Акул К

З волю (н белорусском языке)

Кстусь Акул

З волю

Рмн

ХТО БУДАВАЎ, А ХТО ФАШЫСЬЦIЎ

Летсь н Сустрэчы Белрусў Пўночнй Амэрыкi ў Полцку кля Клiўленду, - фктычн сусьветнй сустрэчы, - псьля рзвлу бэрлiнскй сьцяны, бвешчньня "сувэрэннй" БССР, - клi "iмпэрыя зл" iдзе д кнчтковг рспду, - брлi ўдзелу большым лiку i суродзiчы зь Белрусi. "Пяднныя любоўю", - як пiсл менскя гзэт, сыны й дочкi "збрнй зямлi" з цэлг сьвету знёмiлiся, выступлi з прмовмi, пкзвлi свё сцэнiчне мстцтв, сьпявлi i дэклярвлi свю дднсьць iдэям дрджэньня, вольнсьцi i незлежнсьцi Белрусi.

Пердвя, птрыятычня, творчя, сумлення, прцвiтя, гротня Белрусь, кторя ў Бог верыць, клiч цяпер н помч у змгньнi з духовым i эклягiчным чрнобылямi свiх дзетк, што неклi пкiнулi рськiдныя гнёзды, бо ўжо з межмi бцькўшчыны рдзiлiся.

Н вялiкi жль, белрускi нрод мл веде пр свю эмiгрцыю, кторя змглся з вызвленьне Белрусi, у вольным сьвеце стврыл грмдзкiя, сьветныя i плiтычныя iнстытуцыi, прэсу, здбыл пэўныя посьпехi ў нвуцы й лiтртуры, днвiл Белрускую Аўткефльную Првслўную Цркву i ўстнвiл белрускую душпстырскую пеку для ктлiкоў. Пчынл гэтя эмiгрцыя свю прцу псьля Другой сусьветнй вйны зь нiчог. Ян был голсм пняволенг белрускг нроду, нмглся рзбудзiць быяквы сьвет i пклiкць яго н помч бцькўшчыне, што стгодзьдзямi цярпел ў мскоўскй няволi.

Ведмыя тк звныя "воргны" - НКВД-КДБ, пд рознымi шырммi, мль н прцягу срк гдоў фшысьцiлi пердвым белрускiм дзеячом н эмiгрцыi. Хвльш, пклёпы, шнтж, уключн з збойствм, - пердусiм-ж няспыння крывдушня прпгнд i зплохвньне рднi эмiгрнтў удом - вось был iхня глоўня зброя, кб прлiжвць прцу белрускiх эмiгрнтў.

Рмн "З волю" де чытчом пэўны вобрз з жыцьця ня толькi нцыянльн сьвядоме белруске эмiгрцыi, ле й тых врожых сiлў, што дзеялi сярод яе з згдў клянiяльнг нтыбелрускг рэжыму ў купвнй Мскоўшчынй бцькўшчыне. Спдзяемся,што ён у пэўнй ступенi тксм спрычынiцц д длейшг б'яднньня ншых суродзiчў у iхнй прцы i хвярнсьцi для дрджэньня, вольнсьцi i незлежнсьцi Белрусi.

Белрускму Хрыттыўнму Тврыству ў Лёндне дзякуем з фiннсвую помч н пкрыцьцё коштў выдньня.

Выдвецтв "Пгоня"

БЕЛАРУСКАМУ НАРОДНАМУ ФРОНТУ, у прцы i змгньнi з дрджэньне, вольнсьць i незлежнсьць Белрусi, ПАМАЖЫ, БОЖА!

1

Чс ткi, - лiх н яго! - пропдм ты прпдзi.

Псьля нйбольшг прлiвньня крывi ў гiсторыi сьвету, прыйшло жхлiв небясьпечне нпружньне.

Псьля ндт грче вйны - хлодня.

Псьля Гiршымы й Нгскi - пгрозьлiвыя ценi будучых Чрнобыляў.

Чс сьцiрньня сьлядоў стрых i рост новых Курптў: - пшырэньне й пглыбленьне Гулгу.

Прлюш i прыблiжэньне хўтурў зстойн-збойчг кмнднг рэжыму.

Глум слов Божг i слугў Ягоных. Лiквiдцыя сьвятыняў Божых, рзгульле бязглуздг тэiзму, нроджнг мрксiстоўскiмi нiкчэмнiкмi. Чс грндыёзнй i ўсёбдымнй хлусьнi. Лiквiдцыя спрвядлiвсьцi й мiлсэрнсьцi.

Чс воськў i вечнй глечы пдбiтых i зпрыгоненых нродў, чс небмежвнй улды й роскшы пнуючй кмунiстычнй прткртыi.

Нплявцельныя дносiны д ўсяго сьвятог й трдыцыйнг. Вынiшчэньне пняволеных нродў.

Чс, клi пдтрымлiвны мiлiтрнй мгутнсьцю рк мрксiзму-сцыялiзму-кмунiзму, рзьяде-руйнуе пошнiя цьвярдынi хрысьцiянств i дэмкртычных вольнясьцяў.

Гвлт i зьдзекi тм, дзе ме жыць мiлсэрнсьць i любоў.

Чс ткi, пропдм прпдзi!

Пцеюць гномы хлусьлiвй iдэi, - "Эдысоны сьвятл новг сьвету", пнтнцы "ксмiчнг мштбу рэвлюцыi".

I ням нi супкою, нi пердышкi.

Зьверху, быццм нслньнё: збвязць, згдць, зпректвць, зплянвць, пдпхнуць, дгнць i пергнць, выкнць i первыкнць, стнуць н вхце здбычў вялiкй кстрычнiцкй!

I гэтт-ж - брыдлы i нстырлiвы кмпнямэнт: "Эх, д и ухнем!"

Прыкусiўшы языкi, зксўшы руквы, ужо цяпер, рньнiм летм пчынюць плянвць-брбнiць пр сьвятквньне срквых угодкў "вялiкг кстрычнiк".

Не пвязло-ж у гэтй крiне, цьфу н яе! Нсмперш здрднiк Кузэнк ў Аттве рскрыў i выдў воргм нйбольше гняздо выдтных свецкiх птрыётў (шпiёнў). Псьля-ж ншумел й доўгi чс нзлял вушы, клi брбнiл ў рдыё i гзэтх свiм кусьлiвым прсьледвньнем усiх пргрэсыўных сiлў "крлеўскя кмiсiя" ды iншыя спрхнелыя буржузныя воргны. Пвывлклi нверх усяке зтхле фшыстоўске гнiльлё ды розне нтыпргрэсыўне брхло.

Кб-ж дно гэт. Вунь тм, удом, бглiўшы ды згньбiўшы нймудрэйшг ды нйбуйнейшг крыфэя нвукў i бцьку ўсiх нродў, узбрўся н смы шчыт плiтычны нейкi брвурн-брбнны Мiкiт. Помсьлiвы пмўз вылез iз кукурузы. Ян, кукуруз, згодн шмтгмоннг Мiкiты, прывядзе сцыялiзм i ўсю дружную сямейку нродў сцыялiстычне сдружнсьцi д зпветне брмы кмунiзму. Няхй жыве кукуруз!

Мiкiтв вынходлiвсьць ня спынiлся, як вядом, н кукурузе, ле хутк перкiнулся й н сусьветную рэну. Колькi-ж гэт рогту i ўцехi дў людзям новы мскоўскi грлпн, клi ў Ню-Ёку н форуме Аб'еднных Нцыяў чрвiкм п стле пррочыў сьмерць кпiтлiзму й пермогу свецкму кукурузнму лду! Дзiв ням, што п цэлым "небдымным сюзе" голсн буянiў пр Мiкiту сьпявк Высоцкi н словы Аляксндр Гiдонi:

Потом Никитушк росточком был с ршин.

Он много всяких рзных дел нсовершил.

При ём пхли целину,

При ём пихли н луну,

При ём достигли мы сияющих вершин.

Но в октябре яво мненечко - тво:

Тды узнли мы всю првду пр яво.

Что он Нсер нгрдил,

Что он с три хер нкрутил,

Что это в зднице свербило у яво.

Сьверб згнязьдзiўся ня толькi ў Мiкiты, ле i ў шмтлiкiх гловх розных кмунiстычных пздкў у Кндзе. Гэтт кукурузй i чрвiкм п стле нiчог не сягнеш. I ням клi зьдзiўляцц, рот рзяўляць, што ўчршнiя хўрусьнiкi ў вйне нейкiм чынм пертсвлiся ў воргў. Сьверб недверу д свйго зўсёды мгутнг й непмыльнг цэнтру нклюнуўся. Некторыя сумленныя дзiвкi быццм н прымнку кпiтлiстычне прпгнды пйшлi. Як тут непмыльную i яшчэ генэрльную пртыйную лiнiю ўтрымць? Нгод: сьвятквньнем угодкў "вялiкг кстрычнiк" выквць новую дысцыплiну, умцвць слiдрнсьць кмунiстычнг руху ўв ўсiм сьвеце.

Гэтк згдлi. Тк ме быць!

Аргнiзвць удрне сьвят "вялiкг кстрычнiк" - мл языкмi мянтшыць. Рэклям ў друку й рдыё пжыре вялiкiя грошы. Дводзiцц, як i мiнулымi гдмi, ляпiць плякты й фiшкi ў грдох н вулiчныя слупы й гзэтныя скрынi, плты й сьметнiквыя кнтэйнры. Грдзкiя зконы гэт збрняюць, ле тут н помч iдзе цемр й спрыт. Ня зловiць цябе плiцыя, у якой рукi й чс нркмнмi й злдзеямi знятыя. Кiрўнiцтв гэткй рэклямнй "кстрычнiцкй пэрцыi" нмзолiць добр шмтлiкiя мзгi, кб усiм свiм вялiкiм i млым спэцм гэтй грмднй свёй рспоўзлй тэрыторыяй крiны дць дпведныя iнструкцыi н тэму: дзе, клi, што i як...

Пердусiм небходн прупiцц, кб глоўня вех пртыi ў крiне, "Кндыйскя трыбун", пвысiл i ўзмцнiл дпведныя бявыя сыгнлы. Мл тго. Ян пвiнн пшырыць брбншчыну пр грндыёзныя пермогi н экнмiчным фроньце ў крiне, якя, як вядом, ннесл глоўны ўдр гiтлерўскму фшызму й мiлiтрызму. Абвязков пвiнны быць i нтхняючыя мтр'ялы пр няспынны iмклiвы рух iдэяў Мркс й Ленiн ў цэлым сьвеце. Збясьпечыць мтр'ялмi i левую буржузную прэсу ды рдыё.

А гэтт, як н тое лiх, быццм мышы спд мятлы, пвылзiлi н сьвятло дзённе недбiтыя ўдом i неплоўленыя "воргнмi" ў Зходняй Эўропе - хоць бльшыня зь iх пынулся псьля вйны ў Гулгу, - "белрускiя буржузныя нцыянлiсты". Гэтыя "фшыстоўскiя цемршлы" пчлi ргнiзвцц, знйшлi сярод Кндыйцў новых хўрусьнiкў. Бявое здньне, згд зьверху: недклдн зняцц iмi!

2

Дзяўчын сядзел н крэсьле ля кмiнку. Сьвежнькi, дзiцячг вырзу й зусiм првiльных клясычных рысў твр. Анi шмiнкi, нi пудры. Дўгiя, хвлiстыя, цемнвтыя блёнд влосы. Вялiкiя, блкiтныя й рзумныя вочы. Сьцiплсьць i поўня кнцэнтрцыя. Быццм мстком вылiтя фiгур ў тугой белй блюзцы, шэрг колеру ндрк у склдкi. Вочы ўпiлiся ў члвек, што ў мяккiм крэсьле рсьсеўся з другог боку кмiнк.

Сонечне сьвятло хлынул ў пкой прз вэнэцыйскiя зслоны. Ля сьцяны пкою полк з кнiгмi дэмнстрвл сябе вялiкiм зборм творў Ленiн, пртрэт яког вiсеў побч н сьцяне. Кля Ленiн i творы Горкг, Мякоўскг ды й iншых бльшвiцкiх зброяносцў. У куце, н стле - руды смвр i пр кубкў, н кмiнку, побч прцлянвых блерынў, пчрнелы мядзяны конь трымў кмпнiю электрычнму гдзiньнiку. Пiсьмовы стол зь бiзнэсвым стрым Рэмiнгтонм i купй кнiгў ды пперў зймў бшырне месц ля сьцяны. Свецкiя гзэты, мясцовы "Рбочий", чспiс "Тйм" i рдфрдзкялевлiбэрльня "квктух" "Стр" зь нейкй прычыны добрым лдм пстроiлiся н нiзкiм кфэйным столiку.

Нягеглы з выгляду мужчын нлежў д тых, пр якiх гульн гворць, што "нiчым ня вырозьнiвўся ў нтоўпе". Лысвты, сiвы. Прдўгвты, з вострым пдбродкм твр. Блiзк сджныя кля простг чырвнвтг носу шэрыя вочы, млыя вушы й зморшчны лоб. Гвйскя спртовя кшуля й пкорчныя штны, чорныя чрвiкi. Рудыя вочкi пiльн счылi дзяўчыну.

- Але-ж i прыгожя вы, мiс Мк.

Нiзкi голс, н твры лёгкя ўсьмешк. I ўв ўсiм гэтым, у голсе i ўсьмешцы нейкя кзёншчын, штучнсьць. Скзне здлося пустым i бясколерным, быццм нехт дэклярвў устноўленую вышэйшй улдй цну. Рыгор Кпшун нпiхў свю люльку бгтй рмтм гляндзкй тбкй ды глядў дзяўчыну сквплiвым зрокм цыгн, што цэньвў чужог кня. Вер Мк дчувлся нiяквт пд пiльным зрокм гспдр гэтг пкою. Яшчэ ня ведл якiя тйнiцы гнязьдзiлiся пд тэй лысiнй.

- Але вш прыгжосьць ня ёсьць прычынй ншй сустрэчы. Мгу спытцц, як вм спдбўся нш Рдфорд?

- Ведеце, тврыш Кпшун...

- Лепш пкiнем збоку гэте "тврыш". Жывём у буржузным грмдзтве i сьцярожнсьць нс бвязве. Прост нзывйце мяне Грыш.

- Цi не зндт фмiлярн? Я мяркую...

- Нявжн. Рбiце як кжу, - тонм поўне фiнльнсьцi скзў Кпшун.

Рзмўлялi прсейску. Кпшунов мов плыл вольн, без нмгньняў, ў Веры Мк пркiдвлся вгньне.

- Окэй, Грыш.

- Вось тк лепш. Дык пр што мы гэт?

Кпшун прыкурвў тбку ў люльцы дўгой зплкй, iзь нейкiм здвленьнем, як быццм гэтя дзейнсьць был нйвжнейшй для яго н сьвеце i тму поўнсьцю пглынл ягоную ўвгу.

- Аг, пр твю крсту, - гврыў длей, пусьцiўшы клуб пхучг тбчнг дыму. - Не мгу ня выкзць ндзеi, што гэт твя прыгжосьць, клi ўжыць буржузны тэрмiн, ня будзе змiнць у твёй рбоце, ндврот...

