Дрозд-Быковский Левон

Прд чрцей усiх мсьцей (н белорусском языке)

Лявон Дрозд-Быкоўскi

Прд чрцей усiх мсьцей

Агульнвядом, якi моцны ўплыў мюць стржытныя вервньнi i ўяўленьнi пр сусьвет нвт сярод сучсных людзей. Тму не зьдзiўляе, што свой новы рмн глоўня белрускя пiсьменьнiц пчыне з прду чрцей. Зь першых стронк увг чытчоў зсяроджвецц н нечысьцi ўсiх мсьцей. В ўсёй свёй велiчы, слве i крсе перд вмi прходзяць вдзяныя ды лешыя, хто ў смотнй дзiноце, хто гурбою н чле зь Перуном, глоўным бжством белрускг мiтлягiчнг пнтэону. Ён зьяўляецц ўжо н стронцы 4. Сьледм з iм шпцыруюць:

Вўклкi (стр.4)

Пляндр (яцьвяскя бгiня сьмерцi) (стр.4)

Кдук (стр.5)

Трсянiц (стр.5)

Род i прдзiхi (стр.5)

Ксны (стр.5)

Дмвiк (стр.7)

Трсц (стр.10)

Пветрыкi (стр.10)

Лiхмнк (стр.13)

Нчнiцы i мешы, прхi ды пўночнiкi (стр.20)

Злыднi (стр.20)

Трохгловы цмок (стр.20)

Зр-зрнiц - сонцв жонк (стр.21)

Грмвiк (стр.22)

Лясун (стр.24)

Чорныя вядзьмркi (стр.24)

Чорт (стр.24)

Лель, Любчык i Ляля (стр.28)

Мр (бгiня сьмерцi) (стр.30)

Вялес, Сврог (стр.31)

Бй (стр.34)

Мокш - жытняя бб (стр.34)

Дзедк (стр.34)

Мрэн (бгiня сьмерцi) (стр.42)

Лесвiкi (стр.45)

Вешчы ворн (стр.47)

Чорня пнн (стр.48)

Лд i Лд (стр.76)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Гэт ўсё ў нумры 9, ле перлiк н гэтым не скончыўся. У другiм томе (No 10-2001) прўд пменшыл ўжо iмпэту, ле тое-сеё ўтрк рмну яшчэ здольня ўзгдць:

Агнявiц (стр.48)

Джбог (стр.60)

Iвн Пдвей, Вячорк, Пўночнiк i Зрвы (стр.75)

Сур'я, бцьк Вялес (стр.78)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Клi ў сп. Iптвй скончылiся веды п белрускй мiтлёгii, ян пчыне перлiчвць перснжы з мнгольскй - Дзiй (стр.80), Хн-Хрнгуй (стр.89) i гэтк длей... Стмiўся жно перлiчвць усё гэт д'ябльске дродзьдзе.

Уяўвiце сбе, як сп. пiсьменьнiц з усiх бкоў бклўшыся рознымi кнiжкмi п белрускй мiтлёгii вышуквл смых невядомых, смых тямнiчых прдстўнiкоў iншг сьвету, кб здволiць сябе i пцешыць дсьведчных людзей свiмi ведмi. Цi трымлся гэт ў яе, цi дсягнул ян пстўленй мэты, ня ўпэўнены. Толькi вось якое дчыненьне мюць уся гэт нечысьць д тэмы рмну? Здецц сп. Iптв выршыл перхпiць пльму першынств ў пжрных з вядомг некдоту пр тое, як тыя выконвлi ролю мсоўкi ў дным сьпектклi, ды п прстце свёй i зявiлi ў злю: "Ну што кзць, клi кзць ням пр што". Гэтксм i Вольг Iптв. Клi ням чго скзць пр глоўне, тды ўвгу перключюць н нязнчныя дэтлi. Трэб пгдзiцц, ёй удлося вывесьцi н бчыны свйго рмну большсьць перснжў белрускй мiтлёгii. Смую млсьць не дцягнул сп. Iптв д знкмiтых нвукоўцў У.Всiлевiч i Ў.Ковля. Аднк вельмi пдрбязне перлiчэньне ўсякй нечысьцi длёк не сме кепске ў рмне Вольгi Iптвй. Мгчым, нехт будзе крыстцц iм у яксьцi дпможнiк пры вывучэньнi белрускй мiтлёгii. Гэт трэб злiчыць у безумоўныя плюсы рмну. Тксм будзем лiчыць, што пiсьменьнiц ткiм чынм кмпесуе дсутнсьць прдстўнiкоў белрускiх мiтў сярод герояў "Мiтлягiчнг слоўнiк", выддзенг ў Мскве ў 1990 годзе. Дзе н мль 700 стронкх здрвеннй п б'ёме кнiжкi пр смстойную белрускую мiтлёгiю нiякiм чынм не ўзгдвецц. Знйсьцi н ягоных стронкх кго-небудзь з усiх гэтых Зюзяў цi хоць бы Хiнцю якую не выпде.

