выртать. Хӗп-хӗрлӗ юн… Варвари тӗрех кантура чупрӗ.

— Эс мӗн шӑршласа килнӗ кунта, э? — чеен те шанӑҫсӑррӑн сӑнать Якур пиччене Кулагин.

— Мӗн… укҫа илме килнӗччӗ те,..

— Укҫа… Ниҫта та ан кай. Ял Советне пыратӑн, ― патлаттарса хурать Кулагин.

— Ах, тем ан шутлӑр-ха. Апла-капла шухӑшличчен ура йӗрӗсене сӑнаса пӑхӑр. Курӑр, ак, ман ура йӗресем алӑк патенче кӑна, ― тимлесех ӑнлантарать Якур пкчче.

— Тӗпчетпӗр. Пӗтӗмпех тӗпчетпӗр, ― сӑмах хушрӑм эпӗ, калинккерен кӗрсен.

— Ай, эсир те ҫитрӗр-и? — йӑл-йӑл ҫиҫсе илчӗҫ Якур пичче куҫӗсем.

Ҫынсем те килкартине кӗпӗрленсе кӗчӗҫ.

— Цирк мар кунта. Ан кӗрер. Юрамасть, ― каялла хӑваласа кӑларчӗ вӗсене Кулагин.

Портфельтен фотоаппарат кӑларса, ирсӗр ӗҫ тунӑ вырӑна ӗкере-ӗкере илтӗм.

Виле ҫывӑхӗнче медицинӑра усӑ куракан шприц выртать. Хӗрри ҫурӑлнӑ унӑн. Усӑ курас тесе-ши, ҫурӑлнӑ вырӑна изоляци лентипе чӗркекӗ.

Элле, ҫурмалла хуҫлатнӑ конверт. Мӗне пӗлтерет тата ку? Ӑҫтан персе аннӑ? Алтатти аппа урайне тӗшӗрӗлсе ансан кӑларса пӑрахнӑ-тӑр ӑна — конвертӑн ике енӗнче те юн тумламӗсем пур. Ӑхӑ, хушамачӗ те паллӑ — Павлов Макар. Уйӑх каялла Шуршӑлтан янӑ ӑна. Уҫса пӑхатпӑр та, апапай! — унта шприца тӑхӑнтармаллн икӗ йӗп!

Урӑх пӑлтӑрта нимӗнле япала та ҫук. Пӗртре те, вӑлтӑрта та калушпа утса ҫӗренӗ. Сӗтелти хутсене ӗппӗн-тӗппӗн ҫавӑрттарнӑ. Виҫӗ кун каялла Алтатти аппа перекет кассинчен тӑватӑ пин укҫа илнӗ-мӗн. Анчах сӗтелте пӗр пус та ҫук — йӑкӑртнӑ. Перекет кӗнекине кӗтеселле вӑркӑнтарнӑ.

Ӑна-кӑна чухлаканскер иккен — ниҫта та пӗрне йӗрӗсем хӑварман, резина перчетке тӑхӑнса иртӗхнӗ. Хӑҫан тата миҫе тенкӗ илнине те, укҫӑна ӑҫта упранине те пӗлнӗ-тӗр ҫав йӗксӗк. Курман-илтмен ҫын пулсан, шкафри япаласене тустармалла, сентрери кӗнекесене уҫа-уҫа пӑхмалла. Вӑл, ав, тӗрех сӗтел патнелле ыткӑннӑ, сӗтӗл сунтӑхне ярса тытнӑ.

Эксперт пӗлтернӗ тӑрӑх, Алтатти аппана сакӑр сехет каялла хаплаттарнӑ. Ай, вӑйлӑ лектернӗ ӑна. Ҫӗре шаплатса ӗкнӗ те тек хускалайман вӑл — ӗмӗрлӗхех куҫӗсене хупнӑ. Кама тарӑхтарнӑ-ха ҫак хӗрарӑм? Кам шӑл хӑйраса пурӑннӑ? Хӑр-хар тума мар, сасса та хӑпартса курман Алтатти аппа, пӗр ҫынна кӗрентермен ялта. Нивушлӗ укҫа илӗртнӗ ҫав хапсӑнчӑка?

Инкек-синкек пулнӑ вырӑна тишкерсе, протокол ҫырма лартӑм. Ман пата Аброськин вӑркӑнса пычӗ. Аллине виҫ кӗтеслӗ шӗвӗр япала тытнӑ.

— Ҫак хатӗрпе шаплаттарнӑ-тӑр Алтатти аппана, ― терӗ Аброськин, аллинчи япалана ман ума хурса. ― Кур ак, юн ҫыпҫӑннӑ вырӑн та пур.

Ҫав япалапа, выльӑх-чӗрлӗх кӗпӗнсе кайсан, хырӑмран чикеҫҫӗ. Ветеринари ҫыннисем ӑна троакар теҫҫӗ. Анкартинчи вӗлтрен хушшинчен туртса кӑларнӑ ӑна Аброськин.

— Атя анкартине те тишкеретпӗр. Шырасан-шырасан, тен, унта та мӗн те пулин тупӑнать, ― васкасах анкартинелле утрӗ Аброськин.

Ҫапла, анкартинче те тӗлӗнтермӗшсем татах тупӑнчӗҫ, Купӑста кассисем хушшине пӗртре ҫӗренӗ калуша пӑрахса хӑварнӑ. Ӑхӑ, пушмак йӗрӗ те пур. Ҫеремпе ҫӗрулми кассисем хушшине юлнӑскер, чаплах мар та, ҫапах кӗмеркке майлама пулать. Чи кирли — кӗллине вырнаҫтарнӑ ҫаптарккӑ аван палӑрать.

— Апла-капла алхасакан Уйкасра ҫук. Аякран килнӗскер-тӗр, ― пӗтӗмлетрӗ уголовнӑй розыск начальникӗ пушмак йӗрӗсене виҫнӗ май. ― Пушмакӗ те ют патшалӑхра ӑсталанӑскер.

— Уйкасра та халь тем тӗрлӗ пушмак та тӑхӑнаҫҫӗ. Уйкас ҫыннисене те шанма ҫук, ― терӗ Кулагин, папкӑри хутсене уҫа-уҫа. ― Тепӗр тесен, ытлашши ӑшталанма кирлӗ мар. Виҫӗ ҫынна ярса тытмалла кунта. Виҫӗ ҫын шиклентерет: хуларан килнӗ Якур, Макар тракторист тата ветеринари фельдшерӗ Пракух. Сӑлтавӗ те пур. Ак, хуларан килнӗ Якурах илер. Мӗн шӑршласа ҫӗрет-ха вӑл кунта? Асӑрхарӑр пуль, сӑмахланӑ чух еплерех чӗтрерӗ. Апла, тем шиклентерет ӑна, Тем хӑратать. Лайӑхрах хӗстерсен — персе ямалла вӑл, айӑпа та йышӑнмалла.

— Хӗстермелле тетӗн?.. — тарӑхса кайрӗ Аброськин. ― Кам ирӗк пачӗ сана унашкал иртӗхме? Участок инспекторӗн мар, уголовнӑй розыск ҫыннин те, следователӗн те, прокурорӑн та — никамӑн та хӗстерме-сехӗрлентерме право ҫук. Ирсӗр ӗҫ тунӑ ҫын-и вӑл е инкек-синкек тӗсекен — никама та кӑшкӑрма-хӗстерме юрамасть. Ку вӑл саккуна пӑсни пулать. Ун пек хӑтланакана явап тыттараҫҫӗ. Ҫакна ан ман: ирсӗр ӗҫ тӑвакана тӑрӑ шыв ҫине кӑларас тесен, пайтах тӑрӑшмалла, инспектор юлташ. Пайтах тар юхтармалла, преступлени тунине ӗнентерекен япаласем тупмалла. Сӑмахран, акӑ, мӗн пӗлмелле: Алтатти аппана кӗплеттернӗ хатӗре ӑҫтан тата кам илсе килнӗ? Конверт пирки те шухӑшламалла. Шприц тата?.. Хутпа чӗркенӗ йӗпсем…

— Пӗлетӗп. Вӗсем ҫинчен те пӗлетӗп, ― аптраса ӗкмерӗ Кулагин. ― Вӗлтрен тӗмӗ хушшинчен туртса кӑларнӑ хатӗре эп пӗрре мар Пракух аллинче курнӑ. Ветеринари фельдшерӗ вӑл. Кӗпӗнсе кайсан, ӗнесене вӑл ҫав хатӗрпе паклаттарать. Эрех тесен, тем тума хатӗр вӑл. Варварипе арлӑ-арӑмлӑ пурӑнать. Маруҫа та куҫ хӗсет. Хӗрарӑмӗсем те каҫса каяҫҫӗ уншӑн. Калаҫма ӑста-ҫке-ха. Шӗтлеме ӑста. Менелник-и унта, пӗр-пӗр уяв-и — ялайах еркӗнне хаклӑ парне тыттарать Пракух. Тепер тӑватӑ кунтан Варварийӗн ҫуралнӑ кун. Пракухӑн халь укҫа-тенкӗ хӗсӗкрех. Нумай пулмасть мотоцикл туянчӗ. Отпуск хыҫҫӑн ӗҫе пуҫӑнни те виҫҫӗмӗш кун кӑна. Курӑр ак, тӗпченӗ чух шат та пат тунать Пракух. Япшар чӗлхеллӗскер, тен, сире те тӗрӗс ҫултан пӑрса ярать.

Калаҫма чарӑнса, Кулагин ман ҫине пӑхса илчӗ. Сивлемерӗм эп. Чӗнмерӗм. Малалла калама хушса, пуҫа кӑна сӗлтрӗм. Ку Кулагина самай ҫунатлантарчӗ, хаваслансах хӑй шухӑшне тӑсрӗ:

— Шприцпа йӗпсем пирки Макар тракториста тапӑртаттармалла. Ҫав шприцпа вӑл хӗрсене шывпа сирпӗтетчӗ. Ҫав шприца тата унта тӑхӑнтартмалли йӗпсене Шуршӑл больницинчен илсе килнӗ вӑл. Медсестрапа паллашнӑ та кашни каҫ Шуршӑла йӑрккать халь Макар. «Нива» машина туянасшӑн ӑшталанать. Анчах укҫа ҫитмест унӑн. Янтта хапсӑнса, Макар та ҫак ӗҫе тума пултарнӑ.

— Медсестрана епле чӗнеҫҫӗ? — ыйтрӗ Аброськин, пӑртак шухӑшласа ларнӑ хыҫҫӑн.

— Вӑт ӑна пӗлместӗп вара. Мӗншӗн тесен ман участок мар. Ҫапах сӑнран паллатӑп: яштака та ҫинҫе пилӗклӗ хӗр. Куҫӗсем пиҫсе ҫитнӗ ҫӗмӗрт пек хуп-хура. Кирлех-тӗк, туххӑмрах ыйтса пӗлетӗп: мӗн ятлӑ вӑл? Ӑҫтан килнӗ? Хӑҫантанпа Макарпа пӑшӑл пӑтти пӗҫерет. Ӑна пӗлесси пӗртте кӑткӑс мар. Уйкас Макарӗ хӑш медсестрана илӗртет тесе, главнӑй врач патне шӑнкӑравламалла — ӗҫӗ те пӗтрӗ.

Паллах, медсестрапа та юмахламалла пирӗн. Анчах вӑл тӗп ыйту мар. Пирвай ҫенӗкре тупнӑ япаласене тӗреслемелле.

14

Эксперт пирӗн шухӑша ҫирӗплетрӗ: Алтатти аппана пуҫран шӗвӗр те виҫ кӗтеслӗ япалапа, троакарпа, тӗнклеттернӗ. Унашкал хатӗр Уйкасра, чӑнах та, Пракухӑн кӑна. Ку самай шухӑша ячӗ, Пракухпа курнӑҫма васкатрӗ. Мӗншӗн кантура чӗнтернине хӑй те сисрӗ пулмалла, алӑкран кӗнӗ-кӗмен мӑкӑртатма пуҫларӗ:

— Пӗрре ҫылӑха кӗнӗ пулсан, пӗтӗм усал-тӗселе ун ҫине йӑвантармалла-и?

Чӑнах та, ҫылӑха кӗме ӗлкӗрнӗ-мӗн Пракух. Ултӑ ҫул каялла, ветеринари техникумӗнчен вӗренсе тухсан, ҫара кайма хут панӑ ӑна. Пракуха чысласа, Культура .керменӗнче ӑсату каҫӗ ирттернӗ. Чиперех янӑранӑ кӗвӗ-юрӑ. Сасартӑк хумханмалли тупӑнать — ҫамрӑксем хавасланнӑ ҫӗре пӗр пуҫтах этем вирхӗнсе кӗрет, Пракух ташланӑ хӗре ярса тытать те вӑртти-вартти ҫавӑрттарма тытӑнать. Пракуха килӗшмест ку. Пуҫтаха ярса тытать те пӗррех янахран тӑхӑнтартать. Эх, пуҫланать вара тӗркӗшӗ-ҫапӑҫу… Тепӗр кунне Пракуха ҫара мар, милицие илсе каяҫҫе. Вара унӑн виҫӗ ҫул хушши Ҫурҫӗрте йывӑҫ касма тивет…

— Ма салхуллӑ эс, Пракух. Ма пӑлхануллӑ? Ларӑр.

Лӑпланӑр кӑштах, ― сӗтел умӗнчи пукан еннелле тӗллесе кӑтартрӗ Аброськин.

— Мӗн савӑнмалли пур? Следователь вӑл артист мар, чун-чӗрене ҫӗклентерме чӗнмест, ― пӗр уяса тӑмасӑр персе ячӗ Пракух. ― Ҫитменнине тата, инкек-синкекӗ еплерех. Кам хавасланать ун пек чух.

— Каласа пар: ӗҫ-пуҫ мӗнле пулса иртрӗ? — шӑтарасла пӑхрӗ Пракух ҫине Кулагин.

— Мӗн ҫинчен?.. Выльӑх-чӗрлӗхе чир-чӗртен епле сыватни ҫинчен-и?.. Е Лидия Гурьевна патӗнчен участок инспекторӗ еплерех кӗрӗк хӗстерсе тухни ҫинчен? — йӗкӗлтесе илчӗ Пракух.

— Эс мӗн… ӑҫта ларнине те туймастӑн-и? Сана допроса чӗнтернӗ. Кала, ӗҫ-пуҫ епле пулса иртрӗ? — сасса самаях хӑпартрӗ Кулагин.