- Якой гэт рбоце? - перпынiл яго Вер Мк.

- Пр гэт дведешся ў дпведны чс. Цяпер-ж я толькi хцеў з тбой пзнёмiцц, мiс Мк. Кзлi мне, што тм у Блтве ты зймлся крыснй для ншг дзел рботй.

- Стрлся, як умел.

- З тую дднсьць цябе нлежн цнiлi, нвт пездкй у Свецкi Сюз узнгродзiлi. Пршу мяне зрзумець, мiс Мк: я ня пустзвон i не трпло. Аддю нлежне тым, што н гэт зрбiлi. А цяпер пршу скзць: цi меш свякоў у Кндзе?

- Не, ня мю. Ад чсу, як змрдвлi бцьку...

- Ведю, ведю. Вялiке няшчсьце, - перрвў дзяўчыну Грыш. - Але ведеш ншу рускую прыкзку: дзе дровы сякуць, тм трэскi лятуць. Спдрыня Мк, ты пвiнн быць гордя з свйго бцьку. Ён нзўсёды стнецц гэроем у ннлх змгньня рбочых-рэвлюцыянерў з лепшую будучыню.

Кпшун пмўчў, счыў клубы тбчнг дыму.

- Знчыцц, ня меш свякоў. Можш усiх нс, нш цесны кружок, лiчыць свякмi. Н выпдк птрэбы, клiч кго з нс. Цi ты ведеш белрускую мову, мiс Мк?

Дзяўчын здумлся.

- Мож тое, што д мткi й бцькi. А ў нс у клубе вучылi рсейскую.

- Я мю н ўвзе вось што: цi меш дволi сновў i дсттковы зпс словў, кб вясьцi iнтэлiгэнтную гутрку пбелруску?

- Мяркую, што не.

- Гэты недхоп мы бвязков зьлiквiдуем. Ты пвiнн влодць гэтй мовй тк, кб чулся як удом мiж людзей, якiя пбелруску гворць.

- Мгу спытцц якя ў тым птрэб?

- Як я рней скзў, гэт ўсё будзе выясьнен тбе пзьней. Цяпер я пвiнен ведць вось што: цi ты згодзiшся нвучыцц гэтй мовы? Якя был ў цябе псьпяховсьць у школе, мiс Мк?

- Нйлепшыя цэнкi.

- Добр. Цi меш яшчэ хвоту д нвукi?

- Ахвоту? Мяркую, што тк. Клi птрэбн, дык нвучуся, чму не. А цi вялiкя розьнiц мiж рсейскй i белрускй мовй?

- Дволi знчня. Вядом, што ёсьць дзьве вэрсii, тк скзць, белрускй мовы. Першя, гэт тя, што ўжывецц ў школх i дмiнiстрцыi ў Свецкй Белрусi. Ёсьць н гэнй мове дволi вялiкя лiтртур. Дык тя вэрсiя блiжэй рсейске. Белрускiя буржузныя нцыянлiсты ўзводзяць пклёп н тую мову й нзывюць яе мскоўскiм жргонм. Другя-ж вэрсiя, кторй крыстюцц бебурнцы, стiць длей д рсейскй. Ты, бязумоўн, будзеш вучыцц першую.

Кпшун устў, пдыйшоў д пiсьмовг стл, узяў кнiгу зь зялёнй воклдкй i дў яе Веры.

- Тут вось, пчытй крыху з пчтку.

Дзяўчын пчл пволi чытць. Ейне вымўленьне птрбвл шмт ппрвк. Пзiрючы н двор прз вэнэцыянскiя зслоны, Кпшун увжн слухў.

- Гэтг дволi, - спынiў ён дзяўчыну. - Бчу, што нейкi пчтк ёсьць. Пчнеш вучыцц дрзу псьля тго, як тут н месцы ўстроiшся. Згод?

- Тк, окэй. Цi мгу цяпер штосьцi вс спытць?

- Клi лск.

- Адносн прцы. Я-ж мушу н сябе зрбiць.

- Гэт ўсё нлдзiм. Цi ты мяркуеш, што можш прцвць у якой крме?

- Мгу спрбвць.

- Добр. Зўтр пойдзеш у Трыфты Тонi й тм трымеш прцу. Адн з ншых дзевк, зь якой сяньня пзнёмiшся, тбе пмож. Ян тм прцуе.

- А хто ткi той Трыфты Тонi?

- Гэт вялiкя ўнiвэрсльня крм, улснсьць Жыд Зэлмн, ншг iмiгрнт. Ён робiць грмдны бiзнэс.

- Добр. А колькi ён плцiць?

- Нешт кля трыцццi пяцi н тыдзень для новых, здецц. Будзеш стрцц, зробiш болей.

Дзяўчын мўчл. У бюро кпльнi ў Блтве зрблял больш пяцiдзесяцi ў тыдзень.

- I гэт, здецц ўсё, клi ням якiх пытньняў, - скзў Кпшун.

- Адносн мйго пкою. Дзе буду жыць?

- Коля звязе цябе д дзяўчыны, пр якую я ўспмiнў. Звць яе Нiн Ляскiн. Ян ншг пходжньня, бцькi недзе з Адэсы, ужо ня жывуць. Я пэўны, што вы добр нлдзiце супольне жыцьцё. Зўтр пведмi мяне, як тм пойдзе.

- Окэй, Грыш.

Дзяўчын ўстл i ўзял свю сумчку.

- Яшчэ дно, пкуль пойдзеце, мiс Мк. Рю вм усё тое, пр што мы гврылi, трымць пры сбе, - персьцярог Кпшун, дчыняючы дзьверы.

- А як зь Нiнй Ляскiн?

- Ян - дн з ншых. Што ёй скжш, мяркуй см.

- Добр, Грыш.

- Цяпер пчкй тут, я пклiчу Колю.

Неўзбве ён зьявiўся з-з дзьвярэй iз тым смым шустрым, пд вожык пдстрыжным млдым хлопцм, якi сустрэў яе рнiцй н чыгунчнй стнцыi. Кпшун пдў руку.

- Ждю тбе посьпехў, спдрыня Мк.

Н ягоным твры пкзлся нешт нводля ўсьмешкi.

- Дзякуй, Грыш. Буду ў кнткце.

Коля ўзяў ейную влiзку. Рэшту бгжу пкiнул н стнцыi i ме яго збрць псьля. Яны спусьцiлiся п сходх i пйшлi д ўтбуснг прыпынку. Пд зхмрным лiпеньскiм небм вулiц чмыхл й гул вялiзнй хвляй ўтмбiляў у "рш ўр" - сьпешную гдзiну. Гэтк тут нзвлi чс, клi мiльёны людзей рн й вечрм сьпяшць н прцу цi з прцы дмоў. Гвлтоўныя рыўкi ветру тузлi млдое лiсьцё кляновых прысдў, змятлi прэпны цэмнт вулiцы i збўлялiся рознкляровымi сукенкмi жнчынў.

- Як длёк д Нiны Ляскiн?

- Якiх мiнут пятнццць ўтбусм. Ян жыве кля цэнтру горду.

3

Неклi, пдючы зяву для трымньня вiзы н пдрожж ў Свецкi Сюз у групе "рбочых кндыйскiх дэлегтў", д Веры Мк зптрбвлi, кб длучыл кроткую ўтбiягрфiю. Псьля цэле гдзiны, Вер нпiсл нступне:

Iмя й прозьвiшч: Вер Мк.

Дт й месц нрджэньня: 27 сквiк, 1930 г., Блтв, Антрыё.

Сцыяльне пходжньне i ўзгдвньне: Бцькi - Белрусы, рбочыя. Бцьк, што прцвў у кпльнi мэтлў, прыехў з мткй у Кнду пру гдоў перд мiм нрджэньнем з Зходняй Белрусi. Як мне было сем гдоў, бцьку мйго Мiкля плiцыя кндыйскя збiл пдчс дэмнстрцыi беспрцоўных i глодных. Мцi мя Юльлян, што был сьветкй тго збойств, мел ўдр сэрц. Ян пмерл год пзьней. Як млдя сiрт, д всьмi гдоў узросту я гдвлся ў розных сем'ях.

Адукцыя: Сярэдняя.

Прфэсiя: Прцвл скртркй у Рын Тын i Дэлт мiнэрльных кмпмнiях.

Грмдзкя дзейнсьць: Н прцягу дўгог чсу нлежл й цяпер нлежу д рбочг клюбу Мксiм Горкг ў Блтве. Брл ўдзел у дукцыйнй, спртовй i грмдзкй прцы. Апяквлся дзяцьмi.

Клi-б Веры двялося пiсць бшырней пр свё дзяцiнств, мтр'ялу хпiл-бы. Ды як-ж можн длюстрвць тую безднь, у якой пынулся "ў глодных трыццтых" сiрт пд пекй чужых? I што мгло змянiць мтчыну любоў i пеку? Бесьперпыння глеч пкiнул сьлед, спдчын бцькоў дл пякучую горыч. Вг мiнулг спрдзiл недвер i пдзронсьць д "пнуючй клясы", побч з гэтым - спчувньне тым, што ў глечы, iмкненьне пмгчы iм. Глум, якi цярпел з боку некторых пякуноў, спрычынiўся д пэўне iзляцыi. Мусiл, як мгл, дмежвцц д тго, хто рбiў ёй якую крыўду. Нзiрльня кемлiвсьць i выпрбвньнi ў доўгiх гдох мiж чужых нрдзiлi сьцярожнсьць, прдумныя дносiны д людзей, спгду д цярпеўшых i крыўджных.

У гэныя чсы глеч экнмiчне дэпрэсii мiж новых iмiгрнтў, што прыехлi з купвнй Польшчй Зходняй Белрусi, дпўнялся крывдушнй, у Мскве мйстрвнй клясв-ненвiснй ядвiтй бльшвiцкй прпгндй. I мясцовымi гнёздмi, цi рупрмi тког збойчг яду i хвльшывй iнфрмцыi "з крiны рбочых i сялянў" зьявiлiся мясцовыя тк звныя рбочыя клюбы. У гэтым сэньсе клюб Мксiм Горкг ў Блтве мог служыць копiяй iншых, рськiнутых п грмднй крiне. Ужо куды пзьней, клi некторыя, рней дурмненыя "новыя Кндыйцы", пчлi рзумець, што "чырвоныя пррокi" пшырлi хвльшывыя пропведзi крывдушнг тырн з кмунiстычнг цэнтру, шмтлiкiя чмурэлыя мрксiстоўскiмi догммi "пргрэсiсты" ўпрт грлпнiлi н брыкдх свiх "клясвых пзыцыяў". А для млпiсьменных, што "ня лезьлi ў плiтыку", усе вялiкiя й млыя плiтыкны, све i чужыя, тврылi не бы якую зьбянтэжнсьць.

Вер чытл ня толькi ўсё кзённе, што пдсоўвлi клюбу пшырльнiкi кмунiстычнг "пргрэсу". Побч "Кк зклялсь стль" ляжў Дыкэнс i Ўiтмн, Пушкiн i Мякоўскi. Некторы чс цi не нйбольш был блюбвл пднятг д стртсфэрне вышынi бльшвiцкiмi мсклямi "буревестник революции". Здвлся ёй, што шмтлiкiя ягоныя гэроi чулiся-б як дом ў сяродзьдзi людзей з кпльняў, дзе пчлося ейне жыцьцёве пдрожж. У музыцы-ж Вер зхплялся Бэтховэнм i Чйкоўскiм, Стрвiнскiм i Гэршвiнм. З слодй тксм сьпявл белрускiя песьнi, што ззмолду зпомнiл клi лiлiся з вуснў мткi.

Любiл думць i рзвжць нiхто язык яе нiколi трплом не нзвў. Ейную прыгжосьць н вулiцы горду чст трымлi н воку розныя вульгрныя нхбнiкi, што прпнвлi чсмi ткое, д чго твр злiвўся румянцм. Цi гэтя вiдвочня фiзычня спкус был прыродным дрм цi пкрньнем? Нд гэтым двялося рзвжць псьля днго выпдку, якi прыгдвл з жхм i кторы меў знчны ўплыў н яе млдыя гды й пзьнейшыя дносiны д мужчынскг полу.

Нрэшце прыйшоў той доўгчкны й рдсны дзень. Перд групй кндыйскiх "суйчыньнiкў" свёй пермогй i фнбэрыст ндзьмутй мгутнсьцю фiшвлся мль непшкоджня Мскв i ўжо нмгўся згойвць рны трохгдове блякды Ленiнгрд. Нведлi "ўдрны звод" i "пердвы клгс", пклнiлiся мумii н Крснй плошчы. Хдзiлi слухi, што побч мумii Ленiн плжылi i ягонг "нсьледнiк" Стлiн, ле неўзбве Хрушчоў згдў яго выкiнуць з гэтг пчэснг месц пд крмлёўскую сьцяну.

Бесьперпыннй прпгндовй трсктнёй мскоўскiх плiтрукоў пр гэройскi гiгнт, якi, мль см пермог Гiтлер, сеялiся зярняты пшны i ўдзячнсьцi "гэрiчнму свецкму" i сблiв "вялiкму рускму" нроду, якi тк жхлiв мног перцярпеў i н "ртных плёх" ткiя хвяры ў днiну пермогi прынёс, цяпер вунь ня толькi зь вялiкй дднсьцю i энтузiязмм узяўся днўляць крiну псьля веннг рзбурэньня, ле ўжо выцягнуў i шчодрую руку помчы iншым нродм усходняе i цэнтрльне Эўропы, што пынулiся пд ягоным жыцьцядйным пякунчым крылом. I ў млдой глве дчкi "гэроя кндыйскiх рбочых" тя пкзух не мгл ня выклiкць ндзвычйнг ўржньня, бдй зхпленьня.

Адылi ў тым незбыўным пдрожжы нрдзiлiся й пытньнi. Кжнг з удзельнiкў зкiянске групы трымлi быццм н прывязi, нi н крок нiкуды не дыйдзiся без дзволу гспдроў. Пмпезня гсьцiннсьць урдвых прдстўнiкоў i плiтрукоў, глдкя фiцыёз - з днго боку. Холд i няветлiвсьць звычйных "свецкiх людзей", зь якiмi чмусьцi пртыйныя гспдры ня рiлi ўвходзiць у нiякiя зносiны, - зь iншг.

Як-бы цiкв было зглянуць у хту звычйных рбочых ды пслухць iхныя зхпленьнi жыцьцём i посьпехмi нйбольш пргрэсыўнй дзяржвы ў сьвеце, внгрдм прлетрыяту, мяком вызвольнг змгньня супрць кпiтлiзму для ўсiх сяньня эксплётвных людзей i нродў! I чму вось пр ткiя звычйныя сустрэчы iз простымi людзьмi, не пртыйнымi цi дзяржўнымi бюркртмi нiхто не пдумў i iх не нлдзiў? Як-ж можн было вытлумчыць той дыстнс, створны мiж iмi, "суйчыньнiкмi", ды мясцовымi, шчсьлiвымi свецкiмi грмдзянмi?