Колькi словў пр глоўных герояў.

Вялiкi князь Альгерд у выкнньнi В.Iппвй дуж ўжо пдобны н лiтртурнг Пятр А.Тлстоя. Аб'ядноўве бодвух тое сме ждньне пспрбвць усё н ўлсныя рукi. Першы бегў з цесьляр, Альгерд тксм не сромеецц стць з мяхi ў кузьнi. Але Тлстой пiсў свйго Пятр н змову сп. Джугшвiлi. Здецц сп. Iптв пiш для душы, (бо вельмi ўжо сумнеўн, кб нш смы глоўны прчытў гэтую бздуру, дый яшчэ крый Бож, зхпiўся ёю), ле пiсьменьнiц крыстецц тымi смымi прымiтыўнымi схеммi. Гэт ня робiць гонру нi ёй, нi белрускй лiтртуры. З другог боку зрзумел чму менвiт гэты твор узяты з прыклд. Бо пчытць ткiя культвыя рэчы, як рмн "Д'ябл" Альфрэд Нэймн пр Людовiк XI, "Рыцр злтог вееру" Крыстфер Мiколя цi хоць бы "Гйнрых IV" Г.Мн ў юнцтве, нпэўн, сп.Iптвй не выпдл. Бо не вывучлi iх п школьнй пргрме, зьверх пргрмы цяжк было нешт знйсьцi, ды i мовы трэ было ведць.

Другя глоўня герiня - Лозк, дчк квля Вольжыч. Добря дзяўчынк. Але зндт вельмi ўжо спрытня. Вось бы мйму брту ткую млжонку! Пкуль яе бцьк вёў рзмову ў кузьнi з сынм вялiкг князя Гедзiмiн, "дзяўчынк кiнулiся д выхду - мiльгнулi чорныя д сжы пяты, мтлянулся кс.

Клi пляўнiчыя пдыйшлi д хты, прз шырок рсчыненыя дзьверы, убчыўся стол н покуце - н жоўтй яго пверхнi стялi глдышы, дрўляныя трэлы зь печывм (клi псьпел цест прыгтвць, i сьпекчы? - Leod), кля печы лётл(!) Лозк.

- Пдй княжычу грчг двру ды мёду туды нлi! - згдў ёй бцьк." (стр.7)

Прз колькi скзў, нступным чынм млюе пiсьменьнiц свю глоўную герiню: " Дзядзьк Нячй ... чэпкiм позiркм бмцвў усё нвокл: i чыст выскбленю пдлогу, i печ з чырвоню стужкю вкол комiн, i бжнiцу... Княжыч ж с зьдзiўленьнем глядзеў н дзяўчынку, якя псьпел перпрнуцц ў сьвяточную, з вышыўкй кшулю, дмыць твр д сжы i цяпер, д хвлявньня рсчырвнеўшыся, ствiл н стол едзiв - яе рухi былi ткiя спрытныя i хуткiя, што здвлся, нiбыт нехт - цi той ж спрыяльны д квля Дмвiк? - носiць млдую гспдыню п хце. Слугi ў прўнньнi зь ёю пдлiся цяпер мрудлiвымi, як сеньнiя (здецц, птрэбн - восеньскiя - Leod) мухi." (стр.8) Вось ткую цудоўню дзяўчынку выгдвў квль Вольжыч. Зусiм як у вядомй фрзе: "коня н ходу остновит, в горящую избу войдёт". Здецц, пкуль сп. Iптв толькi днойчы дзволiл сбе прклоцц - твр у дзяўчынкi дмыл д сжы, пр пяты збылся. Але гэт вельмi вжн, кб пяты былi пмытымi, рзм княжыч (згодн зконў жнру) кiне вок н Лозку ды пжде првесьцi зь ёю доўгую ночку? Але прз колькi стронк сп. Iптв мбыць спхпiлся-здглся пр мгчымую любоўную ўцеху, тму хуценьк ппрвiл ўлсную пмылку: "Альгерд слухў тыя поведы, ле вочы яго ксiлi ў той бок, дзе, усеўшыся н гнку, чысьцiл рэдзьку i нрзл яе н жоўт-белыя, мль прзрыстыя скрылi Лозк, схвўшы све, вiдць ужо дмытыя д сжы пяты ў лпцi" (стр.22) Зўвжце, Лозк нi хвiлiны бяз прцы. Нвт слухючы бцькоўскiя бйкi.