― Еҫ-пуҫ тӗрлӗрен пулать. Уҫӑмлӑрах калӑр: мӗн ҫинчен сӑмах ҫаптармалла ман, ― кӑмӑлсарланса урамалла тинкерчӗ Пракух.

— Ха, пӗлмӗш пулать тата, ― кӑнн пӑхрӗ Пракух ҫине Кулагин. ― Сӑмах кунта Алтатти аппа ҫинчен пырать. Куҫ хӗсмен-и ӑна эс, э? Ун патӗнче пулман-и?

— Ҫылӑха ан кӗрӗр, лейтенант юлташ, ― вӑшт тепӗр еннелле ҫаврӑнса ларчӗ Пракух. ― Ҫӑмӑлттай хӗрарӑм пулман Алтатти аппа. Вӑл — пурнӑҫ ҫынни. Пӗчӗклех сӗм-тӑлӑха тӑрса юлнӑскер, ӗҫе еплерех юрататчӗ, епле-рех ӗҫлетчӗ…

Тата темскер ыйтасшӑнччӗ Кулагин — ирӗк памарӑм, чартӑм. Ара, сӑмахпа перкелешсе лармалла-и? Тӗпчемелле пирӗн. Следствие кирлӗ материалсем пухмалла. Ҫав йӗксӗкӗн йӗрӗ ҫине ӗксе, ӑна тӑрӑ шыв ҫине кӑлармалла.

Кулагина урӑх ӗҫ патӑм та Пракуха хам пата чӗнсе илтӗм.

— Аш-пӑш ваклакан тесе, «мясник» тесе, ку «ӗҫе» те ман ҫине йӑвантарасшӑн-и? Йӑнӑшатӑр. Пӗрре алхасса курнӑ, «мясник» ятне илтнӗ — ҫитет. Тек ашкӑнмастӑп, ҫултан пӑрӑнмастӑп. Ҫынна суранлатма-и? Ҫук, нимле «перо» та, ял ҫыннисем пек каласан, ҫӗҫҫе эппин, текех алла тытмастӑп. Ирсӗр ӗҫ тума мар, хӑр-хар тӑвакансенчен те пӑрӑнса утатӑп. Вунҫиччӗре мар эп халь. Ҫулланнӑ. Ман ура ҫине те «ӗне» пуснӑ. Ҫӗнӗ кил-ҫурт ҫавӑрма хатӗрленетӗп. Авланма шутлатӑп. Ферма ӗҫченне, Варварие, качча илетӗп. Ҫӗркаҫ та пӗрле пулнӑ эпир. Ӑҫтан тата мӗн-мӗн туянмаллине палӑртнӑ. Туй тусах савӑнтарасшӑн-ха ял ҫыннисене. Иксӗмӗрӗн те ӗмӗтсем пысӑк. Чӗрере — шӗл-кӑвар. Ҫӗркаҫ эп ӑҫта пулнине Варварирен те ыйтма пултаратӑр. Вӑл яланах чӑннине калать. Тыттармасть. Вӑрманта мар, ялта курнӑҫнӑ эпир. Кӗршӗ-аршӑ умӗнче, ― эп мӗн ҫырнине сӑнаса, пӗр васкамасӑр сӑмахларӗ Пракух. Куҫӗсем сарӑ унӑн. Пысӑк. Хӑй тӗреклӗ, патвар. Сисӗнет: чӑннине калать вӑл. Нимӗн те пытармасть. Ҫапах ыйтмалли-кӑсӑкланмалли татах пур-ха ман.

— Кӑнтӑрлахи апат умӗн эсир фермӑран Алтатти аппапа пӗрле таврӑннӑ. Ун патӗнче те пулнӑ теҫҫӗ. Тӗрӗс-и ку?

Ҫырма чарӑнсах сӑнатӑп Пракуха. Вӗчӗрхенмест вӑл, кӗҫӗсене ниҫталла тартмасть. Лӑпкӑн, чуна уҫса калаҫать:

— Ҫапла, фермӑран пӗрле таврӑнтӑмӑр. Кил хушшине те кӗрсе тухнӑ. Асӑрхарӑр пуль, еплерех хуҫалӑх унӑн: сарай, кӗлет, нӗхреп… Вӗсене тытса тӑма ай-яй йывӑр. Уйрӑмах пӗччен хӗрарӑма. Ҫулленех ӑна ҫӗнетмелле, кӑна улӑштармалла. Алтатти аппан та сарай тӑрри унтан-кунтан шӑтнӑ. Ӑна юсаттарма вӗткеленетчӗ, сарай тӑррине хӗҫтимӗртенех виттересшӗнччӗ. «Пырса пӑх-ха, миҫе метр хӗҫтимӗр туянмалла ман», ― терӗ те, турткаланса тӑмарӑм. Килӗшрӗм. Виҫсе-уяса пӑхрӑм та миҫе лист туянмаллине пӗлтертӗм. Унтан ҫапла каларӗ: «Аллу-уру ҫыпҫӑнать. Вӑхӑт тупса, майласа пар-ха». Ӑна-кӑна ӑсталама пӗчӗклех атте хӑнӑхтарнӑ мана. «Пулӑшакан пулсан, пӗр-икӗ кунтах витме пулать. Макар тусӑм килӗшсен, леш эрнере тытӑнатпӑр», ― терӗм те Алтатти аппа патӗнчен киле тухса утрӑм. Паллах, хак тунӑ ятпа чей ӗҫме те чӗнчӗ Алтатти аппа, анчах пӗрте кӗрсе чӑрмантармарӑм эп.

— Ҫак хатӗр пирки мӗн калама пултаратӑр тата? ― Аброськин тупнӑ троакара, портфельтен кӑларса, сӗтел ҫине хутӑм. ― Кунашкал япала камӑн пур?

— Иҫмасса, ман хатӗр вӗт-ха ку, ― троакара кап ярса тытрӗ Пракух. ― Ӗнер те усӑ курнӑ эп унпа. Ир-ирех ӗнесене сывлӑмлӑ клевер ҫине кӑларса янӑ та иккӗшӗ кӗпӗнсе кайнӑ. Эп вара ҫак хатӗрпе ӗнесене хырӑмран паклаттартӑм. Юн ҫыпҫӑннӑ вырӑн та пур ак. Ӑна эп ӗҫ хыҫҫӑн шкафа пӑрахнӑччӗ…

Ветеринари пунктӗнче кам пулчӗ тата? Кам кӗрсе тухрӗ?

— Ай, ӑҫтан астуса ҫитерӗн?.. Ятарласа сӑнаса ларман та. Каларӑм ӗнтӗ: малтан Алтатти аппа пулчӗ. Унтан… Лидия Гурьевна, магазин заведующийӗ, кӗчӗ пулас.

— Лидия Гурьевна мӗн йӗтӗмпе ҫӗрерӗ. Выльӑх-чӗрлӗх чирленӗ-и ун е…

— Ҫук, манпа мар, Алтатти аппапа сӑмахларӗ вӑл. Хӗҫтимӗр пирки калаҫрӗҫ. Юлашкинчен Лидия Гурьевна сӑмаха ак епле вӗҫлерӗ: «Перекет кассинче укҫа пур паян. Магазинта сутса тунӑ укҫана йӑлт перекет кассине патӑмӑр. Ултӑ пин тенкӗ».

— Укҫа пирки кам сӑмах пуҫларӗ малтан? Алтатти аппа-и е Лидия Гурьевна?

— Хӗҫтимӗр пирки Алтатти аппа пӗр-икӗ кун тӑхтама ыйтрӗ. Лидия Гурьевна вара укҫа-тенкӗ ҫине куҫрӗ… Тӑмана, тинех аса илтӗм: Лндия Гурвевнӑпа пӗрле тата тепӗр арҫын кӗчӗ. Ҫӗллӗ те сарлака хулпуҫҫиллӗскер…

— Мӗн калаҫрӗ ҫав арҫын? Ун-кун сӑнарӗ-и?

— Ах, ӑна-кӑна тӑнламарӑм ҫав. Сӑнамарӑм. Район валли отчет хӑтӗрлеттӗм те…

— Алтатти аппана шӑпах ҫак япалапа шаплаттарнӑ, Пракух. Ҫавӑнпа та аса илӗр-ха: кам пулчӗ тата унта? Мӗн-мӗн ҫинчен калаҫрӗҫ.

— Ай-пай-пай! Тӑр-кӑнтӑрлах шар ҫурма пулать иккен. Ах, тем ан шутлӑр-ха. Апла-капла шухӑш пулман ман. Ирсӗрсемпе ҫыхӑнман.

Ветеринари пунктне те ҫитсе куртӑмӑр — Пракух хунӑ вырӑнта троакар ҫук. Ку ӑна калама пӗлмелле мар хӑратса пӑрахрӗ, Сӑнӗ-пуҫӗ шуралса-кӑвакарса кайрӗ. Ара, ветеринари пунктне кӗмелли ҫӑра Пракухӑн кӑна.

Тек вӑл пӗр сӑмах та калаймарӗ. Ик аллипе тӑнлавне пӑчӑртаса тытрӗ те диван ҫине лӑст тӑсӑлса выртрӗ.

Чӑрмантармарӑм ӑна эпӗ, нимӗнле ыйту та памарӑм — пурпӗрех вӑл урӑх нимӗн те пӗлтерес ҫук. Урама тухрӑм.

Тин ҫеҫ институтра лекци тӑнланӑ евӗр, профессор ӑс панине аса илтӗм: «Ҫӑраҫҫи вӑл пӑрмасӑр уҫӑлмасть. Усӗм тени те тимлемесӗр пулмасть. Ирсӗр ӗҫӗн тупсӑмне тупас тесен, сисӗмлӗ пулмалла, сӑнама-тӗпчеме пӗлмелле. Инкек-синкек пулнӑ вырӑнта-и следователь е кунтелен пурӑннӑ-ӗҫленӗ ҫӗрте — пур чух та тимлӗ пулмалла. Нихӑҫан та васкамалла мар. Шыракан ҫын яланах мӗн те пулин тупать».

Эпӗ те шыратӑп, сӑнатӑп ак. Алтатти аппа патӗнче те, ветеринари пунктне ҫитсен те… Следствие кирлӗ япала пурпӗрех тупаймарӑм-ха, йӗр ҫине ӗкеймерӗм…

Пракух, чӑн та, сакӑр сехет каялла, Алтатти аппана тӗнклеттернӗ вӑхӑтра, Варварипе пӗрле пулнӑ, туй валли Ачакран сӑра илсе килесси ҫинчен калаҫнӑ. Кун ҫинчен Варвари те, пускилти ҫынсем те ҫирӗплетеҫҫӗ, ӗнентереҫҫӗ.

Ку тата, Пракух япали, троакар тени, ӑҫта илсе пырать. Унта вӗт Пракухӑн йӗррисем пур, Пӗрре мар усӑ курнӑ унпа Пракух. Малтан та, Алтатти аппана шаплаттарнӑ кун та. Паллах, ҫав йӗрсем те упранма пултарнӑ.

Чим-ха, мӗншӗн-ха эп пӗрне йӗрӗсем кӑна шыратӑп. Паллӑ вӗт-ха: Алтатти аппана тирпейлекен ҫурмаккай мар. Латсӑр чее вӑл. Куркаланӑскер. Ҫак ӗҫе вӑл тӗплӗн хатӗрленнӗтӗр. Йӗр ҫухатас тесе, следстви ҫыннисене Пракухпа ҫыхӑнтарас тесе, ятарласа усӑ курман-ши ҫав ирсӗр ҫак хатӗрпе?

Чим-ха, Пракух епле каларӗ-ха: «Яштака та сарлака хулпуҫҫиллӗскер. Хуп-хура уссилӗскер…» Кам вӑл? Ветеринари пунктне мӗн йӗтӗмпе пынӑ вӑл? Пракух пӗлӗмӗнчи япалана вӑл та хӗстерсе тухма пултарнӑ. Пӗлӗме кӗрсе тухнӑ. Апла унӑн та ура йӗрӗ пулма кирлӗ. Шел, вӑл мӗн тӑхӑннине Пракух сӑнаман. Иҫмасса, Лидия Гурьевнӑпа пӗрле пулнӑ вӗт-ха вӑл. Апла, Лядия Гурьевна пӗлет. Ав кампа калаҫмалла манӑн.

Пӗр утӑм малалла ярса пусрӑм та чарӑнса тӑтӑм. Крыльца хӗрринче, сапаланнӑ хӑйӑр ҫинче, йӗр асӑрхарӑм, Пушмак йӗрӗ! Кӗлли кӑна та, ҫапах яр-уҫҫӑн курӑнать. Уйрӑмах ҫантаркки аван ӗкерӗнсе юлнӑ. Виҫсе-танлаштарса пӑхрӑм та, ай, ваҫка! Алтатти аппан анкартийӗнчи йӗр пекех вӑл, Тимлесех кӗмеркке майларӑм. Ку ӗнтӗ Лидия Гурьевнӑпа пӗрле ҫӗренӗ арҫынна шырама хушать.

15

Шыранӑ чух нихҫан та хама кирлӗ ҫынна тӗл пулаймастӑп эп. Ӑҫта кӑна ҫитмерӗм — Лидия Гурьевна ниҫта та ҫук, Вӑл ӑҫта пӑчланнине Уйкасра никам та пӗлмест.

Вадим трактористпа курнӑҫасси те пулмарӗ. Вӑл та ир-ирех таҫта тухса шӑвӑннӑ. Эп вара Шуршӑла тухса уттартӑм, Макар куҫ хывнӑ хӗре шыраса тупрӑм.

Шуршӑл хула мар. Сӑмахпа каласа, хӗре сӑнласа патӑм, Макар тракторист ятне асӑнтӑм та яла кӗне-кӗмен кирпӗчрен купаланӑ ҫурт еннелле тӗллесе кӑтартрӗҫ: «Люда-и?.. Медсестра-и?,. Ав ҫав ҫуртра, виҫҫӗмӗш хутра, пурӑнать». Миҫемӗш хваттерне те каларӗҫ, Анчах хӗр киле тӗттӗмленсен тин таврӑнать. Больницӑра специалистсем ҫитмеҫҫӗ те, икӗ ҫыншӑн ӗҫлет Люда. Больници те инҫетре мар тата. Ял ҫумӗнче, мӑн ҫул хӗрринче, ларать. Унтах — ем-ешӗл сад. Ҫимӗҫӗ ӑнса пулнӑ та, тураттисем пӗкӗ евӗр аялалла усӑнса аннӑ.