I ўсё-ж, вiдць был велiч дзяржвы й нроду. Ясня мэт. Тут-ж й вырзны дынмiзм, кб яе сягнуць. Усё вялiзне й шырокмштбне н ўсiх фрнтох. А плёны прцы мсў - як н длнi. Дык дкуль бяруцц сумлевы?

Вось взьмеце хця-б гэтг, кторг Мiкiт стрецц згнць, як кжуць, у кзiны ржок. Гэт-ж згодн з зпветмi Ленiн ён тврыў, будвў i ўдскнлiў просты, выдтны i ўсiм зрзумелы лд. З добре волi ўсiх "трудящихся", нверсе сеў см - генiяльны й ндт-ж дбйны пр ўсiх i ўсё "вождзь", кторы, як н тое вялiке шчсьце, тксм быў мудрым нстўнiкм i крыфэем нвукў. Ён-ж i "йцец усiх нродў". Яму сьпявлi гiмны, прысьвячлi мнумнтльныя творы ўв ўсiх жнрх лiтртуры ды ўсiх вiдх мстцтв. Ён-ж, - як нядўн перкнўся цэлы нтыфшыстоўскi сьвет, генэрлiсiмус, выдтны стртэг i плкводзец. I гэт пд ягоным мудрым "рукводзтвм" i гэройскiм нтхненьнем дбрлiся перможныя свецкiя бйцы ж д бэрлiнскг рйхстгу. Во вм! Пкжыце нм дзесь н сьвеце члвек роўнг гэтму! I кжнму шчсьлiвму грмдзянiну гэте выдтне крiны вядом, што гэты тытн дух й мудрсьцi ўвсбляў мксымльне дбро, якое стврыў новы лд. Цяпер ужо квiтнее яно, тое дбро, будзе яшчэ куды больше, клi прыйдзе поўны кмунiзм.

Адно грыз, ледзь пчынў врушыцц чрвячок сумлеву дносн тго лду i "йц ўсiх нродў" псьля тго, як брвурны i вульгрны Мiкiт вылез iз кукурузы ды быццм "рзьвянчў" смг нймудрэйшг генэрлiсiмус. Дзе i ў якой дрыгве чэрцi гэтг Мiкiту выгдвлi? А мож тут просты пклёп "iмпэрыялiстычных кулў" н ншг генiя? Цi мож см Мiкiт - пустзвон цi просты бэлтух? А клi тк, дык як яго туды, ж н смы верх пусьцiлi? А мож стлся, што той, нйбольш генiяльны, ды гэтму пклёпнiку неклi н нгу нступiў? Быве...

Псьля пдрожж ў мэкку "рбочых i сялян" Вер, удзячня, як i ўсе iншыя ўдзельнiкi, з дрмвое пдрожж, яшчэ з большым iмпэтм узялся з прцу ў клюбе. Аднойчы скртр мясцовй кмунiстычнй ячэйкi пд крылом клюбу, спэц гiтцыйных трфрэтў кмунiстычнй прпгнды, псьля дўгой i нуднй гутркi, зпрпнвў ёй перехць у Рдфорд. Гврыў ён, што рук i ў Блтве д прцы не хпе... Але ў крiне ёсьць пляцоўкi больш вжнг iмпэртыву чымся Блтв. Вось яно. Дык нш "прцоўны рух" птрбвў цяпер помчы ддных, прцвiтых i пiльных тврышў н нйбольш дкзных пзыцыях. Цi мгл-б ян, Верчк, пмгчы?

Як тут дмовiш? Ды iдэя, кб пербрцц ў Рдфорд, што дынмiчн рос i стўся мгнiтм усёй псьлявеннй iмiгрцыi з розных кутоў сьвету ў Кнду, был нклюнулся ў Веры рней. Змiнў недхоп кнтктў, што мглi-б пмгчы тм якiя-небудзь птрэбныя дзьверы дчынiць. Цяпер-ж, псьля скртровй прпновы, Вер зцiквiлся дзе й кму ян сптрэбiцц ў тым вялiзным гордзе. Адкз: птрбуюць зьверху, прц будзе збясьпечня. Усё дпведн ўлдзяць. Людзi ў тым Рдфордзе знойдуць ёй прцу, увядуць у мясцове "пргрэсыўне" грмдзтв. Адным словм пкуй, дзеўк, све "шмоткi" i "ў кмндыроўку", пводле згду зьверху. Во як! Цi туды з энтузiязмм бегчы? Яно-ж тк i лепш, бо прыйдзе д спдобы тым зь ведмг верху.

4

Нiн Ляскiн нймл трохпкёвую квтэру н трэцiм пверсе чтырохпвярховг дому н бочнй вулiцы недлёк Квiн, - глоўнй вулiцы горду, што персякл яго простй лiнiяй з усходу н зхд. Адсюль было вельмi зручн добрым грдзкiм трнспртм дбiрцц д кмэрцыйнг цэнтру.

У дчыненых дзьвярох перд Верй стял дзеўк дзесьцi ў веку сярэдзiны трыццтых гдоў. Цёмныя влосы, зкручныя ў плястычныя кчлкi, якiя тубыльцы нзывюць "кэрлермi". Твр круглвты, нос просты, немлявныя вузкiя вусны й цёмн-рудыя вочы. Лгодня сяброўскя ўсьмешк. Сярэдняг росту, з млымi грудзьмi. Беля мужчынскя кшуля бвiсл нд тугiмi ясн-сiнiмi бношнымi джынсмi. У гэным месцы й чсе дзеўк выглядл зусiм мдэрнй. Н голых ступнях сядзелi новыя iндыянскiя скурныя "мксыны", ппулярныя мясцовыя шлёпкi.

- Гляньце хто тут! Вiтю, Вер, вiтю, пршу зходзьце.

- Дзякую. Грыш Вм ужо пведмiў пр мяне?

- Тк. Але гляньце, што з крсотк! - усклiкнул дзеўк, глядючы Веру. Н ейным твры зьявiлся зпрўдне зьдзiўленьне. - Скжы мне, дзе ты здбыл ўсе гэтыя све прычындлы?

Вер мерквл як рэгвць н гэт.

- Ого, што з прывiтньне! Можн д вс, цi не?

- Зходзьце. Будзем знёмiцц: я - Нiн Ляскiн, ты, як мне кзлi, Вер Мк.

- Але. Вельмi прыемн.

Вер зйшл ў скромн ўмэблявны пкой. У куце н тэлевiзры спртовы кмэнттр гучным голсм рспвядў пр ўчршнюю гульню ў вялiзным мясцовым гкэйным плцы.

- Сядй. сядй, - зпршл Нiн. - Мож хочш што выпiць з дрогi? Пстў све рэчы, псьля ўпрдкуем. Што прынесьцi?

- Клi меш, джынджэр эйл.

Неўзбве Нiн вярнулся з кухнi, пствiл н кфэйны столiк пляшку вiскi, джынджэр эйл, дзьве шклянкi i мiску зь лёдм.

- Ты мож глодня? - спытл Веру.

- Ды не, я ел ў цягнiку.

- Нпэўн скупiньдзя Грыш цябе не нкрмiў?

- А Грыш скупiньдзя? - зьдзiвiлся Вер.

- Ну, як тбе скзць? Я не зўвжыл, кб ён клi-небудзь рскшэлiўся, кб пгрэць нс, дзяўчт, як некторыя...

Вер рзвжл, цi гспдыня гэтг пмешкньня дэмнстрвл свю дэклярцыйнсьць цi шкдвл, мгчым, што Кпшун ня бегў з ёй.

- Пытўся ён мяне, цi мгу ўзяць пд свё пякунче крыло дну ншу собу, што прыедзе сюды з пўночне дзiчы, - прдўжл Нiн, нпўняючы шклянкi нпiткмi i лёдм. - Прбч мне, цi ты кзл, што см джынджэр эйл, цi i вiскi?

- Клi ты ўжо нлiл, то вып'ю, - усьмiхнулся Вер.

- Дык я тды пытюся Грышу: яког-ж квлер ты мне прышлеш? Ён рскзў мне пр цябе, што птрбуеш пмешкньня й прцы, добрг нгляду... Дык двй, вып'ем з нше здроўе i знёмств.

Стукнулiся шклянкмi.

- З здроўе!

Выпiлi п плове нлiтг. Нiн сел побч.

- Грыш гврыў пр нгляд з мною? - спытлся Вер.

- Ды не, зусiм ня тое. Прост прсiў тбе пмгчы. Ай-я-яй, ле-ж зь цябе й цц! - бясцырымонн рзглядючы прыгожую дзяўчыну, зхплялся Нiн. - Колькi тбе гдоў?

- Адгдй.

- Дм тбе... ну... двццтку.

- Цi я зпрўды выглядю тк молд? - спытлся Вер.

- Выглядеш вельмi млдой i прыгожй, - скзл Нiн зь вялiкiм нцiскм н дв пошнiя словы.

- Дзякую. Прбч з пытньне.

- Пытйся.

- Кпшун скзў мне, што меш для мяне недзе рботу... у нейкiм Трыфты...

- У Трыфты Тонi. Тк нзывецц фiрм, дзе я прцую згдчыцй дэпртмнту. См я не гврыл с стрым Жыдм, ле ндзейня соб шпнул мне, што птрбуюць дзьве собы н помч, дык я i скзл Грышу, клi был пр цябе гутрк...

- А што-ж яны плцяць?

- Сорк н тыдзень н пчтк. Ведю, што гэт мл, ле клi будзеш стрцц...

- Ну няхй сбе... Хiб-ж н квтэру зплцiць хопiць? - усьмiхючыся Вер пзiрл Нiне пiльн ў вочы.

- З квтэру нямног, дзясятк хопiць, - дкзл Нiн.

I Вер ня ведл, цi Нiн жртуе, цi што. Не выпдл цяпер тргвцц, бо Нiн Ляскiн - ейныя першыя дкрытыя дзьверы ў Рдфордзе.

- Ня буду цяпер рспытвцц пр врункi прцы, бо якi-ж мю выбр, гврыл длей Вер, пiльн рзглядючы гэны клубок шпулек н глве гспдынi.

- Спдзяюся, што скор ўложышся. Спчтку, вядом, пкуль рзгледзiшся, будуць розныя пытньнi... Мне кзлi, што ты вельмi ктыўня i прцвiтя дзяўчын.

Вер не мгл ведць колькi й чго яшчэ рскзлi Нiне пр яе. Пжывецц, пбчыцц. Нiн Ляскiн выглядл вельмi сяброўскй, бдзёрй, прктычнй, верцяном ктыўнсьцi. Н вячэру пдсмжыл сьвiнiну - тк звныя порк чопы. Елi з врнй бульбй, зялёным грошкм з бнкi. I пўтрылi тосты з сяброўств й супрцоўнiцтв.

Пдчс пердвньня вячэрнiх нвiнў Вер зь цiквсьцю слухл пведмленьнi пр рух н глоўных дрогх, якiя тут нзывюць экспрэсвэйс. Нйшырэйшя зь iх, дзе можн ехць мксымльнй скорсьцю 80 кiлямэтрў н гдзiну, як вялiкi вуж цягнецц прз горд з усходу н зхд. Ян н двнццць плосў, цi, як мясцовыя нзывюць, лiнiяў. У многiх месцх ян то крыху рзглiняецц, то злучецц. Агульн гворчы, гэтя дн дрог, яе можн было-б нзвць супэрўтстрдй - быйме шэсьць дрог у дным i шэсьць у супрцьлеглым кiрунку. Iншыя, пдобныя, хоць i меншыя ўтстрды, лучылi горд з усходу, i зхду, беглi i ўскосн з пўдня н поўнч. Горд рос з дынмiкй млведмй у якiм iншым месцы гэтг кнтынэнту. Вялiкiя грошы ўклдлiся ў рзрост сеткi супэрмдэрных дрогў i пдзямельнг мэтро.

У гэны вечр трымл добря пгод. Вялiкiх выпдкў н экспрэсвэях ня было, усё-ж нглядчык руху, што пiсвў яго пдчс пердвньня тэлевiзыйных нвiнў, прыгдў, што з сёлетнi год у гордзе п дрогх ўтмбiльны рух збiў двццць сем члвек. Мног гэт цi мл? Вер ня ведл. Горд рсьце, нпружве све мускулы. Мясцмi тое ды гэн тршчыць, iрвецц, крышыцц, рзьбiвецц, лопе. Хутк рстучы гiгнт ме све зрывы, првлы. Спрычыняюцц д гэтг мясцовыя плiтыкны. Пры дзьвярох - мс эмiгрнтў з Эўропы, тм длей ужо чувць вэрхл Азiятў, Афрыкнцў i шмтлiкх стрвоў Крыбii.

Нзўтр рнiцй пйшлi ў Трыфты Тонi. Псьля гдзiны, што сптрэбiлся н фрмльнсьцi, Вер Мк трымл месц прдўшчыцы.

5

У спкойных чсох i нрмльных бствiнх Алесь Якiмовiч нiякiм чынм не пынуўся-бы тм, дзе цяпер знходзiўся. Але-ж пошняя пр дзесяцiгодзьдзяў прынесл вялiзныя ктстрофы. Алесь пынуўся ў Новым Сьвеце, у гэтй грмдзiне i ў бльшынi незселенй крiне, мль у смым цэнтры, - як ён любiў жртвць, - грмiдры вольнг рынку. У гэны дзень рнiцй Алесь выгдн сядзеў у тк звным экзэкутыўным крэсьле бюр свйго бос (шэф) Двiд Зэлмн. Выгдне, ббiте скурй крэсл, н шпянi, можн было седзячы пвярнуць у якi хочш бок. Алесь спрбвў, як кжуць, пмэрыкнску плжыць дзьве нгi н пiсьмовы стол. Неклi псьля вйны бчыў ён як гэтк рбiў цi дзiн мэрыкнскi жўнер у нейкй пiўнушцы вызвленй Эўропы. Прўд, ткi Амэрыкнец бвязков дымiў здрвеннй цыгрй, бо чвякў гумй-жвчкй з фiрмы Рыглея. У Зэлмнвым бюро ў Алеся ня было цыгры, ён рэдк клi курыў, Рыглеявых жвчк ня любiў. Алесь пствiў н нлежне iм месц све ногi ды пглыбiўся ў рзвжньнi пр свю сытуцыю. Ён дно пчў пдрожж ўверх п экзэкутыўнй, цi, - клi хочце, - нчльнiцкй дрбiне. Але-ж, клi згдць дкуль ён прыйшоў, дык бвязков з помч у тым пдрожжы Богу трэб пдзяквць. Яшчэ як трэб!

Ззду - суцэльны кшмр. Неяк, як гворць, плюдзку жылi хлебробмi. Зямлю любiлi. Ян шчодр дплчвл з добрую прцу, з цьвёрды мзыль. Нвлч пчлся д чсу як трэснул пд нямецкiмi ўдрмi "рэч псплiтя", "бртнюю руку" пдў мскль... Н сьпiну прцвiтг члвек ўзьлез бiбок-гультй-прзiт. У iхнй вёсцы пўстў клгс. Бцьк стнуў н дыбкi. Неяк уночы яго збрлi. Быў прцвiты, у Бог веруючы, сумленны, белрускi селянiн. Быў!.. ня ведў-бы ў той чс Алесь як пiсць эпiтфiю н мгiле тго, кторы быў... Няведм дзе был ягоня мгiл, i цi не ляжлi ягоныя стнкi ў мсвй...