Але Лозк, выдтня мйстрых ня толькi ў хтняй гспдрцы. Тым смым днём: "Лозк, якя псьпел ндзець струю кшулю, дгнл iх кля будн, лёгк сьлiзгнул сьледм, хутк рсплiл вугольле, ужо здымлене i згсле, пдл княжычу зрэбны мех зь дзiркмi змест руквоў, шырокi скурны пс, тксм плтняную повязь, кб не зхiлялi твр влсы.

- Дык што тбе квць? Бявую сякеру з нкнечнiкм, нож цi дзiду?" (стр.14) (Спдзяюся Вы зрзумелi, што Альгерд выбрў пошняе, iнкш нзв ў рмн был б iншя.)

"Дзяўчынк пдыйшл д квдл, Вольжыч усеўся кля дзьвух вялiкiх скурных мяхоў з дрўлянй дтулiнй-сьвiстулькй н кнцы днго зь iх.

- Я пбуду ў пдручных, псьля i см ппрцую, - рстлумчыў ён. Дыхньне мяхоў, шумне, глыбоке, хутк рзьдзiмл гнiск, Лозк схпiл бцугмi чорны-шэры квлк стылг жлез i кiнул яго н вугольле." (тмсм) "... Узорысты, як лiст лешыны, плўн перходзячы з круглг ў тонке встрыё, чырвоны нкнечнiк дзiды ляжў перд княжычм.

- Ну як, княжыч? Як мя Сьпешк-Спрышк робiць?" (стр.16)

Што i кзць добры квль трымўся з Лозкi, тым больш, што крыху длей пiсьменьнiц больш пдрбязн пвяде пр яе фiзiчныя ддзеныя: "I тму ён (Альгерд - Leod), не дючы сбе рзьняволiцц, схпiў яе (Лозку Leod) з руку - худую, тонкую, пдобную д зяче лпкi". (стр.36) Мбыць вось гэтй "зячй лпкй" ян i выквл Альгерду знкмiтую дзiду, якой ён будзе крыстцц ў смыя знчныя момнты свйго жыцьця, менвiт спчтку выртуе бцьку - Гедзiмiну - жыцьцё, дый см бронiцц зь яе дпмогй д нймiт-збойцы. Трэцьцiм рзм знкмiтя дзiд згуляе выршльную ролю ў двубоi пмiж Альгердм i Яўнутм, чцьвертым - дпмож пермгчы ттрскг хн Кутлубея, пошнiм рзм дтыкнуўся Альгерд свёй чроўнй дзiдй сьценў Мсквы.