Мана курсан, хӗр именсе-хӗрелсе кайре. Кӑмӑлсӑрланнӑ пулӑм палӑрчӗ. Ара, хам та кӑнттамрах хӑтлантӑм пулас. Сӑмах юптарса тӑма вӑхӑт хӗсӗкрех-ҫке-ха — кӑлартӑм та кӑтартрӑм Алтатти аппа патенче тупнӑ конверта.

— Ҫак конверта кам ҫырса янӑ? Эсир мар-и?

— Ют конверта пӗҫертме епле хӑятӑр? Кам вара эсир тарӑхса кайрӗ хӗр.

Хам хушамата каларӑм та удостоверени кӑларса кӑтартрӑм. Макар ята асӑнсан, Люда тӗрех хӑраса ӗкрӗ, чӗтремех ерчӗ.

— Ҫаратнӑ-и ӑна?.. Вӗлернӗ-и!.. Ах…

Аран-аран лӑплантартӑм хӗре. Уйӑхкаялла ҫуралнӑ кун ячӗпе саламланӑ Макара Люда. Пӗр-пӗрне вӗсем икӗ ҫул хушши пӗлеҫҫӗ. Училищӗре вӗреннӗ чух, Шупашкарта, анлӑ Атӑл хӗрринче паллашнӑ. Уйкаса пыма чӗннӗ ӑна Макар, Уйкасра та медсестрасем кирлӗ-мӗн. Мӗн тӑвас тетӗн? Ҫамрӑк специалистсене комисси ӗҫе вырнаҫтарать — Людӑна Шуршӑла ӗҫлеме вырнаҫтараҫҫӗ.

— Ҫак шприцпа ӑҫта усӑ кураҫҫӗ? Медицинӑра е… ― конвертран туртса кӑлартӑм та Людӑна тыттартӑм.

— Манӑн шприц ку? ― пӗр тӑхтаса тӑмасӑр каларӗ хӗр. ― Йӗпписемпе те эпӗ усӑ курнӑ. Анчах кивелнӗ вӗсем. Юрӑхсӑра тухнӑ. Акт ҫырса пӑрахӑҫланӑ ӑна эпир. Эмалленӗ таза пӑрахрӑм та, Макар пуҫтарса чикрӗ. «Пурнӑҫра катӑк пуртӑ та кирлӗ пулать. Ма пӑрахмалла ку йӑпсене. Чиперех вӗт-ха вӗсем. Усӑ курма та пулать», ― терӗ.

«Ак тӗнче! Макар аллинче пулнӑ иккен вӗсем, Ветеринари пунктне те кӗрсе тухнӑ Макар. Нивушлӗ вӑл…»

— Ҫынни ҫапла вӑл. Пур ӑпӑр-тапӑра пуҫтарать. Ун сарайне кӗрсе курсан, куҫпуҫ алчӑраса каять. Темтепӗр пур. Пӗр минут та ахаль лармасть тата хӑй. Пӗрмай тем касать, ҫыпӑҫтарать… — хаваслансах сӑмахларӗ Люда.

Урам енчен машина сасси илтӗнчӗ. Иксӗмӗр те унталла ҫаврӑнтӑмӑр. Кантӑк умӗнче вӗр-ҫӗнӗ «Нива» тӑра парать. Руль умӗнче — Макар.

— Ак хӑй те вӗҫтерсе ҫитрӗ, ― Макара кӑчӑк туртрӗ Люда. Ӗмӗт пурнӑҫланчӗ унӑн. Машина туянчӗ.

Вӑтам пӗллӗ те тӑпӑл-тӑпӑл кӗлеткеллӗ Макар. Сӑн-пичӗ тулли. Куҫӗсем хура. Машина туяннӑран-ши, е савнийӗ кӗтсе илнӗрен — латсӑрах хаваслӑ вӑл.

— Уй-хир ӗҫӗсем вӗҫленсен, машина ҫине ларатпӑр та Хура тинӗс хӗррине вӗҫтеретпӗр. Хура тинӗс хӗрринче канатпӑр, ― Людӑна алӑран ярса тытрӗ Макар.

— Ай, намӑс-симӗсе те пӗлместӗн-и? Ҫынсенчен те вӑтанмастӑн-и? — аллине карт туртса илчӗ Люда. ― Сана, ав, следователь йӗрлет.

— Мана?.. Мӗншӗн?.. Никама та ҫаратман эп. Машина черет тӑрса туянтӑм. Пин тенкӗ ҫитмерӗ те тетерен кивҫен илтӗм, ― тимлесех каласа пачӗ Макар.

— Мана машина мар, ак ҫак шприц кӑсӑклантарать, ― терӗм те шприц еннелле тӗллесе кӑтартрӑм. ― Ӑҫта пӑрахса хӑварнӑ ӑна эс?

— Киле илсе пытӑм та ҫенӗкри шкафа хутӑм. Тек тӗкӗнмен ӑна эп, ― шак хытса тӑчӗ Макар. ― Ҫак конверт та ҫав шкафрах выртнӑ.

— Пракух пулнӑ-и сан патӑнта?

— Кӗркелесе тухнӑ. Унтанпа ӗнтӗ икӗ уйӑх та иртрӗ. Хам пултӑм ӗнер ун патӗнче. Алтатти аппа сарай тӑррине хӗҫтимӗр виттересшӗн те… Вӑхӑт тупса, хӗҫтимӗр витме пыраймӑн-ши терӗ те…

— Шухӑшла-ха, ҫак япаласене шкафран кам илсе тухма пултарнӑ?

— Ой, кама кирлӗ вӗсем? — аллине лӑст сулчӗ Макар. ― Ҫӗрте выртсан та, никам та илес ҫук.

— Аса ил-ха, сирӗн патӑрта кам пулнӑ тата? Пӗтӗмпех аса илме тӑрӑш-ха?

— Кам?.. — ӗнсине кӑтӑрт-кӑтӑрт хыҫрӗ Макар. ― Лидия Гурьевна пулчӗ ӗнер. Хӗҫтимӗр тиесе килнӗ те… «Кирлӗ мар-и?» — тет. Машина туянма хатӗрленнӗ те… Паллах, пур япала пӑсмасть. Хӗҫтимӗрӗ те пур чух та пулмасть. Ӑна туянма укҫа ҫук. Килӗшмерӗм.

— Пӗччен кӑначчӗ-и Лидия Гурьевна?

— Хӗҫтимӗр тиенӗ машинӑпа кӗрлеттерсе ҫитрӗҫ вӗсем. Манпа Лидия Гурьевна кӑна калаҫре. Шоферӗ, самай тӗреклӗскер, кабинӑран тухса, ун-кун уткаласа ҫӗрерӗ — пӗрте кӗмерӗ.

— Сӑнласа парӑр: сӑнӗ-пичӗ мӗнле ҫав шоферӑн?

— Ах, пултараймастӑп. Художник мар.

— Курнӑ вӗт-ха эс ӑна. Пуҫӗ-куҫӗ мӗнле, кӗлетки-ҫурӑмӗ…

— Ман пекех этем вӑл. Ҫамрӑк та мар, ватах та мар. Вӑтӑрсене ҫывхарнӑскер. Янахне вара яп-яка хырса тасатнӑ.

«Уссиллӗ терӗ-ҫке Пракух. Хӑш вӑхӑтра хыртарма ӗлкӗрнӗ вара? Ветеринари нунктӗнчен тухсан, вунпилӗк минутранах Макар патне ҫитнӗ вӗсем. Тен, Пракух тем пӑтраштарать? Тен, Макар сӑнаса юлайман».

— Урине мӗн тӑхӑннӑччӗ шофер?

— Шуйттан путекки, ӑна сӑнама та пӗлеймерӗм ҫав. Люда панӑ шприц Алтатти аппа ҫенӗкне пырса выртни Макара та шухӑша ячӗ.

Кирлӗ йӗр тупас тесе, шофер уткаланӑ вырӑна ҫав тери тимлӗн тишкертӗм. Усси пулмарӗ — кавир пек ҫерем ҫине нимӗнле йӗр те юлман.

Эп вара каллех Лидия Гурьевна пурӑннӑ ҫурт латнелле таплаттартӑм.

16

Пӗр сехет кӗтрӗм. Иккӗ… Лидия Гурьевна пурпӗрех ҫук.

Сетел ҫине лартса хӑварнӑ тирӗксене ачисем пӗтӗмпех пушатнӑ. Амӑшӗ хӑҫан тухса кайнине те курман вӗсем ― ҫывӑрнӑ. Хӑҫан килессе те пӗлмеҫҫӗ.

Магазин та иртенпех хупӑ тӑрать. «Пӗр-пӗр дефицит илсе килет пуль-ха», ― тесе калаҫкалаҫҫӗ те тавар туянакансем килӗсене саланаҫҫӗ.

Магазин умӗнче те чылайччен тӑпӑртатса тӑтӑм — Лидия Гурьевнӑна кӗтсе илеймерӗм. Ун пирки милицие свитлемелле мар-ши тесе, тӑкӑрлӑкалла пӑрӑнтӑм та, Якур пичче чарса тӑратрӗ.

— Юрий Иванович, тархасшӑн, хута кӗр. Пӗтерет мана Кулагин. Тапӑртаттарать те тапӑртаттарать. «Алтатти аппана эс шаплаттарнӑ, ― тет. ― Каласа пар: ӗҫ-пуҫ мӗнле пулса иртрӗ. Айӑпа йышӑнсан, кайран ҫӑмӑллӑх пулать», ― тет. Куртӑр вӗт-ха: ӗнер яла пӗрле таврӑнтӑмӑр. Ах, ҫав кине итлесе… — пӗҫҫине шарт ҫапрӗ Якур пичче, ― Пӗчӗк ачапа ларать те, хӗрхентӗм, ара. Хамӑн тата шӑпах икӗ кун канмалла…

Алтатти аппана шӑп та лӑп Якур пичче яла пырса кӗнӗ вӑхӑтра тӗнклеттернӗ. Кулагин ӑна ҫавӑнпа ярса тытнӑ-тӑр. Ҫынна вӗлерме мар, автан та пусса курман Якур пичче. Алтатти аппа утмӑл килограмм таять. Ҫӗллӗшӗ те самай — икӗ метра ҫирӗм сантиметр ҫеҫ ҫитмест. Туп-тулли пӑрҫа миххисене вӑл мечӗк пек тыта-тыта ывӑтнӑ. Ӑна лӗпкерен лектерес пулсан, Якур пиччен Алтатти аппаран кӑшт ҫӗллӗрех пулмалла. Вӑл, ав, Алтатти аппаран вӑтӑр сантиметр печӗкрех.

— Кала-ха, Якур пичче, эс пынӑ чух картишӗнче нимӗнле сасӑ-чӗвӗ те илтӗнмерӗ-и? Никам та курӑнмарӗ-и?

— Пырса кӗтӗм те, чӗмере, картишӗнче шӑпӑрт. Нумай та вӑхӑт иртмерӗ — сарай хыҫӗнче шатӑрт хуҫӑлчӗ турат. Тӑхлачӑ хӑмла шӑччисемпе аппаланать пуль-ха тесе, анкартине тухрӑм, кукша пуҫлӑ арҫынна асӑрхарӑм. Лешӗ ҫӗрулми кассисем хӗррипе уялла вашлаттарать. Палларӑм ӑна эп. Ара, леш эрнере магазинта куртӑм. Пытӑм та хайхискер — магазина шал енчен питернӗ. Пӑшӑлтатнӑ сасӑ пурпӗрех илтӗнет. Шак-шак-шак! тутартӑм алӑка. Ярр уҫрӗ алӑка Лидия Гурьевна. Шалтан тӗреклӗ арҫын лаплаттарса тухрӗ. Шакла пуҫлӑскер. Сылтӑм питҫӑмартинче, хӑлха тӗлӗнче, икӗ пӗрне пысӑкӑш тумха пур. Шлепкине тӑхӑнчӗ те пӗр сӑмах та чӗнмерӗ, анаталла таптарчӗ. Ҫав тумхаран палларӑм ӑна. Уйкасра кӑна-и? Шупашкарта та курнӑ ӑна эп. Эсир те пӗлетӗр ӑна, Юрий Иванович. Аса илӗр-ха леш хура мӑйӑхлӑ каччӑна, хӗрарӑмпа арҫынна чӑнттн-чантти тутараканнине. Вӗсене пула мана та допроса чӗнтӗн. Хура мӑйӑхлӑ каччӑна шӑпах ҫав кукша пуҫ туртса антарчӗ. Хушамачӗ мӗнлеччӗ-ха? Наганов-и?

— Нагаев. Эдик ятлӑччӗ пулас. Ну, ку нимех те мар. Вӑл ӑҫта пурӑннине те, ӑҫта вӑй хуннне те ыранах тупатпӑр.

— Ӑхӑ, Нагаев. Чамӑрӗ… чӑмӑрӗ епле унӑн, э? Шӑп та лӑп сӑра алтӑрӗ. Кӑрст! кӑрӑслаттарчӗ-тӗк пӗрре, кирпӗч те чӑл-пар арканмалла. Лидия Гурьевна та пӗлет-тӗр ӑна, Курман-илтмен ҫынпа магазинта питӗрӗнсе ларас ҫук вӑл, Пӑскӑрт-ха ӑна пӗрре: мӗн тума пынӑ вӑл тӑхлачӑ анкартине?

— Ан иккӗлев, паян-ыранах шыраса тупатпӑр. Хыпар-хӑнаршӑн тавтапуҫ.

Якур пичче уйрӑлма васкамарӗ, пӗчӗк ача пек, алӑран ҫатӑртаттарса тытрӗ.

— Тӑхта-ха кӑштах. Хамӑр ялсем пек пул. Тӑванпӗтене пӗлтермелле-и халь? Вилене вӗт ку шӑрӑхра нумай тытма юрамасть.

— Хыпарламалла, паллах. Экспертсем хӑйсен ӗҫне пӗтерчӗҫ-тӗк, пытарма юрать.

— Э… мӗн тата… Инна Лутра Пакӑша куҫса пынӑ. Упӑшкинчен уйрӑлнӑ тет. Курсан-тусан, мӗн каламалла, э?

Ах, ҫак Якур пиччене…

17

Лидия Гурьевна киле сӗм-ҫӗрле, калама пӗлмелле мар пӑлханса таврӑнчӗ. Эп пӗрт умӗнчи пӗчӗк сак ҫинче ларнине курсан, тӑп чарӑнса тӑчӗ те ҫапла ыйтрӗ:

— Юрий йванович, эсир мана кӗтетӗр-и?