Алесев ўвг зтрымлся н пiльнсьцi цяпершнiх недклдных спрў. Ягоныя вочы прбеглi п прыгож бшлявных сьценх пкою ды зтрымлiся н бронзвй, злтым блескм зьзяючй ручцы дзьвярэй. З-з дзьвярэй длятлi прыглушныя гукi гндлёвг вэрхлу. Алесяв прц - вышукоўвць н шырокiм рынку нйбольш выгдныя i ходныя твры. Алесь Якiмовiч - купляньнiк кмпнii Трыфты Тонi. Н гэтй пзыцыi трэб было мець добрыя сувязi зь людзьмi, ведць гндлёвую тэрыторыю ня толькi свёй крiны, ле й сусед-слня з пўдня, ведць яксьцi й цэны мсы тврў, знчыцц быць небыякiм прнырм. У рукi спжыўцоў кжны дзень Трыфты Тонi нмгўся дць выгдныя й дступныя п цэнх прдукты. Прц нялёгкя. Чстыя пдрожжы, гляд i цэнк тврў, зкупы рзьлiчныя н вялiкi ход. Пкуль што Алесю спдрожнiчлi посьпехi, см бос Двiд Зэлмн прызнвў ягоныя ўдлыя мхiнцыi, сувязi i гешэфты.

Ды пры гэтым босвым экзэкутыўным стле, - Алесь ужо рней перкнўся, - доўг крэсл н шпянi не пгрэеш. Якiмовiч мог мль дклдн прдбчыць, што вось гэтт неўзбве здрыцц. З дзьвярмi, ббiтымi чырвоным клiфрнiйскiм дрэвм, пчуюцц борздыя крокi, неклькi слоў мiж босм i скртркй, тды пкруцiцц ў дзьвярох вышлiфвня д блеску золт ручк i перд iм зьявiцц сярэдняг росту худрлявя, лысгловя постць энэргiчнг й зўсёды непседлiвг ўлсьнiк кмпнii Трыфты Тонi.

- Глё, мой бой, як мешся! - мэтлiчны голс пры стрымнй усьмешцы прывiте Алеся. Пздроўкюцц рукмi. - Пвязло?

Тут i ня будзе чсу дкзць н тое "як мешся?", бо бос ужо хоч ведць, цi пвязло. "Н якiм гэт верцяне яму бб-спвiтух пуп брзл?" - думў цi рз пр Зэлмн Алесь.

- Крыху, - пчне свю спрвздчу нўмысн сьцiпл Алесь. Мож здрыцц, што здволены бос i ўлсьнiк крмы псяброўску з дбрэньнем дкрнецц лёгкй рукой д Алесявг пляч, псулiць све зўвгi дносн гндлёвг гешэфту, мгчым нвт, што спыте свйго купляньнiк пр iншыя сбiстыя ўржньнi. Псьля Алесь, голсн пдсьвiствючы сбе, пойдзе дмоў, кб дпчыць перд новым пдрожжм у нейкую iншую гндлёвую джунглю.

Гэн ўсё, уяўлене Якiмовiчм, здрыцц зрз. Цяпер-ж Двiд недзе зняты. Як пчолк ў летняй квеценi перляте з дне кветкi н iншую, гэтк i бос, п дрозе ў свю кнтору, нмгецц зьбiрць плёны ппярэдняг дсьветчньня, бчыць розныя дробязi, трымць усiх i ўсё н свiм воку. Тымчсм Алесь ме чс пдрожнiчць у згдкх i мерквньнях. Думкi ягоныя пбеглi д дзяўчыны, якую спсьцярог у куце жноче вопрткi. Ян пмгл стршй жнчыне выбрць нешт птрэбне. Дзяўчын, вiдць, дно пчл тут прцу. Алесь ведў бльшыню прцўнiкоў, сблiв жнчын i дзевк. Як-нiяк, Алесь-дзяцюк нглядў сбе нейкую ўяўленую прыгжуню н будучыню. Не, ён не сумлявўся, пмяць меў добрую. Тры днi нзд, клi выяжджў н чрговы рэйд, гэтй лялькi тут н было. А ўчор бос быў недзе зняты, бяцлi што сяньня рнiцй бвязков знойдзе для яго чс. Алесь меў крыху чсу ппхдзiць п крме, зглянуць у некторыя куткi, пгутрыць зь людзьмi, зчрпнуць пошнiх мясцовых нвiнў. I вось тды трпiл яму н вок новя дзяўчын.

Трэб было зрбiць рзьведку. Хто-ж ян ткя i дкуль узялся? Прывбн-прыгожя. Хрство сьцiплсьцi: поўныя вусны без пмды, влосы роскш. Грудзi... Стн... Тм сярод рдоў жночг твру цяжк было блiжэй прыгледзецц. Вочы... У iх, мгчым, рзгдк, клi блiзк ў iх зглянуць. Трэб прверыць, пзнёмiцц бездклдн.

Гэты кут крмы, дзе прцвл тя гожя, якую ўбчыў Алесь учор, дзяўчын, трэб было трымць н воку. Розныя нйнвейшыя цудоўныя мтр'ялы, прызнчныя для лскньня жночг цел, прыцягвлi, быццм мгнiт, розных тк звных "пэрвэртў", ткiх скжоных бэлтусў мужчын, што мелi дзiўныя погляды н плоць i смi нсiлi жночую бялiзну. I Алесь, псьля гутркi з босм, пйшоў зноў, як кзў см сбе, у рзьведку. Прыглядўся рзьвешным н стякх сукенкм, псьля спынiўся кля рознкляровых лiфчыкў, нўмысн скнцэнтрвўся н iх.

Дзяўчын пдыйшл д Алеся.

- Мгу служыць вм, спдру? - спытлся ў яго.

- Гм, здецц мне...

Алесь зхпiўся дзяцiннй нявiннсьцю н гэтым немлявным рознымi пудрмi цi пмдмi твры, ён прыглядўся пры блкiтных прмянiстых вчэй, якiм цi льг было знйсьцi прўнньне. Дзяўчын iз свйго боку добр трымл позiрк. Н твры - лсквя ўсьмешк, ў вчох - пытльнiк. Ужо псьля ў будучынi Алесь нмгўся прыгдць цi ў гэну першую сустрэчу, вочы ў вочы, зплiлся iскр, якя псьля рзгрэлся небдымным полымем.

- Ёсьць у мяне вялiкя прблем, якую я пвiнен недклдн выршыць, гврыў Якiмовiч. - Мож-б вы пмглi?

Ён ледзь-ледзь усьмiхнуўся.

- Клi гэт нейкiм чынм дносiцц д мёй прцы, - дкзл дзяўчын ўпэўненым i лгодным голсм.

- Якрз вшыя веды могуць быць мне пмочнымi. Я мю знёмую i хчу купiць ёй, як вось, - ён пкзў рукмi н грудзi, - нзывюцц гэтыя жночыя, што н грудзi йдуць?

- Лiфчыкi?

- Аг, яны...

- Дык у чым тя вялiкя прблем?

Гэтт ндыйшоў момнт. Алесь цяпер ндзвычйн ўвжн глядў дзяўчыну, што стял ля яго мль упрытык.

- Ткя, ведеце, пўстл ў мяне нязручнсьць. Ня ведю ейнг рзьмеру дый не выпдл пытцц. Спдзяюся, што вы можце зрзумець у якой шчпятлiвй сытуцыi я пынуўся...

- Рзумею, - рспрмянiўся дзявочы твр шчырй усьмешкй. - Знчыцц тк, яког ян росту?

- Ооо, я-бы скзў... - Алесь глядў дзяўчыну д чубк влсоў, зтрымўся н яе поўных грудзях, што нпэўн выгдн чуюцц ў лiфчыку "крос мй грт" пд белй блюзкй. - Я-бы скзў, прыблiзн вшг...

- У ткiм выпдку вм птрэбны лiфчык мйго рзьмеру.

Прфэсiйны голс прдўшчыцы. Алесю здлося, што лёгкi румянец кўзнуў п ейным твры.

- Вы пэўныя? - спытлся ў яго дзяўчын, што прыглядлся лiфчыкм дзясятг рзьмеру.

- Ну ведеце, - звгўся Алесь, - мусiць я гэтг смг, ня зусiм. Мож мне лепш спытцц ў яе сяброўкi... Тды я зноў д вс згляну.

- Клi лск. Я зўсёды д вшых пслугў.

Н ейным твры зьявiлся ўсьмешк, якя, здлося, гврыл: кго-ж ты, дзiвк, зводзiш? Псьля Алесь прыгдвў i цэньвў тое перше пр дзяўчыну ўржньне. Бяз сумлеву, ян нлежл д тых, якiх усе хлопцы трымлi-б у бдымкх тк, як добрыя бцькi свiх пердшкольных гдоў дчушк. Дзяцiнны й сьвежы выгляд. Ддй д гэтг бдзёрсьць. Мясцовыя спртовыя "блельнiкi" ткiх вось хвотн рознымi спртовымi прыгжунямi (мiсмi) выбiрюць.

Алесь трымўся строе мудрсьцi, што недхопу прыгжосьцi штучнымi сродкмi не лiквiдуеш. Адно можн добр змсквцц для пдмну чужог вок. I мiж ксмэтыкй рзмлявных мск, што нхбн дэмнстрвлi свю штучную крсу, прост зхпляешся й слвiш Богм створную дскнлсьць, якя не н пвдку рзрэклямвных гiгнцкiмi ксмэтычнымi фiрммi тврў. Алесю здвлся, што гэтя дзяўчын зьявiлся нямведм дкуль, кб быццм пдкрэсьлiць кнтрст мiж штучным i прыродным. Трыфты Тонi быў перпоўнены i мскмi-тврмi, i штучнымi грудзьмi, i...

- Хочш пглядзець як зпрўды ян выгляде? Зцягнi ў внну, дмый усе тыя пмды-шмiнкi ды розныя мудрыя пудры! - жртвлi дзяцюкi.

Двiд Зэлмн быў гэнй рнiцй усхвлявны. Толькi што скончыў доўгую гутрку з рыл-эстэйт гентм (рыл-эстэйт зймецц тут гндлем дмоў i зямлi), якi тргвўся з суседзямi. Трыфты Тонi птрбвў нове тэрыторыi i будынкў для экспньсii. Звыш двнцццi суседнiх дмоў ляжл н дрозе. Прсiлi больш пўмiльён длярў, - пводле Зэлмн, стрнмiчную суму, - i нi-нi ня спусклi. Прнюхлi ды й ведлi, што Зэлмну ням выхду, пскч, плецц, грошы знойдзе.

Купiўшы суседнiя будынкi, Зэлмн плянвў iх рзбурыць ды н прсторы вялiкг квлк зямлi пбудвць шсьцi цi всьмiпвярховы будынк для свйго гндлёвг росту. Двiд ня мог пгдзiцц з тым, што ўлсьнiкi прсiлi мль удвя вышэйшую цну чымся был ў гэтым рёне горду. I якi выхд? Усе кзыры трымлi ў свiх рукх суседзi. См горш, што яны могуць зпволiць экспньсiю Трыфты Тонi. Зэлмн круцiўся як чрвяк н рыбным кручку.

- Што з людзi! Яны скуру зь мяне хочуць сдрць! Тк, скуру сдрць хочуць! - хвлявўся, тупючы п кнторы Зэлмн. - Ты толькi пдумй: з двццць футў шырынi фронту яны просяць п трыццць тысяч длярў. Гэт-ж немгчым, мой бой! Я ведю, што гэткя мёмсьць н сяньняшнiм рынку не кштуе й пловы гэтг. Поўне бдзёрств з боку гэтых ненжэрн пргвiтых, вось яно што!

- Цi гент нш добр iх пцiснуў?

- Няўжо-ж! Веру яму. Але што ты зробiш з гэтымi ўпртымi слмi?!

- Боль росту...

Крыху пмўчлi.

- Сяньня пр твё пдрожж гврыць ня будзем. Неўзбве мушу некг пбчыць, - кзў Двiд Алесю. - Зўтр рнiцй прыходзь н гдзiну дзявятую н сустрэчу экзэкутывы. Мяркую, што цябе пкуль што врт зтрымць кля дому, кб ты мне пмог, пкуль я зняты з гэтымi пцукмi.

Пцукмi Зэлмн нзывў суседзяў, што зь яго "скуру хочуць сдрць". Алесь Якiмовiч думў пр тое, што ўлсьнiк крмы скзў. Як зўсёды ў Зэлмн, усё пыхкл нперд экспрэсм, чст вжне зьлятл зь ягонг язык незўвжн, мiмходм. Ткое рзявяк мож лёгк прзявць. Алесь зрзумеў дрзу.

- Вы што, пвышэньне мне деце? - спытўся ў бос.

- Але, вiншую! - пдў Двiд Алесю руку.

- Дзякую, бос, дзякую! - усьцешыўся Алесь.

- Будзеш мець мног нгодў, кб выкзць мне свю ўдзячнсьць, тлумчыў Зэлмн. - Мусiш узяць у рукi пэўныя пзыцыi, некторыя мтр'ялы ня йдуць тк, як пвiнны... Вось яно тымчсм. Згод?

- Пстрюся як нйлепш, - бяцяў Алесь.

- Ня мю сумлеву, што будзеш нмгцц. Цяпер можш iсьцi дмоў i дпчыць. Зўтр пбчымся.

Пкiдючы крму, Алесь прыгдў, што добр было-бы дведцц ў скртркi пр тую новую дзяўчыну. Ды няхй ян пчке. Трэб нсмперш прзвжць, супкоiцц, пмерквць пр тую новую пзыцыю, якую зўтр ме зняць.

6

Алесь жыў у пўночным прдмесьцi. У тым дзесяцiпверхвым будынку жылi первжн людзi зь сярэдняе вышынi зрботкмi. Арэнд тут высокя. Алесяў пртмэнт меў добр ўмэблявную сьвятлiцу, спльню, кухню й внну з прыбiрльняй. Дзьверы с сьвятлiцы выходзiлi н блькон чцьвёртг пверху. Адсюль рскрывлся велiчня пнрм горду, што цяпер рос як н држджох.

Летнi дзень, з дробнымi хмркмi ў вышынi, лёгкiм ветрыкм i тэмпэртурй кля сямiдзесяцi Фрэнгйт спнукў Алеся н блькон. У кухнi нрыхтвў сбе сёе-тое, кб "змрыць чрвяк": вiскi, вду, лёд, лiўкi, копчныя устрыцы, пру квлкў жытняг хлеб й кiслы гурок. Н бльконе пствiў пднос з гэтым дбром н перносным столiку побч крэсл-гойдўкi. Любiў гэте крэсл. Як хорш з кнiжкй у руцэ дпчывць цi думць, гойдючыся ў iм, клi нмгешся пынуцц ў iншым сьвеце чымся той, што бяз стомы нступе н цябе з усiх бкоў.