А зрз, вельмiшноўныя, пршу прысядзьце, то зьнянцку яшчэ бухнецеся прост н пдлогу, бо сп. Iптв н стронцы 72 свйго рмну зрбiл сенсцыйне дкрыцьцё, якое зробiць "гонр" не толькi ёй, ле i ўсёй Белрусi нйперш у вчох немцў. (Былi ўжо ткiя прыклды, клi кнiжкi сп. Iптвй выходзiлi дрзу н дзьвух мовх: п-белруску i п-нямецку.) Дык вось, нямецкiя чытчы, нпэўн, будуць вельмi ўржны гэтым дкрыцьцём i, мгчым, выйдуць з прпновй нмiнвць глоўную белрускую пiсьменьнiцу н звньне "гнровя грмдзянк горду Кёльну". Болей ня буду тмiць чытч. Чытйце, зйздросьце, пiш стршыня Сюзу белрускiх пiсьменьнiкў: "Ён (Альгерд - Leod) пдыйшоў, моўчкi бняў жонку (Мрыя Вiцебскя - Leod) i прытулiў д сябе. Ад яе пхл коленскй (еu de cologne? - Leod) вдой." Дзеяньне другой чсткi рмну дбывецц ў Вiцебску ўзору 1341 году, згодн сьцьверджньня ўтрў 1-г тому Белрускй Энцыкляпэдыi (стр. 144) прфумны сьпiртводны рствор пхучых рэчывў - лiтрльн ў перклдзе з фрнцускй - кёльнскя вд - упершыню быў сстўлены ў 1720-я гды! П iншых крынiцх знкмiты трйны дэклён быў створны ў 1694 годзе. Як тут не ўзгдць бессьмяротнг героя сп. Гогля, якi см тго не рзумеючы (п ндзвычйнй прстце свёй) пждў зьдзiвiць нсельнiкў првiнцыйнг рсейскг грдку "супом в кстрюльке, который приехл прямо из Приж; откроют крышку - пр, которому подобного нельзя отыскть в природе". Ткiм чынм, i жыхры Кёльну, ды ногул немцы з пдчы сп.Iптвй могуць гнрыцц: тэрмiн стврэньня клёнскй вды ўзрос мль н чтырыст год, жыхры Вiцебску i белрусы, што - Мрыя Вiцебскя был дной з зкндўцў моды строг сьвету. Шкд, што тк зпозн сп. Iптв ўзял ў рукi пяро, толькi н пчтку 3 тысячгодзьдзя! Клi б крыху рней, мгчым, нехт i пгдзiўся б?

Н фоне гэтг дкрыцьця неяк блякнуць усе сттнiя "перлы" Вольгi Iптвй. Ткiя, нпрыклд, што Альгерд i Кейстут мрылi будвць у Вiльнi плцы - i гэт ў сярэдзiне XIV стгодзьдзя, клi яшчэ толькi-толькi дбудвлi змк Гедзiмiн с слвутй вежй. Яны мрць пр плцы, клi крыжкi ж д 1402 году прцягвлi нпды н стлiцу ВКЛ. Дзiўныя ў нс князi былi згодн Вольгi Iптвй. Не плцы, грдзскiя сьцены ды брончыя вежы трэб было будвць! Цi сп. Iптв ня бчыць розьнiцы пмiж змкм i плцм? Клi нязгодныя, дык цiкв пслухць колькi ў Вiльнi плцў было пводле нзiрньняў сп.Iптвй з тым чсм?

П ходу рмн (хоць кнiжк i невялiкя п пмеру) пiсьменьнiц збывецц пр што пiсл рней, нпрыклд, н стр.57 (No 10-2001) сьцьвярджецц, што незнёмы мужчын з Нямеччыны пходзiць з крывiчоў, ўжо н стр. 71 сстрэлы Альгерд рзвже: "А цi спрўды шчырым быў гэты рдзiмiч?" Зрзумел, гэты ляпсус мгчым сьпiсць н стрсьць Альгерд, ле клi ж ягоны прх пкрыўдзiцц? Што будзе тды? Лепей не брць грэх н душу, лепш выпрвiць пiсьменьнiцы свю пмылку.

Гэтксм не рзбрлся сп. Iптв з ткiмi ктэгорыямi нсельнiцтв ВКЛ як "сьмерды" i "зямяне". Здецц, згодн мерквньняў дсьведчных людзей, гэт зусiм розныя ктэгорыi, якiя стялi н розных ступенях сцыяльнй лесьвiцы ВКЛ, хоць i мелi тксм пэўныя првы. "Зямяне", згодн У.М.Вяроўкiн-Шэлюты (глядзi БЭ ў 18т., т.7, стр.133) - "ктэгорыя венн-служылг нсельнiцтв, чстк федльнг сслоўя", "сьмерды", згодн А.Грыцкевiч (ЭГБ ў 6 т., т.6, стр.367) - "нзв сельскг нсельнiцтв, тк нзывлi свбодных бшчыньнiкў". Кго мел н ўвзе сп. Iптв здгдйцеся смi: "Дзядзьк Нячй ужо шпнуў слузе Лотышу, i той влок з суседняе хты сплохннг зямянiн ў крвй кшулi д кленяў, пдпяснных вяроўкй у дрных порткх...