— Ма унашкалах хумханнӑ вара эсир? — персе ятӑм эп.

— Мӗн савӑнмалли пур? — хашш сывласа ячӗ Лидия Гурьевна, ― Ял ҫыннисем ӑна-кӑна ӑнланмаҫҫӗ: ку кирлӗ те вӑл кирлӗ теҫҫӗ. Тупса памастӑп — эп начар ӗҫлетӗп, тавар туянакансем ыйтнине тивӗҫтерейместӗп. Кам мӗн ыйтнине хут ҫине ҫырса тултаратӑп та чупатӑп вӗшле йытӑ пек. Унта ҫитетӗп, кунта йӑлӑнатӑп. Эйпет япаласене райпора ӗҫлекенсем те ялалла ӑсатасшӑнах мар. Паян, ак, кӑвак шуҫӑмла тухса кайрӑм та тин кӑна ҫаврӑнса ҫитрӗм. Лӗпӗстетрӗм-лӗпӗстетрӗм, лаштӑрах ывӑнтӑм — усси пулмарӗ, пӗр япала та парса ямарӗҫ.

— Хӗҫтимӗр ӑҫтан параҫҫӗ? Ӑна тупма йывӑр-и?

— Эй, хӗҫтимӗр тупас тесен, пайтах хашкамалла. Базӑра ҫук вӑл. Унтан-кунтан тупатпӑр. Юрать, тӑнлӑ-пуҫлӑ ҫынсем пур. Вӗсем ӑстӑн параҫҫӗ, пулӑшаҫҫӗ.

— Камсем вӗсем, ӑслӑ-тӑнлӑ ҫынсем?

— Завод пуҫлӑхӗсем. Пӗлместӗр-им, заводсен те халь ял ҫыннисем валли таварсем туса кӑлармалла. Чашӑк-тирӗк, савӑт-сапа… Заводшӑн ку пӗртте усӑлла мар. Тытаҫҫӗ те хӗҫтимӗре ялалла ярӑнтараҫҫӗ. Капла ак, хӗҫтимӗре ваклаттарса, савӑт-сапа ӑсталаса, укҫа-тенкӗ тӑккаламалла мар. Заводшӑн та усӑллӑ, ял ҫыннисем те кӑмӑллӑ.

— Еххим пиччене ӗнер хӗҫтимӗр туянтарнӑ. Кам турттарса килчӗ? Завод ҫынни-и е совхоз шоферӗ?

— Хуларан вӑл. Мӗн ятлӑ — пӗлместӗп.

— Уссиллӗ-и?

— Чӑнласах калатӑп: пӗлместӗп. Чалӑш туталлӑ шофер килет-и, шӗвӗр сӑмсаллӑ-и — нихҫан та сӑнамастӑп. Ай-яй, вӗрентрӗ пӗр йӗксӗк мана. Тавар тиерӗмӗр те Уйкасалла ӗрӗхтерсе пыратпӑр. Вӑрмана ҫитрӗмӗр те, тӑп чарчӗ машинӑна. Мотор хӗрсе кайрӗ, кӑштах уҫӑлтармалла тет. Атя, эсӗ те тух, уҫӑ сывлӑшпа сывлатпӑр, чечексем тататпӑр тет. Тухрӑм та — кап ярса тытрӗ пилӗкрен. Каҫса кайса чуптӑвать, унтан та кунтан хылашлать, пӑчӑртать… Тытрӑм та йӗкӗте пур вӑйран кӑкӑртан тӑнклаттартӑм. Палт персе анчӗ ҫӗре, ҫур сехет пӗр хускалмасӑр выртрӗ. Ҫавӑн хыҫҫӑн пӗр шоферпа та сӑмахламастӑп, вӗсем ҫине ҫаврӑнса та пӑхмастӑп. Качака такисем вӗсем, шоферсем. Курнӑ-курман хӗрарӑма ярса тытаҫҫӗ. Кӑштах кулса кӑтартсан вара — пӗтрӗ пуҫ. Эй, мӗн кӑна курман эп хам ӗмӗрте… Ҫапла, пӗччен хӗрарӑмӑн пурнӑҫ ҫӑмӑл мар. Такам та ҫыпҫӑнать.

Лидия Гурьевна куҫӗсене тутӑр вӗҫӗпе шӑла-шӑла илчӗ, ассӑн та вӑрӑммӑн сывларӗ.

— Мӗншӗн-ха эпир урамра пакӑлтатса тӑратпӑр? Вунҫиччӗре-и эпир? Кил-ҫуртсӑр-и? Атя шала кӗретпӗр.

— Чӑрманмастпӑр пуль. Ачасем ҫывӑрма выртнӑ.

— Мӗн чӑрманни?.. Хам та выҫӑ. Ирхине кӑшт-кашт ҫырткаларӑм та, хулара чей ӗҫме те вӑхӑт тупӑнмарӗ. Атя, ман ачасем пӑшалтан персен те вӑранмаҫҫӗ, ― йӑл кулса илчӗ Лидия Гурьевна, йӑкки-якки авкаланчӗ.

— Калӑр-ха, хӑҫан та пулин Нагаев хушамата илтнӗ-и?

— Ҫук, астумастӑп.

— Леш эрнере вӑл Уйкасра, лавккара, пулнӑ.

— Ханжаев кӗрсе тухать-и унта, Алаев-и — кам шуйттанӗ пӗлет. Хушамачӗсене каламаҫҫӗ вӗт-ха вӗсем.

— Сирӗнпе вӑл алӑка ҫаклатсах пӑшӑлтатнӑ. Ун пекки вӗт пур чух та пулмасть.

— Алӑка ҫаклатса лартасси-и? Пайтах пулнӑ. Уйкасра эрех-сӑра суттармаҫҫӗ. Хутран-ситрен эп пурпӗрех илсе килетӗп. Вӑрттӑн-карттӑн. Паллах, ку саккуна пӑхӑнманни шутланать. Штраф та пӗрре мар тӗлеттернӗ мана уншӑн. Ватӑ ҫынсемпе вӑрҫӑ инваличӗсене хӗрхенетӗп. Нивушлӗ хӑрах ураллӑскерӗн, эрех шыраса, вуншар ҫухрӑм танккамалла. Ҫӗршыва хӗтӗленӗ вӗт-ха, тӑнӑҫ пурнӑҫшӑн юн юхтарнӑ. Эрехсӗр ялта пӗр ӗҫ тутарма ҫук. Директор хушсан та, шоферсем вӑрмана вутӑ турттарма каймаҫҫӗ — ку ҫӗмрӗк те вӑл пӑсӑк теҫҫӗ. Пин тӗрлӗ сӑлтав тупаҫҫӗ. Тӗлӗнмелле вӗт: ҫур литр эрех кӑларса кӑтартатӑн — машина тӗрӗс-тӗкелех. Пурте йӗркеллӗ, ним тума та ҫук. Пӗр-пӗр ӗҫ тутарас тесен, хӑшӑлтатакан карчӑкӑн та эрех туянмалла. Вӗсем валли илсе килетӗп те лешсем, эрех пичкисем, таҫтан сисеҫҫӗ, магазин тавра кушак аҫисем пек кускалама пуҫлаҫҫӗ. Куршанак пек ҫыпҫӑнаҫҫӗ. Мӗн-мӗн каласа кӑна йӑпӑлтатмаҫҫӗ. Хӑратаканнисем те, ҫӑхав ҫыракансем те пур. Алӑк ҫаклатса лартаканни те, эрех мурӗ, эрех ыйтрӗ, ― тимлесех ӗнентерме хӑтланать Лидия Гурьевна.

— Мӗн тӑхӑннӑччӗ вӑл? Сылтӑм питҫӑмартинче, хӑлха тӗлӗнче, тумха пурччӗ-и?

— Каларӑм вӗт-ха: пӗр арҫынна та тӗсесе пӑхмастӑп. Пур-и унӑн тумха, ҫук-и — мӗн тума кирлӗ вӑл мана, э?

Малтанах ӑнлантӑм: Лидия Гурьевна чее те ҫӑткӑн хӗрарӑм. Йӑпӑр-япӑрах ярса илейместӗн ӑна — куҫкӗрет тунать, чике тӑршшӗ тыттарать.

— Ну, юрӗ. Тепре тӗл пуличчен, ― терӗм те анаталла уттартӑм.

Эп уйрӑлсан та, Лидия Гурьевна чылайччен вырӑнтан хускалмарӗ, тӑкӑрлӑкалла пӑрӑнинченех мана сӑнаса тӑчӗ. Мӗн йӗтӗмпе ҫӗренине те, мӗншӗн шоферпа кӑсӑкланнине те ӑнкарчӗ-тӗр. Ыранах хӑй ҫыннисене систерет вӑл. Ҫавӑнпа та сӑнамалла ӑна.

18

Уголовнӑй розыск начальникӗ ман пекех чӑлӑм куҫ хупман иккен. Самай материал пухнӑ вӑл. Нагаевпа та кӑсӑкланнӑ. Шупашкарта пурӑнать лешӗ. Суту-илӗ базинче шоферта вӑй хурать. Кӑнтӑр поселокӗнче икӗ хутлӑ ҫурт туяннӑ, кермен пек дача лартнӑ. Нумай пулмасть «Волга» машина туяннӑ. Пӗр сӑмахпа каласан, ытлӑн-ҫитлӗн пурӑнать. Кӗршӗ-аршӑпа ҫыхӑну тытмасть вӑл. Курнӑҫмасть. Пускилсем шанмаҫҫӗ ӑна ахӑр. «Шиклӗ ҫын» теҫҫӗ. Килӗнче ҫук вӑл халь. Арӑмӗ каланӑ тӑрӑх, «ҫунакан» путевкӑпа кӑнтӑра тухса вӗҫтернӗ. Сочи хулине.

— Хӑй ҫук пулсан та, ун хваттерне ухтармалла. Юнланнӑ-вараланнӑ йӗм, ытти ҫипуҫ шырамалла. Кӗллине ҫапнӑ пушмак ҫинчен те манма юрамасть, ― терӗм эп, Аброськин пухнӑ материалсемпе паллашса.

— Аван. Прокурортан санкци илетӗп те паянах ку ӗҫе уголовнӑй розыск ҫыннисене явӑҫтаратӑп, ― килӗшрӗ Аброськин, сӗтел хушшинчен тухса, алӑка яр уҫрӗ. Турра шӗкӗр! Кӑшт ҫеҫ темӗнле хӗрарӑма ҫапӑнмарӗ. Лешӗ те пӗлӗме кӗрет-мӗн. Аброськин каҫару ыйтре, аяккалла пӑрӑнса, хӗрарӑма хӑй умӗпе ирттерсе ячӗ.

— Сывлӑх сунатӑп, Юра. Каҫарӑр, аҫу ятне астӑваймастӑп. Тупа ту пӗрлешмест, теҫҫӗ. Эпир ак каллех тӗл пултӑмӑр.

Людмила иккен. Пӗркун манпа пӗр машина ҫинче Асламаса ҫитиччен ларса пынӑскер. Ҫӗҫне кӑтралатнӑ хӑй. Кӗрен платье тӑхӑннӑ.

— Инна патне килтӗм те кураймарӑм ~ хунямӑшӗ хӑваласа янӑ. Вадим ӗҫне тӗпчекен следователь ял Советӗнче ларать терӗҫ те, килсе курас килчӗ.

— Вадим ӗҫне эпӗ тӗпчетӗп…

— Чӑнах, Вадим айӑплӑ-и? — ыйтрӗ Людмила ― Ой, Иннӑн мӗнле пысӑк хуйхӑ. Ҫак ӗҫ сиксе тухнӑшӑн эпӗ те айӑплӑ. Вӗсене пӗрлештерекенӗ-ҫке эпӗ. Иннӑна ирӗксӗрленӗ хыҫҫӑн Вадима пӗр утӑм уттармарӑм, йӑпатрӑм, хуптарса лартассипе хӑратрӑм. Мӑшӑрлансан хӑнӑхӗҫ тесе шутларӑм. Ҫынна вӑйпа юраттарма ҫук иккен. Вадим Иннӑна кӑмӑлламарӗ. Ӑна авлантарнӑ чух хам та пурнӑҫ кӑткӑслӑхне ӑнкарайман ҫав. Инна ӑҫта юлнине пӗлме те, урама тухас умӗн ҫывӑрмалли пӗлӗме кӗрсе пӑхма та ӑс ҫитереймен.

Людмила татах калаҫатчӗ пуль те — чӑрмантарчӗҫ. Пӗлӗме тулли пит-куҫлӑ хӗрарӑм кӗрсе тӑчӗ. Чечеклӗ тутӑр ҫыхнӑ вӑл.

— Ӗнер мана вӑрманта шыранӑ. Паян ак хам килтӗм, Галя ятлӑ эпӗ. Фермӑра пӑрусем пӑхатӑп.

Калаҫма чӑрмантарас мар терӗ пулас Людмила — урама тухрӗ.

— Ма шыранине тавҫӑратӑр пуль? — терӗм те портфельтен допрос протоколӗ кӑлартӑм.

— Чухлатӑп, мана та хупса хурасшӑн. Айӑпӑм пурах ҫав, юман туратти йӑтса, Инна хыҫҫӑн сӗнкӗлтетрӗм. Парасшӑнччӗ пӗрре. Ара, чун савнине туртса илчӗ-ҫке-ха. Вадима…

— Хӑҫан?.. Ӑҫта пулчӗ вара унашкал ӗҫ?