З гэтг блькону можн было нзiрць хуткi рух н тэй супэрэкспрэсвэй - вялiзнй дрозе, што персякл горд. Вочы вндруюць длей н поўдзень д вялiкг прстору цяпер шэр-сiняг возер. Тм групы ветрзьных лодк, мгчым ў нейкiх спртовых гонкх. Нлев крыху - цэнтр горду, горб нйвышэйшых будынкў рсьце ўверх i ўшыр. Зь вялiзнг лётнiшч н зхдзе чувць гул.

Якiмовiч ня думў пр тое, што бчыў з выгднг крэсл-гойдўкi. Выпiў пўшклянкi вiскi зь лёдм, зкусiў устрыцй з гурком i хлебм. Сяньняшнiя пдзеi змусiлi яго зiрнуць у мiнуле - дкуль i як пчў тут, у гэтым гордзе, - ды пдумць i пр будучыню.

Гды цi ня тры нзд пчў прцвць у Трыфты Тонi. Прыгдвецц душны лiпеньскi дзень. Пдбiты, змучны, смг ў горле, душне-прне, хрктэрне ў рёне вялiкiх взёрў Амэрыкi, - ндвор'е. Зьнямог. Крцiць прылегчы дзесьцi ў цяньку пд дрэвм у прку. Спкус! Лепш прэч, вон яе! Тм бмы. Гэт мясцовыя гультi-бiбокi, што мл чым, проч пошукў бутэлькi вiн й яког гт-дог, цiквiлiся. А гэтт побч iх злдзеi, прстытуткi, нркмны. Не, Алесю туды нельг. Ён верыць, што нейкую прцу сбе бвязков знойдзе. Ходзiць гэтк п гордзе ўжо ня першы дзень, у шмтлiкiя дзьверы стуке. Беге п многiх дрсох, што з бвестк у гзэтх. Дрэмн. Ломня нгельскя мов, нiякй кнкрэтнй прфэсii. Што ты хочш у вялiкiм чужым гордзе?! Гэт ўсё псьля тго, як дгкў год кнтркту ў пушчы н поўнчы. Цяпер-ж - пдбiтыя ногi, зьнямог духовя i фiзычня. Трэб шукць свiх. Недзе-ж яны тут ёсьць. Але тымчсм... што гэт вось тут н ргу? Гляньце, людцы мiлыя! Дзiвосы нейкiя. Пдыйдзем, прыгледзiмся.

Рзiнуўшы д зьдзiўленьня рот, стяў перд рэклямй, пдобнй якой i ў гэтым гордзе ня знойдзеш. Нверсе будынку, што н ргу вулiцў, н цэлую дўжыню, мож мэтрў двццць, фрнтвой сьцяны вялiзнымi лiтрмi нпiсн:

THRIFTY TONY IS NO BALONEY HE WORKS HARD TO SAVE YOU MONEY! Пбелруску гэт гучэл тк: Трыфты Тонi ня ёсьць бiбокм. Ён цяжк прцуе, кб зшчдзiць тбе грошы!

А нiжэй н мэтры дв д тго верхняг Трыфты Тонi скрдзiўся:

SMALL PROFIT THAT WE MAKE KEEPS US MANY NIGHTS AWAKE!

Гэт трэб рзумець тк: Нш млы дход морыць нс нчмi бяссоньнiцй.

Апроч гэтых двух глоўных нпiсў, п сьценх былi рспўзьлiся розныя врыянты гндлёвй этыкi Трыфты Тонi. Агульным нзоўнiкм, цi, - клi вм пдбецц, - крыкм гэтй прпгнды, быў-бы лёзунг: сьпяшыце д нс, усе людзi добрыя, пдзiночн i рзм! Мiж грмдных нпiсў тырчэлi кляровыя гловы клоўнў, што быццм ргтлi зь бiзнэсвй этыкi Трыфты Тонi. Алесь перйшоў вулiцу, кб прыгледзiцц гэтму дзiвосу зь iншг боку.

Людзi тўклiся ля выствчных вокнў быццм пчолы ля лёткi вульля ў сонечны вясеньнi дзень. Нiзы сьценў бляпiлiся здымкмi вялiкiх чэргў у дзьвярох крмы. Побч iх - лiсьлiвы твр смог ўлсьнiк крмы пдхвочвў гэты шчсьлiвы спжывецкi нрод. Ур! Хдзiце. пўзiце, нлятйце, спжывйце! Няспынным гужм сьпяшыце ў дзьверы крмы!

Ндт пвялiчныя гзэтныя ртыкулы, тксм ў гумрыстычным тоне рспвядлi пр выдтнг члвек гэнг смг Трыфты Тонi, кторы дно для твйго дбр н гэты сьвет зьявiўся. Уся гэтя рэклямня кмпзыцыя, у вясёлым тоне крнвльня мск вечрм зiхцел й перлiвлся-рухлся сьвётлмi электрыкi.

Алесь мерквў цi врт i яму зглянуць у сярэдзiну. З те пушчы ўжо н спдзе былi ягоныя сьцiплыя фiннсы, ле-ж можн дно пглядзець, не бвязков купляць. Увйшоўшы ў крму тут-ж сустрэў сторж. Вопртк ягоня, быццм плiцэйскя, цёмн-сiняг колеру, з рознымi блiскучкмi, як у нейкг дмiрл. I фiгур смог дзядзькi гэтг ндт-ж ўтрытэтня. Здньне ягоне, вiдць, пмгць цi двць iнфрмцыi тым ндт добрым клiентм, якiх шчсьлiвы лёс сюды прынёс. Пэўне-ж, - i гэт, мгчым, глоўны бвязк вртўнiк, - з злдзеямi трэб счыць.

Алесь кунуўся ў нейке сьцюдзянейше пветр. Аг. Тут, пэўне, у гэтй вялiкй крме, быў хлджльнiк пветр. Мгчым, зпрўды, гэты Трыфты Тонi пр клiентў дбў! Пдбдзёрны, сьвежны Алесь пстнвiў зняцц рзьведкй.

Горы тврў. Гушч нроду. Алесевы вочы рзьбяглiся, клi здволены, што зйшоўся сюды, рзглядўся i мерквў, што рбiць длей. Прыгдлся яму зхпленьне днго сябры, клi прыехлi ў Кнду. Той, зчрвны бгцьцем усялякг дбр ў крмх, узьнёслым голсм зхпляўся:

- Але-ж i Кнд! Усяго ўсяго поўн! Абы толькi грошы!

Алесь ппытўся ў тго вжнг дзядзькi вртвог ў дмiрльскiм мундзiры дзе Трыфты Тонi ме кнтору.

- Шукю прцы, - скзў ён яснвлосй жнчыне з стлом пры тэлефоне. - Цi меце што-небудзь?

- Я няпэўня. Мгчым. Сядйце, клi лск, -ветлiв дкзл жнчын. - Мушу бос знйсьцi.

Неўзбве ў дзьвярох зьявiўся члвек сярэдняг росту, худрлявы, смуглы твр, iз злысiнмi. "Гэт-ж ён, - iмгненн спсьцярог Алесь, - той смы, што н рэклямных здымкх, см Трыфты Тонi".

- Вось члвек д вс, Дэйвiд, - скзл скртрк.

- Шукю прцы, - устў з крэсл Алесь.

- Прцы? Якой хочш прцы? Ты дўно ў Кндзе?

Улсьнiк Трыфты Тонi спсьцярог Алесеў кцэнт, см гврыў шпрк, нпэўн сьпяшыўся. Алесь нвжыўся iсьцi н прлом.

- Я хчу прцы. Мож ня ведю чго, ле нвучуся... Я ў Кндзе ўжо больш як год. Н поўнчы ў пушчы кнтркт дрбляў...

- Зь якой крiны ты прыехў? - спытўся ў яго Зэлмн.

- Зь Белрусi.

- Дык ты Белрус?

Улсьнiк Трыфты Тонi перключыўся н белрускую мову, твр ягоны ззьзяў прыязнй усьмешкй. - Знеш Пiнск?

- Тк, зню Пiнск, горд н Плесьсi.

- Я дтуль. Хдзi ў мё бюро, млды члвек.

Клi Двiд Зэлмн псяброўску ўзяў Алеся з руку й нкiрвў яго ў свё бюро, змучны доўгiмi пошукмi прцы дзяцюк нрэшце спнтрыў, што здбыў сбе ўжо нейке месц ў гэтым гордзе. Узяўшыся з прцу пры вешлкх з гльштукмi нзўтр рнiцй, Алесь пстнвiў, што д гэтг чсу ён пвiнен скнцэнтрвць свю ўвгу н двух прдметх: выршыць, дзе был крынiц дынмiзму, што няспынн пгнял Двiд Зэлмн ды пзнць-вывучыць спружыны ягонг бiзнэсу.

См Зэлмн быў няспынн ў руху i ткiм чынм ддтн ўплывў н iншых. Ён дрзу спсьцярог Алесеву пiльнсьць пры прцы i цi рз ня скупiўся н словы прды.

- Алесь, глянь, - кзў ён, - я прыехў сюды перд вйной. Нiчог ня меў проч яснй глвы i хвоты д прцы. Былi цяжксьцi, рызык. Бяз гэтг нiчог ня быве. I помнi: гэт ёсьць вялiкя крiн iз многiмi пэрспэктывмi для тых, што ўмеюць прцвць i рызыквць. Я зрбiў свё i бчыш, што ўжо нешт мю. Але гэт толькi пчткi, нйбольше ўсё нпердзе. Прцуй, хлопч, прцуй, вучыся, мей розум. Гэты бiзнэс будзе рсьцi i мы будзем рсьцi рзм зь iм. Я бчу, што стрешся. Гэт добр. Помнi, што ў гэтым гешэфце ням месц для рзявякў. Ясн?

Алесю пдблся тое ўсёбдымне "мы". Адчувў сябе ўжо жывой чсткю няспынн рстучй мшыны. Дв гды хдзiў н вячэрнiя гндлёвыя курсы, здбыў сноўныя i зусiм небходныя бiзнэсвыя веды. Цяпер iх можн пшырыць у прктыцы i дтуль ужо нкiрвцц ў мтр'яльн больш бясьпечную будучыню.

Нейкi чс Алесь прцвў н склдзе. Адсюль выгдн можн было прсчыць рух тврў, што прыходзiлi ў крму. Зкуп тврў дручылi Якiмовiчу пзьней. Спчтку Зэлмн нкiрвў яго н жртўлiв нзвныя iм скўцкiя пдрожжы. Алесь нведвў шмтлiкiя крмы, прўноўвў цэны розных тврў. Пбi кнкурэнтў! - глоўны дэвiз Трыфты Тонi. Адпведня сэлекцыя тврў, хуткi iх рух i мiнiмльны дмiнiстрцыйны кошт - вось тыя тры кiты росту Трыфты Тонi. А крнвльня мск н ргу двух вулiцў блiзк цэнтру горду прынджвл шмт клiентў.

7

Нзўтр рнiцй у кнторы зьявiлiся небходныя сябры ўпрвы. Джоў Кэмп, худы, сярэдняг веку бляндын, куртн прнуты ў стндртны чорны "бiзнэс ксьцюм" трымў функцыю гндлёвг нлiст й рэклямнг згдчык. Жнты iз знудй, што трымл яго н кроткiм пвдку. Мл клi бывў н якiм-небудзь сяброўскiм гуляньнi прцўнiкоў кмпнii з выняткм кляднг беду цi яког-небудзь внсу. Сядзеў цяпер Кэмп у выгдным крэсьле й н кленях трымў сытую сумку. У выпдку птрэбы, ён гэтт-ж выцягне птрэбне iз те пукте сумкi i дрзу мнтонн пвядзе прысутных прз розныя нйпзьнейшыя бiзнэсвыя цячэньнi й перлiвы, пдтсоўвючы гэт ў гульныя лiкi, рэсумуючы прдкзньнямi н будучыню. Апроч iнфрмцыi, якую Двiд Зэлмн чэрпў iз свiх крынiцў, Джоў Кэмп пшырў ягоны грызонт добрым нлiзм бiзнэсвг рынку. Кнкурэнты рсьлi. Вечны гон. Трымйся дынмiкi руху. Звольнiш крок - прпдзеш.

Нiк Лок, векм у кнцы двццткi, вызнчўся ня толькi свёй буйнй цемнвтй чупрынй. Агрэсыўнсьць згнязьдзiлся i ў ягоных рухх, i ў зядлсьцi ў прцы, i ў недхопе меры шмт у чым iншым. Любiў прцу, дзяўчт i спорт. Ягоне гобi (улёблены знятк) - гэтк звныя прктычныяжрты. Выдумляў рознеды й см выконвў. Алесь спдбўся яму i бое дрзу псябрвлi. Нiк Лок пчў прцу ў Трыфты Тонi iз смг нiзу й лез уверх цяжкiм шляхм, дпўняў кмэрцыйныя веды ў гндлёвй школе вечрмi.

Анды Кул, стрымны ў пводзiнх i нiштвты з выгляду, у трыццтых гдох, здбыў неклi слiдную бiзнэсвую дукцыю. Стры дзяцюк, любiў усё клясычне, жыў н дргой квтэры. Анды любiў сяброўскiя сустрэчы й гуляньне зь людзьмi свйго сяродзьдзя цi iнтэлектульнг ўзроўню. Шмт чытў. Сумленны пры прцы. I Нiк i Анды мелi нгляд з двум дэпртмнтмi, "олд бой" ("стрым хлопцм" нзывлi Двiд Зэлмн) быў нгул здволены iмi.

- Здроў, Ал! - ускочыў з крэсл Нiк, клi Якiмовiч зьявiўся ў дзьвярох. - Што гэт я чую, быццм ты длучешся д ншй дборнй глоўнй кмнды?

- Пры чым тут я? - усьмiхнуўся Алесь. - Спытйся ў свйго глоўнкмндуючг.

- Вiншую. Цешуся, што бчу цябе н ншй курсднi, - сьцiснуў Нiк Алесеву руку.

- Дзякую, Нiк.

- Вiншуем, вiншуем. Ужо пр! - пдў свю руку Анды.

- Ждю посьпеху вм, мiстр Якiмовiч, н вшй новй пзыцыi, пдняўся з крэсл й трос Алесеву руку Джоў Кэмп.

- Гэт трэб было-б нлежн дзнчыць. Як ты думеш, вялiкi пiянер i псьпяховец? - зьвярнуўся д Алеся Нiк.

- Я - д вшй дыспзыцыi. Выбiрйце чс i месц, - дкзў Алесь.

- Што ты скжш пр пятнiцу вечрм у цябе? - прпнвў Нiк.

- Чс дпведны. Месц? У мяне будзе цеснвт. Цi ў твiм плцы нельг? Кошт пкрывю, - дкзў Алесь.

- Ндзвычйн. Пклiкю цябе н гспдр, - згдзiўся Нiк. - А кго-ж мы зпросiм?

- Ды вось пчнем з прысутных, зпросiм мiстр Кэмп. Прыйдзеце?