Сьмерд зтросся нiбыт яго схпiл з кршэнь см Трсянiц." (No 9-2001, стр.5)

З днго боку вельмi добр, што пiсьменьнiкi рз-порз збягюць нперд гiсторыкў. Гэтым яны пдштурхвюць iх н стврэньне добрй мнгрфiчнй лiтртуры. А з другог - вельмi кепск, што пiсьменьнiкi хпюцц з тэмы, якiя мль што зусiм не рспрцвныя гiсторыкмi. З-з гэтг ппросту немгчым зьяўленьне добрй мстцкй лiтртуры. Бо добря мстцкя проз зўсёды пвiнн грунтвцц н выбiтных нвуковых дсьледвньнях. Тк, нпрыклд, зьяўленьне шэдэўр сусьветнй лiтртуры "Жзэф Фушэ" Штэфн Цвйг было б немгчымым бяз мнумэнтльнй мнгрфii Луi Мдлэн. I ўтр, клсiк сусьветнй лiтртуры, зусiм не робiць спробў схвць гэты фкт. У нс усё ндврот, пiсьменьнiкi бягуць нпердзе првоз. Дый здецц гiсторыкi зслугоўвюць зьедлiвых шпiлек, бо, з рэдкiм выняткм (Г.Сгновiч), i зусiм не сьпяшюцц нпiсць нешт цiкве пр белрускiх улдроў. Адсутнсьць фундментльных прцў п белрускй гiсторыi спрдже зьяўленьне ткiх недскнлых творў, д якiх у поўнй меры трэб днесьцi i новы рмн Вольгi Iптвй. Як н мой суб'ектыўны погляд, белрускiм гiсторыкм, публiцыстм i пiсьменьнiкм птрэбн зрбiць тое сме, што Мксiм Горкi зрбiў н пчтку ХХ стгодзьдзя ў Рсеi: было створн дмыслове выдвецтв, мэтй яког было выдньне сэрыi ЖЗЛ. М.Горкi нкiрвў кожнму колькi-небудзь вядомму ўтру прпнову брць сбе неклькi герояў з сусьветнй лiтртуры i нпiсць у зймльнй форме ягоны жыцьцяпiс. Вось тк бы i нм, было ў нс двнццць крлёў Рэчы Псплiтй - клi лск, сп. Г.Сгновiч, А.Грыцкевiч i В.Грыцкевiч, А.Роглеў, I.Сверчнк, У.Бутрмееў, В.Iптв, Г.Длiдовiч, А.Федрэнк, А.Пшкевiч, Шышыгiн-Птоцкя, В.Коўтун, I.Мсьлянiцын i М.Бгдзяж, У.Арлоў, В.Чропк, Д.Жукоўскi, I.Шмякiн i г.д. вызнчыцеся прмiж сябе хто пр кго нпiш, i, клi лск, прз год-пўтр здйце рук(мшын)пiсы бiягрфiй гэтых соб ў выдвецтв. Длей, было ў гiсторыi ВКЛ 22 кнцлер - зробiм iхнiя бiягрфii, тое сме пр вялiкiх гетмнў, тое ж пр вялiкiх князеў лiтоўскiх, крлеўскiх млжонк, тое сме пр ўсе нйбольш знчныя войны, якiя вяло ВКЛ, тое сме пр ўсе сюзы (вунii), якое зключл ВКЛ, зрзумел, пытньням Крэўскй i Люблiнскй вунii собныя мнгрфii. Небвязков ўсё рбiць нноў, iншым рзм дсттков перклдў, бо бгт чго зроблен плякмi, рсейцмi i белрусмi, ле п-польску. Нпрыклд, Кзiмiр Кгнвiцкi ў свой чс стврыў жно 6 (шэсьць) бiягрфiй нйбольш слынных собў роду Спегў. Цiкв было пбчыць н свiх плiцх поўны збор творў Мiтрфн Доўнр-Зпольскг i г.д. Тэрмiновг перклду н сучсную белрускую птрбуюць шмттомныя рхiвы дому Рдзiвiлў i дому Спегў, бвязкове первыдньне Метрыкi ВКЛ, нйперш той яе чсткi, якя дтычыць сучснй тэрыторыi Белрусi. Псьля стврэньня гэткг мiнiмуму, спдзяюся, што скрбў у белрускй лiтртуры стне знчн болей.

25.12.2001