— Ӗнер, ара. Уҫланкӑра куртӑм та Иннӑна — тӗрех турат ярса тытрӑм. Меллӗ самант шыраса, Инна хыҫҫӑн Энтри хӑртнине ҫитрӗм. Унта та ҫапаймарӑм — асӑрхарӗ. Мана ҫаврӑнса пӑхрӗ те ӑшшӑн йӑл кулчӗ. «Галя, ывӑлӑма курмарӑн-и?» ― терӗ. Лӑштӑрах кайрӑм. Аллӑмсем усӑнчӗҫ. Вадим ман пата ҫӗренине пӗлет вӑл. Хам та, Инна кӗвӗҫтӗр, упӑшкинчен уйрӑлтӑр тесе, Вадима хулӗнчен чӗпӗтсе кӑвакартатӑп. Тепӗр кунне вара Инна патне пыраттӑм та ҫапла калаттӑм: «Сисместӗн-и: упӑшку ют хӗрарӑмпа ҫыхӑннӑ». Кӗлешмест вӗт, мур илесшӗ. Лӑр та тумасть. «Кӑмӑллаҫҫӗ-тӗк, юратаҫҫӗ-тӗк — ҫӗретӗр-иҫ», ― тет. Эп ҫапла каланӑшӑн пӗртте тарӑхмасть. Энтри хӑртнинче те харкашмарӗ, ӗретлӗ калаҫса, мана лӑплантарчӗ. Ывӑлӗн сассине илтсен, манран уйрӑлчӗ те ҫырманалла ӑнтӑлчӗ. Эпӗ те ӑна текех йӗрлемерӗм, фермӑна таврӑнтӑм.

— Авланнӑ ҫынна астаратӑн эс, Галя. Ачаллӑ хӗрарӑма асаплантаратӑн. Уйкасра каччӑсем сахал-и?

— Кам кама асаплантарать, эсир пӗлместӗр. Пирвай Инна мана макӑртрӗ, чун варлине туртса илчӗ. Паллах, каччӑсем нумай вӗсем. Уйкасра та, юнашар ялта та. Анчах пурин ҫине те пӗрешкел пӑхаймастӑп эпӗ, пуринпе те йӑпанаймастӑп. Чӗрере хӑватлӑ туйӑм ҫук пулсан, ейлешме те кирлӗ мар. Юрату вӑл — асамлӑ вӑй. Укҫа парса туянаймастӑн ӑна. Хӑҫан ҫураласса та пӗлме ҫук. Ҫуралчӗ-тӗк, чӗрене вут-хӗм хыпрӗ-тӗк — упрамалла ӑна. Кӗрешмелле. Вадима юрататӑп эпӗ. Вадима пурпӗр никама та памастӑп. Ҫапӑҫатӑп.

— Вадим авланнӑ вӗт-ха. Арӑмӗ те чипер, йӑваш, чӑн-чӑн пурнӑҫ ҫынни.

Гальӑна килӗшмерӗ ку, тимлесех мана сивлерӗ:

— Пурнӑҫ ҫынни тетӗр? Пурнӑҫ ҫынни вӑл мӑшӑра нихҫан та пӑрахмасть. Темле йывӑрлӑха лексен те, мӑшӑра хавхалантарма, ҫӑлма тӑрӑшать. Вадима хупса лартрӗҫ те, упӑшкине ҫӑлас тесе, Инна ниҫта та ҫӗремерӗ, меллӗ пурнӑҫ шыраса, амӑшӗ патне куҫса кайрӗ. Мемме вӑл. Пӗрре курсах Вадима парӑннӑ, качча илме йӑлӑннӑ.

Галя калаҫма чарӑнчӗ, куҫӗнчи тутӑра салтса, чӗркуҫҫи ҫине хуҫлатса хучӗ.

— Кирек епле арҫын та хӗрарӑма кӑмӑллӑ. Кӗрнеклӗ каччӑна курсан, ҫепӗҫ сӑмахсем илтсен, хӗр чӗрине те вут хыпать. Ҫав хӗлхеме упрама пӗлмелле, тӑрук ҫулӑмланса каясран та сыхланмалла. Унашкал туйӑм манӑн чӗрере те ҫуралчӗ, ҫултан-ҫул вӑйланса, хӗрӗленее пычӗ. Вунӑ ҫул иртсен, ҫулӑмпа ялкӑшма пуҫларӗ. Хале те ҫунать вӑл. Хӗрӗлӗхӗ те пысӑк. Ҫавӑнпа упратӑп ӑна эпӗ. Мӗн вилнчченех упратӑп. Ҫав хӗлхеме Вадим сӗнтересшӗн мар. Арӑмне улталаса, арӑменчен писсе, ултӑ ҫул хушши ман пата килсе ҫӗрет. Мӗн тӑвӑн-ха ӗнтӗ.

— Вожатӑя суранлатнӑ каҫ мунчара пӗрле пулнӑ эсир. Ҫапла-и?

— Тӗрӗс, ― тунмарӗ Галя. ― Ятласшӑн-и мана уншӑн? Вӑтантарасшӑн-и? Ҫук, именместӗп, ҫынсем умӗнче каласан та хӗрелместӗп. Вадим — манӑн ҫураҫнӑ каччӑ. Пӗр-пӗрне юратма, пӗр-пӗрне пулӑшма ант тунӑ эпир. Анчах антне тытаймарӗ. Ҫылӑха кӗнӗ хыҫҫӑн икӗ эрнерен яла килчӗ те ҫапла каларӗ: «Урӑх хӗре качча илетӗп». Чармарӑм, йӑлӑнмарӑм, Яла туй кӗрлесе килсен, ураран ӗкрӗм, выртса-йӑванса макӑртӑм. Ҫук, ӑнланмастӑр эсир. Юристсем вӗсем — кӑнттам та хытӑ чунлӑ ҫынсем, Юрату мӗн иккенне те пӗлмеҫҫӗ. Ӗҫе кая юлса ҫитсен — пӗр статья калаҫҫӗ, хӗре ыталаса илсен — тепӗр статья асӑнаҫҫӗ. Чӑнах та, статйи нумай ӗнтӗ. Айӑпламалли те, хӑтармалли те…

Галя каллех шӑпланчӗ. Вӑрӑммӑн сывларӗ те, умӗнче ларакан сумкӑна уҫса, хутпа чӗркенӗ темле хытӑ япала туртса кӑларчӗ, пукан ҫине хучӗ.

— Вадима хупакансене чӗркуҫленсе тархасларӑм. «Лартма ан васкӑр-ха, Вадим айӑплӑ мар, ― терӗм. Участок инспекторӗ Кулагин кӑшкӑрса кӑна тӑкрӗ: «Ан сӗпӗлтет пустуй. Ҫын упӑшкипе пурӑнатӑн, намӑссӑр! Вадим айӑпланине ӗнентерекен витӗмлӗ ӗнентерӗсем пур пирӗн. Вӗсене нимпе те, ниепле те сирсе яраймастӑн», ― терӗ. Вӑйлӑраххи яланах ҫӗнтерет, теҫҫӗ. Эсир те эп каланине ӗненес ҫук. Ҫапах тӑнлӑр кӑштах. Шкулта Вадимӑн сумкине тупнӑ. Патронсене хӑех чикнӗ тейӗпӗр. Анчах, шутлӑр-ха, мӗн тума кирлӗ ӑна апат-ҫимӗҫ? Килте ҫитермеҫҫӗ-им ӑна? Нимӗнле вӑрӑ-хурах та ирсӗр ӗҫ тума апат-ҫимӗҫ тултарса каймасть.

Телефон шӑнкӑртатрӗ. Эпӗ вырӑнтан та хускалмарӑм. Галя малалла мӗн каласса кӗтрӗм.

Галя ман ҫинчен куҫ илмест, шӑтарасла пӑхать. Хирӗҫлеменнине, хӑйне тимлӗн тӑнланине туйсан, каллех Вадим ҫинчен сӑмах хускатрӗ:

— Айӑпа йышӑннӑ вӑл. Вожатӑя эп петӗм тенӗ. Ирӗксӗрех ҫапла калама тивнӗ — Кулагин йӑлӑхтарса ҫитернӗ ӑна, сумкине, патронӗсене, пушмак йӗрӗсене кӑларса кӑтартнӑ та… Ӗненӗр, Вадим шкулта пулман ҫав каҫ. Амӑрту вӗҫленсен, тӗрех ман пата пычӗ. Ман патӑмра, мунчара, ҫӗр каҫрӗ. Кун ҫинчен Униҫҫе кинемей те ҫирӗплетме пултарать. Эпир мунчара ларнине Униҫҫе кинемей пырса пӑхрӗ. Тул ҫутӑлсан, Вадим хыпӑнса ӗкрӗ: мунча пӑлтӑрӗнчен патронсем тултарнӑ сумка, пӗчӗк калибрлӑ винтовка тата пушмак ҫухалнӑ. Униҫҫе кинемей ӗҫӗ ӗнтӗ ку терӗ те мана ун патне хӑваларӗ. Кинемей патӗнчен эпӗ пушӑ алӑпа таврӑнтӑм. Вӑйпитти ҫынна урам хушшипе ҫарран утни килӗшмест, унӑн тата трактор паркӗнче тӗрмешмелле. Вадима эпӗ аттен кирза аттине тӑхӑнтартрӑм. Трактор паркӗнче ӑна Кулагин ярса тытнӑ…

Галя пуҫне усрӗ. Питҫӑмарти тӑрӑх куҫҫуль тумламӗсем йӑрлатса анчӗҫ. Йепеннӗ куҫӗсене шӑлса типӗтрӗ те, ют ҫын илтесрен хӑранӑ евӗр, хуллен калаҫрӗ:

— Кулагин патӗнчен таврӑнсан, кӑштах лӑпланас тесе, анкартине тухрӑм, ҫӗрулми кӑпкалатма шут тытрӑм. Сасартӑк касӑсем хушшинче ют йӗр асӑрхарӑм. Ҫав йӗрсем ҫинчен Кулагина пӗлтертӗм те — ӗненмерӗ. «Тата мӗн шухӑшласа кӑларма пултаратӑн?» — терӗ кӑна. Йӑрансем кӑпкалатнӑ чух та ҫав йӗрсене тӗкӗнмерӗм, темле кӗнекере вуланӑ тӑрӑх, ҫав йӗрсене хӑма татӑкӗпе витсе-хупласа лартрӑм. Ҫав кунах хамӑр ҫырмара ҫак пушмака тупрӑм, ― чӗркенӗ хута ҫурса, сӗтел ҫине колони ҫыннисем тӑхӑнса ҫӗрекен мӑшӑр пушмак кӑларса хучӗ Галя, ― Кун ҫинчен ӗнер республика прокурорне каласа патӑм, пушмакӗсене те кӑтартрӑм. Вӑл сирӗнпе курнӑҫма хушрӗ.

Ҫак самантра пӗлӗме совхоз диспетчерӗ кӗрсе тӑчӗ.

— Шӑнкӑравларӑм-шӑнкӑравларӑм — никам та сас памарӗ. Халь ак хам чупса килтӗм. Юрий Ивановнч, сире прокурор чӗнет. Района совхоз директорӗпе пӗрле кайма пултаратӑр. Вӑл сире кантур умӗнче кӗтет.

Допрос протоколӗ ҫине алӑ пустартӑм та Гальӑпа сывпуллашрӑм.

Кантур тӗлӗнче, чӑнах та, ҫӑмӑл машина тӑрать. Ун умӗнче — совхоз директорӗ. Васкать пулмалла вӑл, аллинчи сехечӗ ҫине пӑха-пӑха илет.

Тепӗр минутран эпӗ те машина ҫине вырнаҫса лартӑм.

19

Пӗлӗмре иккӗн лараҫҫӗ: район прокурорӗпе участок инспекторӗ Кулагин. Владимир Владимирович прокурор самай вӗчӗрхеннӗ курӑнать. Сывлӑх сунсан, иккӗшӗ те ман еннелле ҫаврӑнчӗҫ. Прокурора темле хыпар пӗлтернӗ пулмалла Кулагин. Лайӑх мар хыпар. Ҫавӑнпа мана Уйкасранах чӗнсе илнӗ.

— Ну, мӗнле, Юрий Иванович? — сӑмах хушрӗ Владимир Владимирович, аллинчи хута папкӑна хурса. ― Тимлесех тӗпчетпӗр-и?

— Тимлесех вӑл следствие пӑтраштарать, ― персе ячӗ Кулагин.

— Кӑмӑл-туйӑм хыҫҫӑн каймастӑп эпӗ. Кашни кӑтартӑвах шухӑшласа хаклатӑп, Кулагин юлташ, ― терӗм эпӗ.

Кулагин лӑпланмарӗ, ура ҫине тӑрсах хӑлаҫланма пуҫларӗ:

— Кур-ха, епле ҫаптарать вӑл! «Шухӑшласа хаклатӑп…» Пӗр кӑтартӑва та хакламастӑн эсӗ. Следствие ху майлӑ ҫавӑрса ятӑн.

— Чӑнлӑх шыратӑп, ― парӑнмарӑм эпӗ. ― Тӗрӗслӗхшӗн кӗрешетӗп. Саккуна кӑна пӑхӑнатӑп.

— Саккун тет тата. Чӑнлӑх тет. Ирсӗр ӗҫ тӑвакана хӗтӗлетӗн эс, ― тулхӑрчӗ Кулагин.

— Йӑнӑшатӑр, лейтенант юлташ, ― пӗлтӗм эп ӑна. ― Айӑпсӑр пӗр ҫын та суд умне ан тӑтӑр, суд тенкелӗ ҫине ан лартӑр, айӑпли вара нихҫан та чӑнлӑхран ан пӑрӑнтӑр, тивӗҫлӗ явап тыттӑр тесе тӑрӑшатӑп эпӗ.

— Эс епле тӑрӑшнине пӗлетпӗр эпир, ― хирӗҫлерӗ Кулагин. ― Ма килрен киле йӑркканине те тавҫӑратпӑр: Ухватова ҫӑлса хӑварасшӑн эс. Ухватов арӑмӗ, Инна, сан варли пулнӑ. Ҫӗркаҫ та Инна патне кӗтӗн. Хам куртӑм ыттисем те… Алтатти аппана шаплаттаракана та хупса лартмастӑн…

— Халь кайма пултаратӑн, Кулагин юлташ, ― пат татса каларӗ Владимир Владимирович.

Кулагин ман ҫине сиввӗн пӑхрӗ, тӑн-тан пускаласа, пӗлӗмрен тухса утрӗ.

Прокурор патне ҫӑхавпа килнӗ иккен Кулагин. Мана хурланӑ, следстви ӗҫӗнчен хӑтарма ыйтнӑ.

Республика прокурорӗ патӗнчен те хут килнӗ: Галя, Вадим савнийӗ, ӗҫе тӗплӗнрех тишкерме тархаслать.

Эпӗ пухнӑ материалсемпе прокурор тӗплӗн паллашрӗ, шухӑша путрӗ. Унтан, сӗтел хушшинчен тухса, каллӗ-маллӗ уткалама тапратрӗ..