- Дзякую з зпросiны, днк не мгу нi згдзiцц, нi дмовiцц пкуль...

- ...пкуль не прюся iз свёй дргой мiсiс, - уствiў Нiк.

- Скжце мне зўтр, мiстр Кэмп. Окэй? - зпрпнвў Алесь.

- Окэй, мiстр Якiмовiч, тк i зрблю.

Анды Кул скзў, што вечр пятнiцы ў яго рней зняты.

- А як-ж мы безь дзяўчт? Якое бязь iх гуляньне? - гврыў длей Нiк.

- А цябе яшчэ нiводня не збрытл? - спытўся Анды.

- Пкуль што не. Пр, пр, ведю, - усьмiхнуўся Нiк.

- Мы ня сумлявемся, што ўлiчвючы твю прктыку, птрэбную ццньку знойдзеш, - пкляпў Алесь Нiк п плячы.

- А як ты? - спытўся ў Алеся Нiк.

- Вы, хлопцы, н мяне не глядзiце. Мю дну н прыцэле, ле яшчэ рзьведкi нвт не зрбiў.

- Ян з ншй шчсьлiвй сямейкi Трыфты Тонi?

- Мгчым вы яе знеце. Я ўчор кортк гврыў зь ёй. Прыгожя й цiквя. Гвру пр новую сэйлс клерк (прдўшчыцу) у жночым дзьдзеле.

- Ян зпрўдня ляля з выгляду. I зусiм не млюе сябе, як iншыя, кзў Нiк.

- А ты ўжо i д яе дбрўся?

- Як тм дбрўся... Пкуль што нiхто з ншых тут д яе ня прымзўся. Я дно першую рзьведку зрбiў. I дгдй, Ал, гэт тбе пвiнн спдбцц.

- Кжы, Дон Жун!

- Ян зьявiлся днекуль з поўнчы i тксм, як i ты, белрускг пходжньня.

- Ндзвычйн! - усклiкнуў Алесь, ў вчох ягоных успыхнуў дмысловы прмень. - Цяпер я ўжо пвiнен сквплiв тую тэрыторыю бнюхць. А ты, Нiк, рукi прэч!

- Абяцю, тт, быць добрым хлопчыкм! - Нiк пдняў свю првую руку i зрбiў мiну пдлетк, што првiнiўся.

- Ня будзеш мець чсу для дзяўчт, Ал, - ппярэдзiў Анды.

- Стры нпэўн нгрузiць цябе.

- Цi хто з вс прнюхў у якiм куце недхоп дынмiкi?

- Чую, што дэпртмнт жночй вопрткi птрбуе жывтворче сiлы, ды яшчэ, проч яго...

- Жртуеш?

- Стнлея перкiнулi н iншую пзыцыю, дык, пэўне-ж ты зймеш ягоне месц, - пдсумвў Анды.

Стрэйшы гдмi, рзьведзены Стнлей, зь нейкiх Зэлмнвых мерквньняў кцiўся ўнiз. Яму не хпл, вiдць, энэргii, што птрбвлся ў ягоным сэктры.

У дзьвярох зьявiўся Зэлмн. Н твры - сьцiпля ўсьмешк. Мгчым тму, што ўчор вечрм добр пвыкручвўся ў тнцвльным клюбе Артур Мэры. Псьля кроткг ўступу i звнсвньня Алеся Якiмовiч, слухлi мрудн-нудны голс Джоў Кэмп пр тое як цьвiтуць цi рзвльвюцц рынкi. Пводле Кэмп, кнкурэнты вызнчылiся новымi пiсягмi н стбiльнй у гэны чс гндлёвй нiве. Птрбвлiся новыя бiзнэсвыя меры й трыкi, пвялiчныя рэклямныя выдткi.

8

Цэлы дзень Алесь нмгўся блiжэй прыгледзiцц свёй новй тэрыторыi, пзнць людзей, выявiць крэньне Стнлевй няўдчы ды зплянвць некторыя зьмены. Ужо н схiлку прцоўнг дня ён пклiкў, для гутркi, Веру Мк. Зьявiлся ян ў невялiкй кнторы ў куце другог пверху. Стол iз шуплядкмi, побч тры крэслы, н стле тэлефон i стос рэклямнг мтр'ялу вось глоўне, што цяпер Алесь нзвў свiм кмндным пстом. У куце, н вешлкх вiсел неклькi штук жноче вопрткi.

- Клi лск, зходзь i сядй, - скзў Алесь дзяўчыне, клi тя дчынiл дзьверы.

Неклькi хвiлiн трывл мўчньне. Алесь пволi i ўвжн прыкурвў цыгру, увесь чс глядючы дзяўчыну. У ейных вчох, проч зцiкўленьня, прытiлся й яшчэ нешт. Двялося Алесю рней глядзець у шмт якiя вочы прыкзчнелюстэрк душы, - нмгцц рзгдць душу ўлсьнiк. Гэтт перд iм нешт зусiм, здвлся, згдкве. Врт, вiдць, пчынць д кзённых цi ўрдвых пытньняў.

- Мне скзлi, што ты тут новя...

- Тк, я пчл прцвць чтыры днi нзд.

- Нзывешся Вер Мк?

- Тк.

- Дык вось што, мiс Мк, у нс ёсьць нешт гульне, - усьмiхнуўся Алесь.

- Што ткое?

- Мы мем новыя рботы.

- А, гэт... Вiншую вс, мiстр Якiмовiч, - усьмiхнулся дзяўчын. Алесю пдблся ейня стрымня ўсьмешк. Н шчокх зьявiлiся дзьве ледзь зўвжныя ямчкi, н твры i ў вчох - бяцньне добрых дносiнў.

- Дзякую. Цi я мю вс тксм вiншвць, мiс Мк?

- Пршу не жртвць. Гэт нясьмелы першы крок.

- А дзе прцвл рней?

- У бльшынi ў кнторх кпльняў н поўнчы. Я пр гэт ў мёй зяве нпiсл.

- Добр. Але я яшчэ ня меў чсу туды зглянуць. Цяпер-ж, клi меш д мяне якiя пытньнi, клi лск.

- Я хчу рспчць прцу iз добрй рыентцыяй, - кзл дзяўчын. Цiквiць мяне, як Трыфты Тонi пэруе... Тут, як бчу, зўсёды поўн людзей, дзьверы лмюць у той чс, як некторыя iншыя крмы пдобнг профiлю мль пустыя. Я хцел-б...

- Ведеце, - скзў Алесь, зцягнуўшыся дымм цыгры, - гэт ня ёсьць нiякiм скрэтм. Умеем прпнвцьлюдзям птрэбныя iм твры ў дступных iм цэнх. Вжнымi ёсьць i шмт пэрцыйных дэтляў, сблiв рэклямы. Клi будзеце ўвжн й ддн прцвць у ншй хутк рстучй кмпнii, дык п нiтчцы д глоўнг клубочк дбярэцеся.

- Дзякую вельмi, - скзл дзяўчын.

Алесь ня спускў вчэй зь ейнг твру. Бчыў тм пэўнсьць i сьцiплсьць, якрз тое, што выклiке д члвек двер.

- Ждю, кб вы првiльн мяне зрзумелi, - гврыў Алесь. - Выгляде, што меце добрую дукцыю i клi будзеце стрцц прцвць, посьпехi вс не бмiнуць. Цяпер пр гэты смы бiзнэс... Апэрцыя н прынцыпе прынды, тк скзць. Выдём нямл грошй н рэкляму. Кжны дзень мем неклькi тврў, якiя нзывем "др дня" бо "дчыненыя дзьверы". Яны iдуць у рух з зусiм нiкчэмныя цэны. Стврюць дрзу-ж рнiцй вялiкую чргу. Ткiм чынм прынджвем людзей i нпўняем крму.

Н кжным пверсе i ў кжным дэпртмэньце ёсьць гэт звныя "iмпулс йтэмс" - птрэбныя кжнму твры, п якiя хця-нехця выцягнецц кжня рук, сблiв клi цн нiзкя. Аднк-ж, кб дйсьцi д тых "iмпулсў", якiя тксм рзрэклямвныя i знходзяцц ў стртэгiчных месцх, пдрозе сустрэнеш твры, што iдуць больш мрудн. Кротк гворчы, усё можн пдсумвць тк: прынджвй людзей д дзьвярэй, як нйхутчэй нпоўнi iмi крму; зноў-ж iншымi прынднымi i небходнымi тврмi цi зьнiжнымi цэнмi розных рспроджў зьмякчы iхне супрцiўленьне, звйстры iхны пэтыт, шлмi колерм i вялiкiм выбрм. Ткiм чынм ксы тве зсьпявюць звонм мнетў.

Нше здньне ўнутры, вядом, пмгць купляньнiкм. Усе гешэфты фiнльныя. Ням вымены цi звроту грошй. Тму якрз нш кошт бслугi i дмiнiстрцыi нлежыць д нйнiжэйшых у бiзнэсе. Вялiкi i хуткi тврброт лiквiдуе пвышньне цэнў i прыносiць нм птрэбны прцэнт дходу. Будзеш стрцц прцвць, дык твё пiльне вок зўвжыць шмт чго цiквг, хутк спнтрыш што трэб.

- Я-ж, як вм ведм, дгэтуль сэйлс клеркм (прдўшчыцй) не прцвл нiколi, - скзл Вер.

- Тбе тут пдбецц? - спытўся ў яе Алесь.

- Вялiкя зьмен ў прўнньнi з тым месцм, дзе я был.

- Рю тбе трымцц нпгтове. Нш Трыфты Тонi, гэт знчыць Двiд Зэлмн ме зырке вок. Ён см ндзвычйн энэргiчны члвек i любiць жввых, бдзёрых людзей.

Дзяўчын слухл ндт ўвжн. Алесю чмусьцi не хпл хвоты гврыць зь ёю пр бiзнэс. Ён ужо ўяўляў яе ў свiх бдымкх, зслухную ў розную слодкую трсянку, што выклiке н гэтым прывбным блiччы грэзьлiвую ўсьмешку. Алесь добр яшчэ не пзнў яе, ле ўжо пдзрвў, што судносiны мiж iмi неклi пяройдуць фiцыйную бiзнэсвую штодзённую мяжу.

- Я ппршу Мэры, нглядчыцу н твiм пверсе, кб вытлумчыл тбе ўсю рэшту. Цяпер скжы мне, клi лск, мiс Мк, дзе ткiя прыгожыя дзяўчты, як ты, гдуюцц, гэт знчыць дкуль ты ўзялся?

Дзяўчо пчырвнел i першы рз у ейных вялiкiх круглых прмянiстых вчох Алесь зўвжыў быццм iскру персьцярогi: увжй, воўк н грызоньце!

- Я пходжу з горду кпльняў н поўнчы... Чулi вы клi пр Блтву?

- Здецц, што не. Але будзем знёмымi, - усьмiхнуўся Алесь. - Хтосьцi мне скзў, што тве бцькi ёсьць цi былi мймi суродзiчмi.

- Я пр гэт пмятю. Ме бцькi зь Белрусi, ле я мл ведю пр iхную крiну.

Алесю ў гэны чс мiльгнул ў глве думк, кб тут-ж перключыцц н белрускую мову. Выршыў гэт зрбiць пры iншй нгодзе.

- Гэт ндзвычйн цiкв, - гврыў ён. - Можн скзць, што мы рдня, бо пходзiм з днго крэньня. Што-ж тког ты ведеш пр Белрусь?

- Я сёе-тое чытл пр яе, бчыл свецкiя фiльмы й люблю ндт сяброўскiх i мiлых людзей, кторыя дтуль.

- Уключн с мной, спдзяюся?

- Пчынючы д учршняг.

- Аг, ну тк...

- Дрэчы, цi знйшлi вы дпведны лiфчык для вшй рднi?

- Яшчэ шукю. Мгу спдзявцц н вшу помч?

- Я д вшых пслуг.

- Дзе твё пльто? Iдзi взьмi.

- А нвошт?

- Зпршю цябе голд змрыць.

- Добр.

- Любiш сiняе? - спытўся Алесь у Веры, клi ян вярнулся зь сiнiм пльтом.

- Тк, люблю. Куды iдзём?

- Перш iдзём д мйго ўт. Псьля едзем.

- Дык нвошт ехць, клi вось тут перз вулiцу ёсьць рэстрны. I тнн...

- Нонсэнс, зедзем некуды ў лепше.

Узяў яе з руку i ўжо ўнiзу дчынiў ёй дзьверы, псдзiў у Олдсмбiл, дргое ўт, якое летсь трымў як пдрк з пiльную прцу д Трыфты Тонi.

- Не супрцiўляйся, будзь добрй дзяўчынй, я буду добрым хлопцм. Згод?

- Згод, чму-ж не.

Дзяўчын ўсьмiхнулся. Алесь увжн пзiрў н яе. Што з згдк? Прыгожя. Ян ў любой грмдзе дзяўчт трпiць кжнму н вок. Мгчым, мгл мець ужо тузiн бойфрэндў. Пр гэт трэб будзе рзьведць. Пволi, сьцярожн, - мярквў Алесь, улiвючыся свiм лёгк пырхючым Олдсмбiлем у шырокi вулiчны пток мшынў. Зхмрне неб н зхдзе персяклi злтыя рзглiнвныя млнкi.

У дносiнх д дзяўчт Алесь меў, можн скзць, нбiтую руку. Хутк рспзнвў тых, што плявлi н лёгке жыцьцё, нмгўся трымцц воддль д iх. Але вось гэтт побч яго зусiм нейкi сблiвы, можн скзць, экспнт. Прыгжосьць, сьцiплсьць. У вчох проблiск спрыту й розуму. Пчынлся - Алесь дчувў гэт - пдрожж п нейкй змiнвнй тэрыторыi.

9

Антон Шпк тупў п свiм млым пкоi, як учдзелы. Вярнуўшыся з нчной прцы, дрэнн спў. Цяпер нiяк ня мог скнцэнтрвцц н тым прдмеце, якi нмгўся прцвць. Абрыўкi думк кружылiся ў глве цi ў пднябесьсi, цi н сёмй плянэце. Чсм пдкзвлi яны зусiм здровы сэнс, ле клi Шпк нмгўся зргнiзвць iх у лягiчную псьлядоўнсьць, рзьбяглiся, прпдлi. А пiсьменьнiк ведў, што тут не пдпрэшся бы якiмi эрзцмi. Птрэбне нешт слiдне, рыгiнльне. Клi трымцц пректу-пляну, длюстрвць няпростую згдку ў яе суцэльнй быйме, дык трэб трымць зырке вок н дробязх, зхоўвючы свю творчую мнеру пкзу глоўных гэрояў сюжэту. Як н тое лiх, Шпк д нейкг чсу пынуўся н душэўным спдзе.

Ён пдыйшоў д пiсьмовг стл, н якiм ляжл шмт пперы й новя перносня мшынпiск Смiт Крон зь белрускiм шрыфтм, выцягнуў цыгрэту з пчкi фiрмы Ротмн, узяў брытву з полкi, рзрэзў цыгрэту н дв квлкi, улжыў дзiн у муштук, пстрыкнуў зпльнiчкй, зцягнуўся дымм i зноў пчў тупць п пкоi.