— Йӑнӑшрӑм иккен. Кулагина итлерӗм те Ухватова хупса лартма санкци патӑм, ― ӗкӗнчӗ вӑл. ― Апла Ухватов пушмакне мунчаран вӑрланӑ, Ольӑна та, тен, ҫав путсӗрех суранлатнӑ. Паянах ӑна шырама тытӑнмалла, ял ӗҫченӗсенчен пулӑшу ыйтмалла… Алтатти аппапа ҫыхӑннӑ материалсене ман пата хӑвар. Тепӗр хут пӑхса тухатӑп.

Вадима ирӗке кӑлармалли постановление прокурор пичет пусса ҫирӗплетрӗ. Тепӗр вунӑ минутран ҫав постановление Вадима кӑтартрӑм. Лешӗ ӑна алла та тьггса пӑхмарӗ, вуламарӗ, хыҫлӑ пукан ярса тытрӗ те пӗррех ман еннелле сулса ячӗ. Эпӗ хӗтӗленме ӗлкӗртӗм.

— Мӗн хӑтланатӑн, Вадим? Ма ҫапӑҫатӑн?

— Пурпӗрех хупса лартаҫҫӗ. Хӑлха чикки панӑшӑн та, пӑшалпа алхаснӑшӑн та пӗрех айӑплаҫҫӗ. Пӗрех суд пулать!

— Капла ухмахлансан, паллах, хупса лартаҫҫӗ сана.

— Тӑмсӑй эпӗ. Чӑн-чӑн тӑмана, ― икӗ аллипе пуҫне ҫатӑрласа тытрӗ Вадим. ― Арӑмӑн варлине те тӑрӗках паллаймарӑм, хам ҫинчен йӑлт каласа патӑм. Курнӑ вӗт-ха. Сан сӑнна Инна альбомӗнче курнӑ, виҫӗ хут ҫурса тӑкма тӑнӑ. Виҫӗ хутӗнче те Инна чарчӗ. Вӑл сана халӗ те…

— Йӗркеллӗ калаҫ, Ухватов.

— Эп, мӗн, пуш сӑмах ҫаптаратӑп-и? Нимӗн те чухламастӑп тетӗн-и? Манӑн та сӗмлӗх пур. Тӗшмӗртетӗп: мана нумай ҫуллӑха хуптарса лартасшӑн эсир. Иннӑпа ирӗке юласшӑн. Ырӑ кур, савӑн — кӗвӗҫместӗп. Инна мана кирлӗ мар! — кӑшкӑрашрӗ Ухватов.

— Мӗн эсӗ… Вула ак, ирӗке кӑларатпӑр сана. Постановлени ҫине пӑхмарӗ Ухватов. Вырӑнтан та хускалмарӗ. Ӗненмерӗ.

— Тӑнла, эппин, хам вулатӑп: «…Ольӑна пӑшалпа пенӗ, ӑна вӗлерме шут тытнӑ тесе, Ухватова айӑпланӑ, тытса хупнӑ. Ҫак ӗҫе малалла тӗпченӗ май акӑ мӗн палӑрчӗ: Ольӑна суранлатнӑ каҫ вӑл урӑх ҫӗрте пулнӑ, савнийӗпе ҫӗр каҫнӑ. Ольӑна суранлатнӑ пӗчӗк калибрлӑ винтовкӑна, патронсем чикнӗ сумкӑна тата Ухватов тӑхӑннӑ пушмака мунча умӗнчен ют ҫын илсе тарнӑ…»

— Кам каларӗ? Ӑҫтан пӗлетӗр? — яшт сиксе тӑчӗ ура ҫине Ухватов.

— Пӗлетпӗр. Пӗтӗмпех пӗлетпӗр. Ху кам патӗнче ҫӗр каҫнине малтанах пӗлтермеллеччӗ. Винтовка ҫухалнине те, пушмаксӑр тӑрса юлнине те… Эс, ав, малтанхи допросрах: «Эпӗ айӑплӑ», ― тенӗ. Следователе те, прокурора та.

— Арӑмран хӑпас тесе каларӑм. Хупса лартсан уйрӑлса каять пуль терӗм. Намӑс-ҫке. Шкул ачисенчен, ял ҫыннисенчен намӑс. Вӑл — учительница, эпӗ — преступник.

Ухватов майӗпен тамалчӗ. Прокурор ҫирӗплетнӗ постановление тытрӗ. Пӗрре вуларӗ. Иккӗ… Виҫҫӗ…

— Апла… ирӗке тухатӑп эп, ― пӗчӗк ача пек макӑрса ячӗ вӑл. ― Ҫапах айӑплӑ вӗт-ха эпӗ. Айӑплӑ, ― тӑвӑлса калаҫрӗ кӑштахран. ― Институтра вӗреннӗ чух Иннӑна ирӗксӗрлерӗм. Качча илсен те, ӑна улталаса, Гальӑпа арлӑ-арӑмлӑ пекех пурӑнтӑм, Иннӑна пайтах макӑртрӑм. Сире те, Юрий Иванович, пуканпа ҫапма тӑтӑм… Ӑнлантӑм: йӗрке-тирпее пӑснӑ эпӗ, чыса ҫухатнӑ. Эсир, ав… киле яратӑр мана, хупса лартмастӑр. ӗлӗм апла-капла хӑтланмастӑп, усал-тӗселтен пӑрӑнма, таса чунпа пурӑнма сӑмах паратӑп, сирӗн шанӑҫа тӗрре кӑларатӑп. Сывӑ пулӑр.

Вӑл кайсанах, больницӑна вӗҫтертӗм. Оля сывлӑхӗ кӑшт лайӑхланнӑ. Палатӑна кӗске вӑхӑтлӑха ҫеҫ кӗртрӗҫ. Шел, Оля мана ҫӗннине нимех те калаймарӗ. Хул-пуҫҫине пуля тӑрӑнсан тӗшӗрӗлсе аннӑ та вӑл нимӗн те астумасть…

Милици уйрӑмӗнче мана Хлимуна уголовнӑй розыск ҫыннисем шырама тытӑнни ҫинчен пӗлтерчӗҫ. Операцие Аброськин капитан ертсе пырать имӗш.

Милици уйрӑмӗнче нумай лармарӑм, Ухватова ирӗке кӑларни ҫинчен пӗлтерсе хӑвартӑм та Уйкаса васкарӑм.

Мӑн ҫултан пӑрӑнсан, пирӗн ума Уйкас хӗрӗ, Рита, тухса тӑчӗ. Чӑм тара ӗкнӗ хӑй. Хашкать.

— Мӗн пулчӗ? ― ыйтрӗ шофер, машина алӑкне уҫса. ― Мӗншӗн пӑлханатӑн?

— Пӑрттас хӑртнинче темле ҫын ҫӗрет. Таркӑн пулмалла. Кӑштах канас тесе, юлташпа тунката ҫине кӗрсе лартӑмӑр та — чӑштӑр-чӑштӑр туни илтӗнчӗ. Пӑхрӑмӑр та… ай, ваҫка! — тӗмӗ хушшинче ҫын ларать! Типшӗм питлӗ, сухаллӑ, вӑрӑм ҫӗҫлӗ ҫын! Тепле ҫухӑрса ямарӑм, тусӑм ҫӑвара хупласа лартрӗ. Мана яла чуптарчӗ, ҫынсем илсе килме хушрӗ. Тусӑм унтах ларать, вӑл мӗн хӑтланнине сӑнать. Тем тесен те, ырӑ шухӑшлӑ ҫын мар вӑл. Тӗрӗслемелле ӑна…

— Лар пӗрле. Пӑрттас хӑртни ӑҫтине кӑтарт, ― терӗм те, ларкӑч ҫинче выртакан портфеле илсе, Рита валли вырӑн пушатрӑм.

Эпир вӑрман хӗррине ҫитсен, уялла ҫынсем шавласа тухрӗҫ. Вӗсен хушшинче Вадим та пур. Малта типшӗм питлӗ, вӑрӑм ҫӗҫлӗ ҫын лаплаттарса пырать. Ӑна икӗ енчен пӑчӑртаса тытнӑ. Аллисене каялла ҫыхнӑ.

— Чураш ҫынни вӑл, Хлимун! — терӗ шофер, машинӑна чарса.

— Шӑпах ҫакна куртӑмӑр эпир, ― машина ҫинчен сиксе анчӗ Рита.

Вадим пирӗн пата чупса пычӗ.

— Юрий Иванович, ҫухалнӑ винтовка тупӑнчӗ, ― вуллине кӗскетнӗ пӑшала ҫавӑркаласа кӑтартрӗ Вадим. ― Ҫак путсӗр ҫаклатнӑ ӑна. Ун уринчи пушмаксем те манӑн.

Пирӗнтен малтан Вадима тӗл пулнӑ иккен Рита, ӑна та вӑрманта ют ҫын пуррине пӗлтернӗ. Ыйтса-тӗпчесе тӑман лешӗ — вӑрманалла ыткӑннӑ. Сухаллӑ ҫынна курсан, Вадим ун ҫине ҫӗлевӗҫ пек сиксе ларнӑ, ҫӗре пӗшкӗртсе лартнӑ. Лешӗ Вадима асӑрхама ӗлкӗреймен-мӗн. Пӗшкӗннӗскер, тимлесех юман хӑвӑлне чаваланӑ…

Хлимуна ял Советне илсе ҫитертӗмӗр.

— Ку винтовкӑна эс камран туяннӑ? — ыйтрӑм, унӑн хӗсӗк куҫӗсенчен тинкерсе.

— Астумастӑп.

— Кӗпҫине ма татнӑ?

— Пӗлместӗп.

— Чирлӗ-и эс?

— Эптертен тухман-ха.

— Кам эсӗ?

— Аттепе аннен. Аттене астумастӑп, аннене курман.

Пӗр ыйту ҫине те йӗркеллӗ хурав памарӗ ҫак йӗксӗк.

20

Тепӗр сехетрен тӗрӗссине пӗлтӗмӗр: Хлимун иккен вӑл. Чураш ҫынни, колонирен тухса тарнӑскер. Чее вӑл, хатарлӑ та кӑткӑс. Ыйту ҫине ыйту паратӑп, вӑл калаҫасшӑн та мар. «Шырӑр, тупӑр. Ҫавӑншӑн шалу илетӗр», ― тет кӑна. Куҫӗсене хӗссе, тута хӗррисене чӗтрентерсе сӑмахлать. Хӑй вара пӗртте хускалмасть, вӗҫӗмсӗр урайнелле пӑхать.

Чурашри магазина ҫаратсан, ӑна пирвай Аброськин тӗпченӗ. Ун чух вӑл татти-сыпписӗр пакӑлтатнӑ. Айӑпласси ҫинчен сӑмах хускатсан та пӑлханман. Халӗ, ав, апла-капла перкелешмест, асӑрханать, пытарать.

Эпӗ те ӑна тӑруках айӑпламарӑм, улмуринче мӗн-мӗн тупни ҫинчен те пӗлтермерӗм. Кӗтрӗм, айӑпа йышӑнасса, мӗн-мӗн хӑтланни ҫинчен каласа парасса кӗтрӗм. Хам ҫав вӑхӑтра Уйкас ҫыннисемпе калаҫрӑм, экспертсем патӗнче пултӑм…

Аброськин та ӗҫсӗр лармарӗ, дружинниксем пухса, Хлимун ҫӗренӗ вырӑна пӗр тӗмӗ юлмиччен тӗреслерӗ. Хлимуна тытнӑ вырӑнта, юман хӑвӑлӗнчен, юнпа вараланнӑ йӗм, кӗллине ҫапнӑ мӑшӑр пушмак туртса кӑларнӑ. Шӑпах эп шыранӑ — кӑсӑкланнӑ пушмак! Йӗм кӗсйине, хутпа чӗркесе, артистсем усӑ куракан хуп-хура усси чикнӗ-мӗн.

Улмуринче тупнӑ япаласен хуҫи те тупӑнчӗ.

Вуннӑмӗш талӑкра Хлимуна следователь пӗлӗмне чӗнтертӗм.

Пӗлӗме вӑл пуҫне усса, мӑш-мӑш сывласа кӗчӗ, алӑк патӗнче тӑн-тан пӑхкаласа тӑчӗ.

— Иртсе ларӑр, ― хыҫлӑ пукан еннелле тӗллесе кӑтартрӑм ӑна. ― Мӗн ятлӑ эсир? Ӑҫта ӗҫлетӗр?

— Атте-аннене те, хам ята та пӗлместӗп. Шыв лупашкинче тупнӑ мана. Ача ҫуртӗнче ҫитӗннӗ. Хӑш хулара — астумастӑп. Пӗрисем мана Мӗкӗте тесе чӗнеҫҫӗ, теприсем — Микула, виҫҫӗмӗшӗсем — Макар. Хӑшӗ тӗрӗс — татса калаймастӑп. Ҫав пӑтӑрмаха пула паспорт та илеймерӗм, тӗнче касса ҫӗрерӗм, ― малтанхи юррах юрларӗ Хлимун.

— Юптаратӑн, ― ҫавӑнтах чартӑм ӑна. ― Хлимун ятлӑ эсӗ. Микихвер ывӑлӗ. Хушамату — Жмотов. Чураш ялӗнче ӗснӗ. Вунпилӗк талӑк каялла Чурашра пулнӑ эс, аннӗ патӗнче… Наҫтаҫҫи ятлӑ вӑл. Ак мӗн каласа пачӗ аннӗ…

Амӑшӗн кӑтартӑвӗпе паллаштартӑм та, Хлимун хирлешме пӑрахрӗ. Ун уринчи пушмак йӗрӗсенчен ӑсталанӑ кӗмерккесене кӑтартсан, карт сикрӗ. Ҫапах нимӗн те каламарӗ, чӗнмерӗ.

— Утӑ уйӑхӗнче эс колонирен тухса тарнӑ. Патшалӑх пурлӑхне ҫаратнӑшӑн лекнӗ эс унта. Ма татах вӑрлатӑн?

— Чӑнах та, Чурашра алхаснӑччӗ. Юлташсем пӗрмай сӑйлаҫҫӗ. Хам та хӑналӑттӑм — укҫа-тенкӗ хӗсӗкрех. Ӗҫлес килмест. Ирӗксӗрех магазина кӗтӗм…

— Чурашра кӑна мар-ха, Уйкасра та пайтах аташнӑ. Ҫапла-и?

— Уйкас ӑҫтине те пӗлместӗп. Чӑнласах калатӑп: урӑх ҫылӑха кӗмен эпӗ.