Сярэдняг росту, худы, пвольны ў руху, выглядм твру Шпк выклiкў д сябе спчувньне. Мiзэрны, змучны. Жртўнiк, пбчыўшы яго, мог-бы ўсклiкнуць: бртк ты мой, клi-ж гэт цябе з бльшвiцкг кнцлягеру сьмерцi н волю пусьцiлi, чму-ж цябе не нкрмiлi? Твр з уплымi шчокмi, мршчыны н лбе, рссыпныя рэдкiя сiвыя влосы, нейкiя хврвiтыя гнькi ў ясн-блкiтных вчох пд буйнымi бровмi. Вочы цяпер жыв беглi, рукi сьцiсклiся ў кулкi ў кiшэнях шэрг пiнжк. Хвлявньне. Шпк чст спыняў свё тупньне п пкоi, углядўся ў нейкi дзiн пункт, быццм-бы вось н гэтй нейкй кропцы ён пвiнен спынiць хос тых думк, спрдквць iх, здысцыплiнвць, кб псьля дпведнымi рдкмi пры помчы мшынпiскi Смiт Крон згнць iх у кiрылiцу н пперы.

Пяцьдзесятк ззду. I тэм, якую прцоўвў, склдл вялiзную чстку ягонг жыцьця. З тго мтр'ялу, якi Шпк меў у зпсе, нехт нпiсў-бы цiквую прыгоднiцкую повесьць. Дрог вял з Зхдняй Белрусi, спд дне купцыi ў другую, прз пкуты, голд i холд у Сiбiры, дзе стрцiў жонку й млдог сын, псьля - Iрн, Iрк, Плестын, Афрык, Iтлiя - служб н фрнтох вйны ў чужой рмii. Шлях няведм куды, змгньне не з свой нрод... Длей... дзе кропку пствiць? I што дл-б бцькўшчыне й рськiдным цяпер п цэлым вольным сьвеце суродзiчм цiквя прыгоднiцкя повесьць? Больш тго: цi зчрпнулi-б з ткой лiтртуры нейке нтхненьне д змгньня з воргм, з Мскоўшчынй тыя, што цяпер яшчэ пняволеныя, што змгюцц тк цi нкш з чужым сьмерцяносным клянiяльным рэжымм?

Шпк ведў, якi цэнны й вялiкi твор можн змйстрвць н ягоным цiквым мтр'яле. Тк. Ня толькi можн... Ён пвiнен нпружыць усе све сiлы, кб узбрцц н тыя вышынi творчй дскнлсьцi, якiх яшчэ ня зьведў... Мов йдзе пр iншы твор, чымся Аляхновiчў "У кiпцюрох ГПУ", што неклi сэнсцыйн Эўропй усклыхнуў.

У лiку дгэтулiшнiх здбыткў Шпк меў нпiсныя й выдныя добрыя прцы. Вядом, той нйвжнейшы й нйбольш дскнлы твор зўсёды яшчэ плянуецц, ён-ж ў будучынi. Шпквы мтр'ялы купнт цэнзурвў перд вйною. Некторым дрогу ў кнiжны цi гзэтны сьвет згрджвлi. I ўсё-ж, хоць i бiл яго бязьлiтсн врожя цэнзур, творчы прцэс н роднй зямлi быў куды лягчэйшым. Члвек - быццм птушк ў свiм гнязьдзе. Дыхлся рзм з нродм. Дзялiлiся рзм беды й лiхлецьцi. Быццм грудное дзiця пры мтцы, цягнуў мрльне пдмцвньне з духове, няхй i зтукне культуры зпрыгоненг сялянскг нроду. У гэным усенродным цярпеньнi был ягоня мгутня пор, тм гртвўся дух, рос зрд прктыкi, што неклi вунь як сптрэбiцц н ўхбiстым шляху будучынi. Колькi купнт не нмгўся, нродных волтў, людзей вялiкг розуму, прдбчньня, птрыятызму й фiзычнг грту, ня мог н кленi пствiць. Гэткiя былi. Шпк верыў, што яны й цяпер ёсьць. Прцуюць i змгюцц. I неклi пермогуць. Нкш быць ня мож! - Шпк непхiсн ў тое верыў. Ягоне крэдо, сьвятое сьвятых: пермог прыйдзе! Мскоўскя "iмпэрыя зл" - гргр няволi, якую стврылi нiкчэмнiкi й прзiты, рзвлiцц тк, як д гэтг чсу н прцягу тысячгодзьдзяў рзвльвлiся ўсе iншыя, мгутныя iмпэрыi.

У Рдфордзе псялiлся ўжо немля, як тут нзывлi, клёнiя Шпковых суродзiчў. Яны псьля вйны прыехлi. Птушкi з воргм "рськiдных гнёздў". Адны зь iх - "дыпiсы" (пводле клясыфiкцыi зходнiх хўрусьнiкў - "пермешчныя собы"), знчыцц тыя, кторых Немцы ў чсе вйны змбiлiзвлi й вывезьлi ў фшыстоўскую Гiтлерву Нямеччыну н розныя нявольнiцкiя прцы. Менш было ткiх, кторыя пры дступленьнi Немцў пйшлi н зхд, кб выкрыстць нгоду й уртвцц д бодвух тырнў, якiх добр вызнчыл мудря сялянскя хрктрыстык: "бое рбое", бо "дв роўныя гды, iх н дным суку трэб пвесiць". Гэтыя пошнiя плянвлi н вялiкую длеглсьць: трпiць у вольны сьвет. Н ўсiх ткiх дыпiсў плявлi псьля вйны п цэлй прсторы Зходняй Эўропы бльшвiцкiя рэптрыяцыйныя кмiсii пд кiрўнiцтвм спэцў, што ўжо вымрдвлi мiльёны нявiнных у Гулгу. Гэтым бльшвiцкiм спэцм пмглi Брытнцы i Амэрыкнцы, пошнiя, вiдць, нтхнёныя прэзыдэнтм Рузвэлтм, што ўжо добр знемгў i свiм зьдзiцянелым розумм упдбў быў "дзядзю" Джов Стлiн ды пмог яму плову Эўропы ддць.

Iншя груп - быўшыя вйскоўцы з польскiх дзьдзелў Брытнске рмii, кторыя прйшлi Гулг, бо бхiтрылi "бое рбое" ды яшчэ ў мундзiрх хўрусьнiцке рмii пмглi дбiвць гiтлерўскую Нямеччыну. Шмтлiкiя зь iх прыехлi сюды ўжо ў 1946-м годзе, трымлi д кндыйскг ўрду двухгдовг тэрмiну кнтркты прцы н фэрмх. Яны пчлi све першыя крокi ў вольным сьвеце д гнявых вiлў з зплтй 45 длярў н месяц, хрчмi й пмешкньнем. Уявеце сбе, прыклдн, як мог быўшы тнкiст рэгвць н ткое пытньне кндыйскг фрмэр: "А ты коньмi кiрвць умееш?"

Гэтыя новыя Шпквы суродзiчы пчулi, што ў Кндзе ёсьць нейкя кольксьць строй белрускй эмiгрцыi. Пчлi шукць тых "клюмбсў". I якое-ж вялiзне было iхне ршчрвньне, клi ў розных "рбочых клубх Горкг" цi iншых мясцох сустрклi iх i фшысьцiлi iм бльшвiцкiя грлпны. Тк. Жўнерў з рмii, якя змглся з гiтлерўскiмi фшыстмi, гэт той смй клiшняй Стлiнвй блiзкй i вжнй "сюзьнiцй Вялiкй Гермнiяй", гэтыя дурмненыя суродзiчы нзывлi фшыстмi! З кроткi чс Шпквы суродзiчы спнтрылi, што нiякг нцыянльнг жыцьця рней прыехўшыя сюды "землякi з Грдзеншчыны, Вiленшчыны цi Вiцебшчыны бо Берсьцейшчыны" тут ня мелi й не стврылi. Лдня кольксьць, - ктлiкiстлiся "плякмi". А ў цямноце й нцыянльнй нясьведмсьцi бльшынi з гулу дўно згнязьдзiўся рк чырвон-мскоўске пошсьцi. Дзецi iхныя ў бльшынi ня ведлi мовы свiх бцькоў. Кнфузу нцыянльнсьцi i духовй ляяльнсьцi гэтых "клюмбусў" ды iхных ншчдкў спдрожнiчў яшчэ фкт, што вялiзны й неперможны "сюзьнiк" зхднiх дэмкртычных дзяржвў у вйне - гэтт гульнведмя i хрбря "Рш"-Рсея - пдчс вйны здбыл ў вчох iхных ўрэол нейкй звышсiлы й поўнй вышэйшй спрвядлiвсьцi. Адтуль, д тког зьбянтэжнг ўяўленьня як руку пдць у рэчышч вялiкг й мгутнг слвянскг сьвету i прдкзнг шмтлiкiмi "пррокмi" мiсiянiзму вялiкй "Ршы"-Рсеi. Дзякуючы кмунiстычным гiттрм, нцыянльня нясьведмсьць i млпiсьменнсьць ншых суродзiчў, якiх новпрыбылыя нзывлi спчтку "клюмбусмi", iшл н помч кмунiстычнй пртыi Кнды i мхляром з мскоўскг цэнтру.

Шпквы суродзiчы, нмгючыся нсмперш пнвць няведмую мову новй крiны, здбыць птрэбныя прфэсii, улдзiцц н прцы, пвiнны былi д сновў будвць грмдзкiя ргнiзцыi, Божыя сьвятынi, фiннсвыя й нвуковыя iнстытуцыi - стврць цэлы кмплект птрэбных устновў свёй нцыянльнй белрускй сям'i ў Кндзе. Белрусь нгул тут был мл зння. Нвт смя нзв яе. Ня толькi дурмненыя неклi чужынцмi суродзiчы, ле нйбольш чужыя, уключн зь дзяржўнымi й грмдзкiмi ўстновмi Кнды, блытлi гэную "Уйт Ршу" цi "Белршу" з "Ршй". Апроч тго Кндыйцы, што добр ўмелi жлукцiць пiв й счыць гкэй, зьвязвлi тую чырвоную Ршу з гэнй белй. Вось у ткiх бствiнх Белрусы, - гэтыя зь белй Русi нейкiя "дыпiсы", - пчынлi ў новй крiне будвць све нцыянльныя ўстновы, прэсу, сьвятынi i ўсё iнше.

Шпк увжн прыглядўся свiм суродзiчм. Бльшыня зь iх - сыны белрускiх нiвў з Зхдняй Белрусi. Первжн млдыя, несямейныя. Мл дзяўчт. Людзi, што ўмелi ксой i плугм плёны н роднй зямлi множыць. Гэтт некторыя прцвлi н фэрмх, ле бльшыня псялялся ў грдох, знходзiл прцы н розных прдпрыемствх. Першя мэт iх - купля свйго дому. Н жль, людзi з сьветй склдлi сьцiплы прцэнт iхнг лiку. Прўд, некторыя тут ужо беглi ў школы, псьля здбывлi вышэйшую дукцыю ў розных глiнх. Сумленны, прцвiты нрод. Ззду - кшмр вйны, вялiзня жыцьцёвя прктык. У сэрцх - грчя любоў д збрнй чужнiком роднй зямлi, пкутнiкў у стршэнным прыгоне. Адгэтуль i нхiл д плiтычнй кцыi. Прцiўнiкм зьяўляўся двечны ворг пняволенй бцькўшчыны, той Куплў "чужк-дзiкун" i гэныя "рсквныя рбы", што "бцькўшчыну рэжуць н кускi". Тырн цяпер прыкрывўся гумнiзмм, вёў кмпнiю з мiр н ўсiм сьвеце, хця вунь кгдзе ў Крэi рсплiў быў вялiкую зхопнiцкую вйну. Атрымў нлежны дпор, цяпер лiж рны.

Шпквы суродзiчы ўзмоцнiлi гульны нтымскоўскi фронт, што ўключў сiлы эмiгрнтў з бльшынi пняволеных Мсквою нродў. Актыўнсьць пряўлялся ў мсвых дэмнстрцыях супрць чырвон-фшыстоўскй Мсквы з розных нгодў. Здрылся, для прыклду, што клi ў Рдфорд мясцовыя кмунiсты i iхныя спдрожнiкi зпрсiлi няслўнг "чырвонг дзяк" Гўлет Джнсн з Кнтэрбэры ў Ангельшчыне н тк звны кнгрэс мiру, дэмнстрнты з пняволеных Мсквой нродў выйшлi дзясяткмi тысячў н вулiцы горду й спрлiжвлi ягоны цэнтр. Не дрм мясцовя гзэт "Тэлегрм" нзўтр крычл вялiкiм сэнсцыйным зглоўкм н цэлую шырыню першй бчыны: "Вйн н мiрным кнгрэсе". Дзякуючы вось ткiм супольным кцыям, "новыя Кндыйцы" дрзу зьвярнулi н сябе ўвгу мясцовых бясхрыбетных, з чэмбэрленўскiмi нхiлмi, плiтыкў, што ў длейшым мел ўплыў н дносiны кндыйскiх урдў д новых кндыйскiх грмдзянў з Усходняй Эўропы дый д чырвон-фшыстоўске мфii з мскоўскг Крэмля. Шпквы суродзiчы брлi пстянны i ктыўны ўдзел у супрцьмскоўскiх кцыях i дзiв ням тму, што пiсьменьнiк чэрпў све творчыя сiлы з мрльнг грту свiх суродзiчў.

Знёмств з культурй i плiтыкй дзяржўн двухмоўнй Кнды прынясло белрускму пiсьменьнiку вялiке ршчрвньне. Зь ягонй сцыяльнй пзыцыi, - з смг нiзу, - немгчым было ўстнвiць кнтктў з кндыйскiм нвуковым, лiтртурным цi плiтычным верхм. Шпк счыў i нлiзвў тое, што плыло цi влчылся с сродкў мсве iнфрмцыi друку, рдыё i яшчэ ў пялёнкх чорн-белг тэлебчньня. Кжны дзень пкзвў новыя грызонты прцоўнг й гндлёвг рынку. Рэклям й розныя дзялкi-энтрэпрэнёры жырэлi н спорце. Кб гэт яны прынмсi плову чсу, што н спорт, ддвлi н культуру. Шмт прўды было ў тым, як скзў дзiн з суродзiчў пр Кнду: тэхнiк вялiкя, культуры ням... У вышэйшых нвуковых iнстытуцыях ды глiнх мсве iнфрмцыi зьвiлi гнёзды й рсплдзiлiся левкi й мрксiсты з кгорты тых, што ў трыццтых гдох сьпяшылi ў Мскву пклнiцц кiрўнiком "пердвое сцыялiстычне крiны", псьля смi, як учдзелыя, пшырлi хлусьню пр тую Мскоўшчыну й новы врврскi, чырвоны фшыстоўскi рэжым, якi ўжо тды штучным голдм i Гулгм мрдвў мiльёны нявiнных людзей. Перд выбрмi ў розныя ўрды, грдзкiя, првiнцыяльныя i фэдэрльныя, - члвеку ж вушы бляпюць розныя "першклясн дэмкртычныя" кндыдты, пчынючы д трох глоўных пртыяў, кнчючы тымi, у смым хвосьцiку, кмунiстмi, што пры помчы рознг "прлетрыяту" й "пргрэсiстў" не мглi нiког й нiкуды выбрць. Све-ж, кндыйскiя сцыялiсты, як првiл, трымлi трэцяе, знчыцц пошняе месц.