— Тунатӑн эппин. Юрӗ, хам аса илтерем: шкул столовӑйенчен апат-ҫимӗҫ илсе тухнӑ эс.

— Кам курнӑ мана? Кам тытнӑ?

— Ыйтусене следователь парать. Уйкас магазинне эс виҫӗ хут кӗнӗ, апат-ҫимӗҫ сӑтӑрса тухнӑ.

— Тӗрӗс мар! Магазинта ӗҫлекенни, Лидия Гурьевна теҫҫӗ-и, хӑй йӑкӑртать, патшалӑх шучӗпе пуять… Тӗрмерен тухса тарнӑ тесе, пур преступление те ман ҫине йӑвантармалла-и?

— Татах асӑрхаттаратӑп: эсӗ мар, следователь тӗпчет, следователь ыйтать.

— Мана мар, Лидия Гурьевнӑна тӗрӗслӗр. Вӑл патшалӑха ҫаратать, тавар туянакансене куҫкӗрет улталать. Кашни ҫынтанах ик-виҫӗ пус йӑкӑртса юлать. Ахальтен мар вӑл шыҫӑнса-самӑрланса кайрӗ. Кайса пӑхӑр ун патне, сахал тӗл пулакан япаласем купипех тупӑнӗҫ унта. Хаклӑ хакпа ярӑнтарать те кайран «вӑрларӗҫ» тесе сас-хура сарать.

— Апла, Лидия Гурьевна кӗлетӗнче те пулнӑ эс?

— Ахӑ. Икӗ хутчен ун пурлӑхӗпе паллашрӑм. Нӗхрепӗнчен шӑрттан, типӗтнӗ аш илсе тухрӑм, анчах кил хуҫи аш-пӑш хухнине сисмерӗ те. Кулагина та шарламарӗ ун пирки.

— Вӗсем туслине ӑҫтан пӗлетӗн?

— Пӗлетӗп. Юнкунсенче курнӑҫаҫҫӗ вӗсем. Кулагин пырсан, чӗречесене утиялпа хупласа хураҫҫӗ, ҫутӑ хыҫалти пӗлӗмре кӑна ҫунать. Ӗненместӗр-тӗк, тӗрӗслеме пултаратӑр.

— Маруҫ мунчине мӗн шырама кӗтӗн?

— Нимӗнле Маруҫа та пӗлместӗп. Нимӗнле мунчара та пулман — пӗвере ҫӑвӑннӑ.

— Ҫак кепкӑна ӑҫта хӑвартӑн? — Маруҫ аппа панӑ сӑмсасӑр карттуса илсе кӑтартрӑм эпӗ.

— Тӗнчере тӗрлӗрен кӗнчеле, теҫҫӗ. Карттуссем те тем тӗрли пур. Таси те, вараланни те…

— Ҫак ҫӗҫ пӗрчисем камӑн тата? — Маруҫ аппа кӑкласа юлнӑ ҫӗҫ пайӑркине кӑлартӑм. ― Сан пуҫран тӑпӑлтарнӑскер вӑл. Эксперт ҫапла ӗнентерет. Мунчаран тухсан, ҫӗрулми кассисем урлӑ чупнӑ…

— Юрӗ, пытармастӑп: мунчара та пултӑм, нӗхрепре тупӑннӑ шӗвеке ӗҫрӗм те ҫанҫурӑм вӗриленсе кайрӗ. Чун-чӗм хускалчӗ, тӑтӑм та Уйкаса таплаттартӑм…

— Выртса тӑмалли, канмалли вырӑн санӑн — улмури. Ҫапла-и?

— Пӗлӗт айӗнче ҫывӑрас ҫук, паллах.

— Мунчара мӗн пулса иртрӗ? Маруҫ аппана хӑҫантанпа пӗлетӗн?

— Маруҫ-и вӑл е Тарье — татса калаймастӑп. Ҫапах ӑнлантӑм: хӗрарӑмсем те тӗрлӗрен пулаҫҫӗ иккен. Пӗрисем пӗрре курсах йышӑнаҫҫӗ, теприсем — тапса сирпӗнтереҫҫӗ. Ку та хӑвӑрт ирӗлесскер пулмарӗ. Ҫур ҫӗр иртсен, мунчана кӗтӗм. Уйӑх ҫутипе мунчара та тӗттӗм мар. Пӑхатӑп, сак ҫинче хӗрарӑм выртать. Ҫара пӗҫӗллӗ хӗрарӑм. Аялти кӗпепе кӑна хӑй. Аллисене вӗҫекен кайӑк евӗр саркаланӑ… Чӑтаймарӑм, юнашар кӗрсе выртрӑм… Ачашлама пӗлмерӗм-тӗр. Ытамран вӗҫерӗнчӗ те хӑпӑл-хапӑл сиксе тӑчӗ, алла пуртӑ ярса тытрӗ… Тухса тартӑм вара… Ку вӑл ирсӗр ӗҫ мар. Ку вӑл — хӗрарӑмпа паллашма тӑни.

— Ҫуран утасшӑн мар иккен эс, Хлимун. Ялтан яла велосипедпа ҫӗренӗ.

— Тӗрӗс. Ура тупанӗ ҫӗхелесрен хӑратӑп. Колонирен тарсан, икӗ эрне ытла ҫуран танккарӑм, апат-ҫимӗҫ шырарӑм. Пӗр пахчана хӑяр пуҫтарма кӗрсен… Йӗркеллӗ хуҫа велосипеда сарайне лартать е ҫурт умне тӑратать. Ку, ав, сысна вити умне пӑрахнӑ. Кустӑрмисем те, йӗпписем те — пурте пылчӑклӑ. Кирлӗ япалана хуҫа типтерлӗ тытать, шанчӑклӑ вырӑнта упрать. Апла ку икӗ кустӑрмаллӑ тимӗр татки никама та кирлӗ мар. Эпӗ усӑ курма тытӑнтӑм вара. Самай пулӑшрӗ вӑл мана. Велосипеда Кулагин сӗтӗрсе кайсан вара улмури патне тек таврӑнмарӑм. Йӗр ҫине ӗкнине туйрӑм. Ман пата пирвай Уйкас ҫынни пырса кайрӗ, унтан — Кулагин. Милици лейтенанчӗ пынӑ чух сунартан чылай кая юлса таврӑнтӑм — Чӑрӑшкассинчен пӗр михӗ апат-ҫимӗҫ, тепӗр михӗ кӗпе-тумтир тупса килтӗм. Кустӑрмана улӑмпа витрӗм те, каюра пек шӑтарса, улмури ӑшне кӗрсе выртрӑм. Тӗлӗрсе кайнӑччӗ кӑна — чӑштӑртаттарнӑ сасӑ илтӗнчӗ. Улӑма хуллен сирсе пӑхрӑм та, ак тамаша! — пӑравус пек хашлатса, улӑма Кулагин унталла та кунталла салатать. Велосипед туртса кӑларчӗ, тӗккелесе-ҫавӑркаласа пӑхрӗ. Йӗпеннӗ кустӑрмисем те интереслентермерӗҫ ӑна. Ҫавӑнтах утланса ларчӗ те ялалла вӗҫтере пачӗ. Вара эп…

— Вара эс вӑрманта пурӑннӑ, Хурама варӗнче чаваланнӑ. Ҫӗрпӗрт тума тытӑннӑ. Тиркемелли ҫук, хӗхӗм вырӑн тупнӑ. Пырса пӑхсан та, ҫын выртса тӑнине чухлаймӑн. Тарӑн ҫырма. Ҫӗҫелӗх. Ҫырма хӗрринчи лӑстӑр хурама армак-чармак тымарӗсене сапаланӑ. Тымарсем хушшинче — шӑтӑк. Шалалла кӗнӗ майӑн анлӑланса пыраканскер. Тӑпра ан ишӗлтӗр тесе, маччине те, стенисене те ҫӗҫе тураттисемпе тӗкӗленӗ. Ҫыран хӗрри ан такӑрлантӑр, ура йӗрӗ ан палӑртӑр тесе, шӑтӑк умне ҫапӑ сапаланӑ. Пурпӗрех паллӑ пур — ҫапӑ хушшине тӑпра тӑкӑннӑ. Шӑтӑкран кӑларнӑ тӑпра.

— Ай-яй, вӑйлӑ йӗрленӗ, ― пуҫне пӑркаларӗ Хлимун.

— Ҫӗрпӗрте эс миххи-миххипе апат-ҫимӗҫ сӗтӗрнӗ, ӑшӑ тумтир йӑкӑртса пынӑ. Чылайлӑхах чарӑнас тенӗччӗ-и унта?

— Ҫӗрпӗртре ҫулталӑк пурӑнма шутларӑм. Хӗл кунӗсенче, упа пек, ал лаппи ҫулласа выртаймӑн. Хырӑм выҫсан та тухса ҫӗреме юрамасть — йӗр юлать. Паллах, эпӗ тӗрмерен тарни ҫинчен пур ҫӗре те пӗлтернӗ. Анне патне те пырса пӑхнӑ ав. Пӗрер ҫултан тимлӗх чакать, мана та шырама пӑрахчӑр терӗм.

— Вулама та юрататӑн эс, Хлимун. Уйрӑмах ҫак кӗнекене кӑмӑллатӑн, ― сӗтел ҫине «Записки следователя» кӑларса хутӑм. ― Икҫӗр хӗрӗх тӑваттӑмӗш страницӑна ҫитнӗ.

— Ҫынсенчен пытанса пурнасси — тӗрмере ларнинчен те харушӑрах, Вӑхӑт иртмест. Ирӗксӗрех вулӑн. Уйкас библиотекине ҫӗрерӗм. Ҫынсем ыйха путсан, уҫӑ юраттарса кӗреттӗм.

Хлимун тӗнмарӗ: хаҫан тата мен-мӗн вӑрланине йӑлт каласа кӑтартрӗ.

Ҫавӑнтах пукан ҫине витнӗ хаҫата сирсе пӑрахрӑм та Хлимуна «Комета» магнитофонпа ҫӗрле сӑнамалли трубана кӑтартрӑм.

— Ҫак япаласене ма пӗвене пӑрахрӑн?

Хлимун пӗрре хӗрелсе, тепре шуралса кайрӗ. Чӗлхи ҫӗтрӗ тейӗн, пӗр сӑмах та чӗнмерӗ.

— Ҫак пушмак ҫинчен те каласа пар, ― Гальӑран илнӗ мӑшӑр пушмака кӑларса хутӑм эпӗ. ― Вӗсене эс ҫырмана хывса пӑрахнӑ… Аш вакламалли пуртта ҫарӗҫ пӗлӗмне кухньӑран илсе пынӑ, сейф уҫма хӑтланнӑ…

— Пулман шкулта эп, следователь гражданин.

— Пулнӑ. Столовӑйра хӑйма ҫинӗ, чӑкӑт ҫыртса пӑхнӑ… Чӑкӑтри шӑл йӗрӗсем — санӑн. Эксперт ҫапла ҫирӗплетет. Ҫапла, йӗрсем ҫухалмаҫҫӗ.

Хлимун янахӗ чӗтренсе илчӗ. Енчен енне пӑркаланчӗ. Ал лаппине пукан хысакӗ ҫумне сӑтӑрчӗ.

— Шкулта мӗн хӑтлантӑн? Ма хӗрачана пӑшалпа петӗн? Паллах, чи хӑрушши ҫакӑ. Чи йывӑрри. Апла пулин те, каласа памах тивет. Айӑпа йышӑннине, ирсӗр ӗҫ тунӑшӑн ӗкӗннине суд шута илет.

— Ну, юрӗ, калатӑп. Ӗҫ ак епле пулчӗ…

Кунӗпе Хлимун сурчӑк ҫӑтса выртрӗ. Кӗленчери шӗвеке лӑнкӑртаттарса ӗҫрӗ, ҫапах ӑш выртмарӗ унӑн. Пур-пӗрех ҫиес килет…

Таврана ӗнтрӗк хупларӗ. Хлимун улмуринчен йӑшаланса тухрӗ те, ун-кун пӑхкаласа, Уйкасалла лӗпӗстетрӗ.

Ҫырмаран тилӗ пек йӑпшӑнса-асӑрханса хӑпарчӗ, карта кӗтессине кукленсе ларчӗ. Ҫук, кунта чылай чарӑнса тӑма юрамасть — иртен-ҫӗренсем асӑрхама пултараҫҫӗ. Куракансем тӗрех кирлӗ ҫӗре евитлӗҫ. Шанчӑксӑр ҫын вӑл, иккӗлентерекен ҫын. Шӑртланса кайнӑ хӑй. Ҫипуҫӗ йӑлт лӗчӗркеннӗ, вараланнӑ. Ҫитменнине, вӑл та тӗрме тумӗ. Лере, ав, улмуҫҫисем патӗнче, мунча пур. Алӑкӗ те уҫӑ. Унта кӗрсе лармалла та ӑҫта мӗн пуррине сӑнамалла.

Карта урлӑ сиксе каҫрӗ Хлимун, мунча патне персе ҫитрӗ. Ак телей! Мунча умӗнче мӑшӑр пушмак ларать. Унпа юнашар — сӑран хутаҫ, сумка евӗрлӗскер. Пушӑ мар тата, хутаҫҫа патронсем чикнӗ. Пӗчӗк калибрлӑ винтовка та пур. Кӗтесе тӑратнӑскер. Мунчара урай хӑми ҫӑтӑртатрӗ, чӗриклетрӗ, такам ӗсӗрсе илчӗ. Хлимун тек тытӑнса тӑмарӗ — сумкӑпа винтовкӑна, пушмака ҫавӑрса илчӗ те тулалла вирхӗнчӗ. Анкартин тепӗр вӗҫӗнче хӗрарӑм утать. Вӑл Хлимуна асӑрхарӗ, анчах хыҫҫӑн пӗр утӑм та тумарӗ.

Вар хӗррине ҫитсен, Хлимун чупма чарӑнчӗ, вӑрланӑ пушмака тӑхӑнчӗ. Виҫеллӗскер пулчӗ тата, урана хӗсмест. Тек хӑрамалли ҫук ӗнтӗ. Хлимун уринче те ял ҫыннисем тӑхӑнса ҫӗрекен пушмаках. Хӗтӗленмелли хатӗр те пур. Чӑрмантаракан тупӑнсан, кам та пулин хирӗҫ тӑрсан, Хлимун хӗрхенсе тӑмӗ.

Шкул картишӗнче никам та ҫук. Ҫапах Хлимун васкамарӗ, тӗмӗ хушшине пытанса, шкулти столовӑя тимлӗн сӑнарӗ. Кухньӑра та, классенче те ҫын ҫуккине ӗненчӗ. Столовӑя вӑл сад енчен кантӑк кӑларса кӗчӗ. Холодильнике уҫса, чӑкӑт тытрӗ те кач ҫыртрӗ. Ҫук, чӑмлаймарӗ — шӑла тиврӗ, ҫыртнӑ татӑкне те каялла пӑрахрӗ. Савӑтри хӑймана вара хырӑм сарӑличченех ӗҫрӗ.

Чӗре лӑштах пулсан, кунти апат-ҫимӗҫе мунчара ҫаклатнӑ хутаҫҫа чышса тултарчӗ. Сӗтеклӗрех апат шыраса, кухньӑри савӑт-сапана ҫавӑрттарчӗ. Сасартӑк ун аллине аш вакламалли пуртӑ лекрӗ. Пӗчӗк калибрлӑ винтовкӑна кӑкӑр умне ҫакрӗ те хӑрах аллипе апат-ҫимӗҫ тултарнӑ хутаҫ, тепӗр аллипе пуртӑ йӑтса, кухньӑран тухрӗ, ҫарӗҫ пӗлӗмне кӗчӗ. Шкафран магнитофон тата ҫӗрле сӑнамалли труба туртса кӑларчӗ, сетка та тупӑнчӗ тата. Вӗсене сеткӑна хучӗ те сейф алӑкне тӗккелесе пӑхрӗ, пуртӑ вӗҫӗпе хирчӗ — лешӗ уҫӑлмарӗ. Сейф тайӑлса кайнипе ун ҫинчи шыв графинӗ урайне ӗксе ванчӗ.

Коридорта ура сассисем илтӗнчӗҫ.

— Кам унта? — кӑшкӑрчӗ хӗрарӑм. Хлимун текех сейфпа тӑрмашмарӗ, хӑйне хирӗҫ хунарпа ҫутатса ҫывхарнине курчӗ. Хӑранипе-мӗнпе пӑшалне авӑрларӗ те кӗрӗслеттерчӗ.

— А-а!.. Ху-ра-ах! — ҫухӑрса ячӗ хӗрарӑм, ҫавӑнтах ҫӗре тӗшӗрӗлсе ӗкрӗ.

Хлимун кантӑка урапа тапса ҫӗмӗрчӗ те тулалла сирпӗнчӗ. Шкул картишӗнчен тухсан, ҫырмапа уялла таптарчӗ.

Хӗрарӑм Хлимуна ятран чӗнмерӗ. Апла палламарӗ ӑна.

Ҫулсӑр-мӗнсӗр чупрӗ вӑл, такӑна-такӑна ӗкрӗ.

Йӗр юлчӗ ӗнтӗ, анчах унашкал пушмак йӗрӗсем Уйкасра пайтах пулӗ. Йытӑпа йӗрлеме тытӑнсан… Апла… апла шыва сикмелле.

Ак Киремет ҫырми. Юрать, кӑшкӑракан, хӑвалакан пулмарӗ. Йӗр ҫухатас тесе, пӗвене сикрӗ Хлимун.

Ах-ух! Мӗн амакӗ ку! Урасем хускалма пӑрахрӗҫ. Шӑнӑр хутлатса лартрӗ-тӗр… Йӗп-йӗпе тарланӑскер, тӗрех шыва сикрӗ-ҫке-ха.

Аллинчи сеткӑна шӑлпа ҫыртрӗ Хлимун. Ах, капла та ишме кансӗр — япаласем аялалла туртаҫҫӗ. Сывлӑш та ҫитмест. Кӑкӑр туллин сывлас тесе, тутине уҫрӗ те — сетка вӗҫерӗнсе путрӗ. Хлимун шырамарӗ ӑна, ҫыран хӗрринеллех чаваланчӗ…

Хлимун шӑпӑрт пулчӗ. Хускалмасть те.

— Ху мӗнле шутлатӑн, айӑплӑ-и Оля?

— Ҫук, айӑплӑ мар. Пустуй ҫылӑха кӗни…

— Кам ҫылӑха кӗнӗ вара?

— Кам?.. Тавҫӑрмалла ӗнтӗ: Лидия Гурьевна, ― тарӑхса пӗрнисене шӑтӑртаттарса илчӗ Хлимун. ― Ҫав аҫтахана пула… Вӑл… вӗсем… Герӑпа иккӗшӗ… Ы-ых!

Стакана шыв ярса тыттартӑм Хлимуна. Пӗр сывламасӑр ӗҫрӗ вӑл.

— Тавтапуҫ. Ҫыр, малалла калатӑп, ― терӗ вӑл.

Таҫта мар, хӑй пӗлнӗ яла, Уйкаса, хӗтӗртсе-хавхалантарса янӑ-мӗн Хлимуна Гера. Ылтӑн ҫӗрӗсем мар, урӑххи илӗртнӗ Герӑна. Ҫав выҫӑ куҫ Уйкасри сутуҫа малтанах пӗлнӗ, училищӗре вӗреннӗ чухнех. Сутуҫа вырнаҫсан, Лидия Гурьевна кулленех пӗр-пӗр япала хӗстерсе таврӑннӑ, Герӑна тыттарнӑ… Тавар сахалланать, анчах кассӑра укҫа ҫук. Часах ревизор килмелле. Паллах, такамӑн мар, Лидия Гурьевнанах явап тытма тивет. Сутуҫа хӑтарас тесе ӗскӗртсе янӑ имӗш Гера Хлимуна…

— Ҫапла, магазина кӗтӗм те, ― вӗчӗрхенсе илчӗ Хлимун, ― кирлӗ япаласенех кӑсьене тултартӑм. Анчах тарса хӑтӑлаймарӑм — ҫаклантӑм. Вунӑ пин тенкӗлӗх йӑкӑртнӑ тесе айӑпларӗҫ мана. Шутлӑр-ха, ӑҫтан эп пӗччен ҫавӑн чухлӗ япала ҫӗклесе тухма пултарнӑ. Анчах ним тума та ҫук — мана вӑрланӑ япаласемпе тытнӑ. Пӗтӗм айӑпа ман ҫине йӑвантарчӗҫ вӗт! Пурлӑхӗпе вара Лидия Гурьевна усӑ курчӗ. Эх, еплерех вӗткелентӗм эп. Ҫӗрӗ-ҫӗрӗпе ӗсӗклерӗм, тавӑрма шут тытрӑм…

Тӗрмерен те ҫав ӗмӗтпех тухса тарнӑ-мӗн Хлимун. Лидия Гурьевнӑна йӗрлесе, Уйкаса ҫитнӗ…

— Пӑшал тупсан, чӑнах та, савӑнтӑм. Ҫав ӑҫтиҫуксене пурпӗрех тирпейлетӗп терӗм. Уйкаса пытӑм та… юнашар килтен анчӑк сиксе тухрӗ, хамлатма тапратрӗ. Мӗн тӑвас, тытрӑм та хаплаттартӑм. Кайран та май килмерӗ. Пыратӑп — Лидия Гурьевна патӗнче милици лейтенанчӗ ларать. Пӗррехинче кӑшт ҫеҫ ярса тытмарӗ мана. Тӑратӑп ҫапла чӗречерен сӑнаса, ура айӗнчи турат шӑтӑрт турӗ. Сисрӗ ҫакна Кулагин, ман хыҫҫӑн хӑваларӗ. Шанлаттармалла пӗрре — шӑв-шав хускаласран хӑратӑп. Хама ярса тытӗҫ. Ҫак тӗкетмӗшсем каллех канлӗхре юлӗҫ. Вӗсене эп судсӑр-мӗнсӗр… Хам пӗлнӗ пек… Эх, еплерех хӗпӗртерӗм Герӑна вӑрманта курсан. Ну, лектеретӗп тетӗп. Ну, тавӑратӑп тетӗп. Хыҫалтан хаплаттарма аван мар, ман паталла ҫаврӑнасса кӗтетӗп. Гера каялла пӑхмасть, малаллах талпӑнать. Лаштра юман патне ҫитрӗ. Унта Гера юлташӗ, Эдик, тем аппаланать, хашка-хашка юман хӑвӑлнелле темскер чышать. Эдик та мана ресторанта пӗрре мар хӑналанӑ. «Ну, хӑвӑртрах! Мӗн ҫитмӗл ҫулхи карчӑк пек мӗшӗлтететӗн?» — тет Гера. Унччен те пулмарӗ, Эдик ура ҫине сиксе тӑчӗ, ҫырманалла ӑнтӑлчӗ. Ун хыҫҫӑн — Гера. Пӑшала тӗллерӗм кӑна, таҫти муртан ман ума хитре хӗр сиксе тухрӗ. Хам та вара тӗмӗ варринелле чӑмрӑм. Вӑрланӑ япаласене пытарчӗҫ пулӗ-ха терӗм. Апла пӑшӑрханмалли ҫук, вӗсем кунта татах килеҫҫӗ тесе лӑплантартӑм хама. Тепӗртакран пырса пӑхрӑм та, юман хӑвӑлне вараланнӑ йӗм хӗстерсе хӑварнӑ, шуйттансем. Каллех темле ирсӗр ӗҫ тунӑ ӗнтӗ кусем тесе шухӑшласа тӑраттӑм — мана темле тӗреклӗ алӑсем пӗшкӗртсе лартрӗҫ… Ҫук, тек калаҫаймастӑп. Ывӑнтӑм, кантарӑр, ― терӗ Хлимун, хулпуҫҫине хускаткаласа.

Кӗҫех милиционер кӗчӗ те Хлимуна тӗрмене илсе кайрӗ…

21

Хлимун ӗҫӗпе шӑп та лӑп виҫӗ эрне аппалантӑм. Вӑл аммиак шывӗ мӗншӗн юхтарнине те пӗлтӗм: хӑйне лектернӗ ҫын кил-ҫуртне краҫҫын сапса вут хыптарасшӑн пулнӑ. Анчах савӑтран краҫҫын мар, аммиак шывӗ палкаса тухнӑ…

Ӗҫ кунӗ вӗҫленсен те, хваттере васкамарӑм. Прокурор шӑнкӑравласса кӗтрӗм. Анчах Владимир Владимирович шӑнкӑравласа тӑмарӗ, ман пата хӑй кӗчӗ.

— Ма халь те каймастӑн?

— Хаҫат-журнал пӑхкалатӑп-ха.

— Туятӑп, ӗҫе тавӑрса парасса кӗтетӗн. Чӑнах та, тимлӗ тишкертӗм — пӗр ҫитменлӗх те тупаймарӑм. Маттур. Хлимун айӑплине вӑйлӑ ӗнентернӗ. Атя, кайса канах. Ыран ҫӗнӗ ӗҫ паратӑп. Ху пуҫарнине. Лидия Гурьевнӑна хупса лартрӑмӑр паян. Герӑна та, «Жигули» ураписем илсе килекене те… Лешсем вӑрласа килнӗ, Лидия Гурьевна сутнӑ… Вӑрманта тупнӑ йӗмпе пушмака Нагаев арӑмӗ палларӗ. «Ман упӑшкан вӗсем», ― терӗ. Базӑра Нагаева нимле путевка та паман. Кӑнтӑра вӑл йӗр ҫухатас тӗллевпе тухса шӑвӑннӑ. Аброськин ӑна санаторисенче шырать. Пӗлетӗн-и, Хура тинӗс хӗрринче мӗн чухлӗ санатори? Вунӑ талӑк ӑшталанчӗ уголовнӑй розыск начальникӗ. Нагаев вара пӗр пӗчӗк поселока, тинӗс хӗрринчен икӗ ҫухрӑма, вырнаҫнӑ. Вырӑнти участок инспекторӗ ярса тытнӑ ӑна. Нагаева ыран хамӑр пата илсе килеҫҫӗ… Пӗр сӑмахпа каласан, ку та кӑткӑс ӗҫ. Ку алапашсемпе те пайтах чаваланмалла пулӗ. Атя, кайса кан.

Прокурор хыҫҫӑн эпӗ те урама тухрӑм.

Культура керменӗ тӗлӗнче Кулагина тӗл пултӑм.

— Ма ман ҫинчен министерствӑна евитлерӗн? Милицирен кӑларса ҫапрӗҫ мана. Ӗҫ шыратӑп, ― терӗ кӗренчӗклӗн.

Кулагинпа калаҫса тӑмарӑм, пӑрӑнса утрӑм.

Культура керменӗпе юнашарах халӑх сучӗ вырнаҫнӑ. Унта ҫынсем пухӑнса тӑнӑ. Вадим та пур. Вӑл мана асӑрхарӗ те хирӗҫ чупса пычӗ.

— Юрий Иванович… Каҫарӑр… Ун чухне эп… милици уйрӑмӗнче..

— Атте.., ма аннепе юмахламастӑн? — ыйтрӗ ывӑлӗ, пирӗн пата пырса.

Часах Инна сасси те илтӗнчӗ:

— Юра, хӑвӑртрах кил. Автобусран юлатпӑр.

Ача ашшӗнчен уйрӑлчӗ те амӑшӗ патнелле чупрӗ. Вадимӑн кӑмӑл хуҫӑлчӗ. Пуҫӗ усӑнчӗ, куҫӗ шывланчӗ.

— Суд пулчӗ паян — Инна манран уйрӑлчӗ. Пӑталанӑ евӗр, Вадим вырӑнтан та хускалмарӗ. Ывӑлӗ ҫул тӑваткалӗнче курӑнми пулсан — ӗсӗклеме пуҫларӗ.

— Арӑм уйрӑлнӑшӑн мӗн макӑрмалли пур? — пирӗн пата пырса тӑчӗ Галя. ― Чун савни ҫук-им сан?

— Ывӑлӑм… Юратнӑ ывӑлӑм… Юра… — Вадим пит-ҫӑмарти тӑрӑх куҫҫуль тумламӗсем йӑрӑлтатса анчӗҫ.

— Эпӗ те ывӑл ҫуратса паратӑп. Тӑхта кӑштах, ― Вадима ҫупӑрласа илчӗ Галя.

— Ан тыт-ха мана! Халь ман…

— Ай-уй, манран та ютшӑнатӑн-им? Атя, загса заявлени кайса парар… Ҫырӑнар та пурӑнар ӗретлӗ ҫынсем пек.

Текех сӑнаса-итлесе тӑмарӑм, ҫаврӑнтӑм та Сӑр хӗрринелле таплаттартӑм…