Пiсьменьнiк Шпк i ягоныя суродзiчы лiчылi сябе голсм пняволенг нроду. Трэб было прцвць, кб пр той зпрыгонены нрод пчулi нйвжнейшыя плiтыкi i ўплывовыя людзi пердвых i нймгутнейшых зхднiх дэмкртыяў. Iншыя нроды, прыклдн Плякi, мелi н Зхдзе дўно вытптныя дыплямтычныя i культурныя сьцежкi. А што Белрусы? Дрм, як пнтны, бегў Луцкевiч неклi п Прыжы, кб рэпрэзэнтвць Белрускую Нродную Рэспублiку н мiрнй Вэрсльскй кнфэрэнцыi. Польскiя "моцрствовыя" дынзўры змбiлiзвлi былi све сiлы, пусьцiлi ў ход гнюсныя iнтрыгi, кб голсу новнроджнй незлежнй Белрускй Нроднй Рэспублiкi нiхто не пчуў.

Розне зь гiсторыi свйго нроду прыгдвў Антон Шпк, прўноўвў зь цяпершнiм. Бязумоўн, усiм думючым белрускiм птрыётм было ясн, што прз ткiх пкутнiкў i гэрояў, як Клiноўскi, Бгушэвiч, Грун, Купл i шмт iншых дрджлся, крыввiлся, пдл i ўствл д жыцьця новя i ўжо тысячгдовя крiн, тя смя, што дл сьвету Скрыну й Буднг, Афрсiньню Полцкую i Спегу, Ксьцюшку i Мiцкевiч, Дмейку i цэлы легiён iншых, якiх купнты-рбўлсьнiкi блмуцiлi й выкрыстлi для чужых белрускму пняволенму нроду iнтрэсў. Цяпер был крытычня сытуцыя. Трэб бвязкв, кб зхднi сьвет, якi дзiн мож здужць Мскву, ведў пр вялiкую ктстрофу, што нблiжецц пд мскй гумнiзму, пргрэсу, мiру. Адтуль iдзе няволя, прыгон, бязбожнiцтв, жхлiвя глеч i сьмерць.

Былi-ж спдзявньнi, што бльшыня Кндыйцў выслухе i зрзумее выгнных з родне зямлi i ўсiмi пкрыўджных. Якя нiўнсьць! Д гэных уверсе, што кiрвлi гэтй гргрй д Атлянтычнг д Цiхг кiяну, ня было шнцў нiяк длезьцi. А гэтыя зьнiзу, што цiквiлiся гкеем, нгул спортм, комiкмi й глумiлi пiв Молсн i Лбт, не мглi, кб i хцелi, ткiх, як Шпк рзумець. Дый нвошт гэтыя "прклятыя дыпiсы" Кндыйцм, кторыя длi iм лёгкi хлеб, свёй нейкй дурной плiтыкй гловы дурць? Гэтт-ж збоку, зь юдвй усьмешкй, мясцовы чырвоны мхляр, у сцыяльных спрвх дмысловы мрксiстоўскi "экспэрт", брбнiў пр мiрную стлiнскую цi хрушчоўскую плiтыку. Iншыя-ж, што н мскоўскiм iшлi пвдку, фшысьцiлi ткiм, як Шпк, н ўсе зстўкi, бвiнвчвлi iх у супрцоўнiцтве зь гiтлерўскiмi злчынцмi, пгржлi судмi й рсплтй з "грхi перд свецкй рдзiмй".

Шпк нмгўся мбiлiзвць усе све сiлы, кб прўду пр пняволены нрод, пр мiльённыя хвяры, згньбвныя сьвятынi, пр пошсьць русыфiкцыi, зьнiшчэньне цэлй вялiкй культуры вялiкг нроду, пр поўную нтынродную нiкчэмнсьць купыцыйнг мскоўскг рэжыму, кб пр ўсё гэт сьвет пчуў. Звнi звон н трывогу! Няхй чуюць у Мнгтне й Вшынгтоне, нд Тмiзй i ў Аттве, нд Амзонкй i ў Рыме, у Прыжы й Буэнос-Айрэс, у Кнбэры й Менску, у Мскве й Вршве. Звнi, ня спыняйся, ппнтуж усе све сiлы. Нркеш, што ты, н смым нiзе сцыяльнй дрбiны ў Кндзе шмт церпiш. Згдй тых, якiх цяпер морць голдм, холдм, непсiльнй прцй у Гулгу!

Iдзi, рскзвй. Няхй чуюць! Нехт, мгчым, нствiць н твё глшэньне цi крык роспчы свё вух. Бчыш, спгд ёсьць. Прўд, i ян з нiўнй сьпiною. Гэт, хутчэй, спчувньне д глоднг, зьбiтг з ног i бяздомнг сбкi, чымся клеўшг ў глечы i змрдвнг тысячмi жыцьцёвых дрог i бездрожжў члвек, што бчыў пекл i выйшў зь яго, што персьцергў перд сучснымi i новымi фiзычнымi i духовымi чрнобылямi. Дводзiлся выступць н дэмнстрцыях, ппярэджвць, пiсць у гзэты. Тк, ле-ж... Здрлся, што некторыя рты д зьдзiўленьня рзяўлялi, пр жвчку Рыглея н момнт збывлiся. Поцiск рукi, спчувньне...

У псьлявенным грмiдры сродкў мсве iнфрмцыi ўсюды i мль зўсёды ж н пердвых стял тэм вымрдвных гiтлерўскiмi нцыстмi шсьцi мiльёнў Жыдоў. Нрод пцярпеў, жхлiвыя стрты меў, што й кзць! Новстворны Iзрэль зьзяў у цэнтры ўвгi. Як н гэтую сцэну трпiць нейкй тм здрыпнй, тут зусiм няведмй Белрусi? Н роднй зруйнвнй зямлi людзi, якiх венны гонь бмiнуў, цяпер дно вылзiлi зь зямлянк. У Курптх ля Менску ды ў iншых мясцох рнейшг грндыёзнг мштбу злчыну врвры-збойцы згдлi рскопвць мсвыя мгiлы нявiнных хвярў ды перхвць iх у "бясьпечныя месцы".

Кндыйскi, мэрыкнскi i iншыя бiзнэсвыя вярхi цiквiў пргрэс пляну Мршл, што нмгўся пствiць н ногi рзбурную Зходнюю Эўропу. У крмх зьявiлiся чорн-белыя тэлевiзры. Ур! Цяпер Джоў i Джэк, глумячы Лбт i Молсн, могуць з свю гкэйную дружыну з хтняе кнпы грлпнiць. А тм - грошы, грошы, грошы! Пердвыя плiтыкi трымлi зырке вок н тым, колькi Светм можн пшнiцы прдць, якi iншы бiзнэс з Крмлём зрбiць. Гэт-ж смя Кнд, пчынючы д Гдсн Бэй кмпнii, н якiм прынцыпе, як дзяржв, снвлся й рсл? Што добре для бiзнэсу, тое добре i для крiны. Во вм - просты рцэпт, мгчым д тго мудрг Шкот Смiт. Дык i цяпер, клi гэт добр для бiзнэсу, дык чму iз тым "дзядзькм Джовм Стлiнм" не гндлявць? Ясн? Нвошт кму было глву нейкiм тм выдумным Гулгм мрочыць!

Зхднiя плiтыкi, нвукоўцы, выдтныя бнкiры i бiзнэсмэны, дзеячы культуры, - клi нвт i не быяквыя д злчынствў бльшвiцкг нтынроднг ттлiтрызму - ждлi цяпер сядзець у сгрэтых нседжных гнёздх. Прлiвлi вунь кроў, пермглi, жхлiвя вйн мiнул. I чго тут нейкiя дыпiсы, якiм мы лску зрбiлi, у свой дом упусьцiўшы, чго гэтыя выкiдышы з Эўропы тут збоку нейкую бязглузьдзiцу гродзяць, што быццм нш хўрусьнiк Стлiн горшы з ягонг-ж клiшняг хўрусьнiк Гiтлер? Цьфу н вс, ткiя вы ды гэткiя! Пводле iх, гэных-ж дыпiсў, тут, у Кндзе кмунiст сядзеў мль пд кжным ложкм. Што ты скжш ткiм дзiвком! I некторыя пгржюць, што й сюды мсклi дбяруцц, клi вы, пэцклi кндыйскiя, у iх розуму не нвучыцеся. Пропдм ты прпдзi! Не, тут, у Кндзе, гэтг ня мож здрыцц!

Шпкв сытуцыя был куды цяжэйшя яшчэ й тму, што якрз д яго, як духовг првдыр новпўстлй грмды ў гордзе, члвек з прэстыжм лiтртурным, Белрусы чклi i грту, i розуму, i вытрывлсьцi. Пiсьменьнiк прцвў у гтэлi. Гдзiны прцы дрэнныя, зплт мiзэрня. Ды што зробiш? У ягоных гдох ня стнеш пры нейкiм мэтлрэзным стнку, кб дзе што лягчэйше, тут птрэбныя здольнсьцi i нейкую бiзнэсвую дукцыю.

Шпк чст знемгў. Цялесныя нямоглсьцi вытокмi сяглi ў перпоўненую цярпеньнямi мiнуўшчыну. Поўнг рмонту чклi зубы. Дкучл дўгя зморнсьць. Клi-б не ягоны добры сябр Алесь Якiмовiч, хто веде... Мгчым, што двялося-б ужо лiпець у чрзе ў "Скт Мiшн" з мiскй супу. Клi Якiмовiч нведвў Шпк, пкiдў нейкую помч. Нiколi не двў грошй Шпку ў рукi. Дляровыя бнкноты трплялi неяк то пд мшынпiску н стле, цi н полку тулетную, бо ў iнше месц, дзе Шпкв рук бвязкв н iх трпiць. Цi дзiн рз пiсьменьнiк пртэствў. Ягоня годнсьць не пзвлял прызнцц д жбрцтв ў "крiне вялiзных мгчымсьцяў". Ды нявжн колькi рзоў пiсьменьнiк нлягў н Алеся, кб той нiдзе ў яго й нiколi нiякiх грошй не пкiдў, дзяцюк бжыўся, што ён нiколi тког нiчог не рбiў i, дльбог, нiчог пр гэт ня веде.

Нейкiм чынм у Шпквй квтэры зьяўлялiся i iншыя пдркi пры дпведных нгодх. Нвт см тя мшынпiск Смiт Крон прыбыл н квтэру якрз пердугодкмi пiсьменьнiквых нрдзiнў, кртк пдпiсня "Вшым зычлiвым сябрм". Клi-ж Шпк пртэствў, Алесь бжыўся н ўсiх сьвятых, што ён н ткую "экстрвгнцыю" не двжыўся. Зхвлiся i твры, i годнсьць, i нiхто нiког не ўквялiў. А жыцьцё, яно iшло, бо, як тыя мудрцы кзлi, тк было нпiсн...

10

Шпк пчуў шум н доле, нейчыя скрыпучыя крокi н сходх i псьля сьцярожны стук у дзьверы.

- Клi лск.

У дзьвярох зьявiўся Алесь. Было гэт позным вечрм, пру гдзiнў перд тым, як пiсьменьнiк меў iсьцi н прцу. Ён спсьцярог рспрменены Алесеў твр. Здвленьне, рдсьць? Нешт-ж здрылся. Быў гэт твр члвек, якi цяпер шчодр чэрпў мтр'яльне дбро з жыцьця i ня меў прычынў, кб скрывць све пчуцьцi. Алесь прывiтўся.

- Пршу, сядй. Што новг прыносiш?

- Перш з ўсё, як вше здроўе? - спытўся ў Шпк Алесь.

- Скрыпiць, як тя ндломня глiн, см ведеш... Дык чым пхвлiшся?

- Вы не пверыце, - пчў не без хвлявньня Алесь, выцягвючы зь кiшэнi пзлочную цыгрэтнiцу й прпнуючы пiсьменьнiку зкурыць. - Учор трымў пвышэньне. Прызнцц, спдзявўся, ле не тк скор...

- Вiншую. Ждю спору ў прцы i няхй Бог пмге.

- Дзякую, спдр Шпк, дзякую.

- А што з новя пзыцыя?

- Длучылi мяне д экзэкутывы i ўзвлiлi н плечы цэлы вялiзны дэпртмэнт. Дволi цяжкi воз, ле як упргуся дык пцягну.

- Ням прычынў, кб не пцягнуў, - скзў Антон Шпк i сеў.

- З гэтй нгоды рблю сьвят ў пятнiцу вечрм. Тму я збегся. Хцелся-б мець гонр...

- Гонр быў-бы мой, - уствiў Шпк, - ле я зпрўды ня ведю. Мушу прцвць i пiць мне ня трэб. Апроч тго, тве сябры, якiх ты нпэўн ўжо зпрсiў, мл супольнг с мною мюць.

- Нонсэнс. Збудзьцеся пр розьнiцы, прыхдзiце й гуляйце. Нiхто нiког пiць ня змуше. Будзеце ў мяне нйвжнейшым госьцем. Пршу вс.

Iншым рзм пiсьменьнiк ужо згдзiўся-б. Нешт стлся. Голс ягоны меў цяпер тую хрктэрную гэтму члвеку цьвёрдсьць, якую Алесь зўвжыў ужо пру рзоў у мiнулым.

- У чым спрв, скжыце? Нешт вм дкуче, нейкя кчк вс убрыкнул, - усьмiхнуўся Алесь.

Н бцькўшчыне яны не сустрклiся. Алесь чуў пр Шпк i вйной чытў ягоныя творы. У Кндзе пзнёмiлiся. Спчтку Шпк трымў пэўную длеглсьць д гэтг, як ён мерквў, кр'ерыст. Пступов Алесеў просты й прыяцельскi пдыход, добрыя дносiны, шчырсьць i зпрўдня дбрыня ягонг сэрц, ды не н пошнiм месцы "помч добрг сябры" рзмылi ўсе зпруды Шпквй сьцярожнсьцi. Пiсьменьнiк цяпер Алесю поўнсьцю двярў.

- Сяньня, прбч брток, не хцелся-б пр гэт гврыць. Шпк устў, нлiў з крну шклянку вды, выпiў i зноў сеў.

- Я ўгдў. Нешт вм дкуче. Чму-ж с мной не пдзялiцц? Мож я пмог-бы...

- Не, Алесь, нiхто не пмож мне, клi см гэтг не плгоджу. Пршу зрзумець: я вельмi цябе цню, пвжю, ты шмт мне дпмог.

- Пр якую гэт вы помч гворыце?

- Дй мне слов скзць. Ведю, што ты мне пмгў i нвошт нм у жмуркi гуляць. Але цяпер, вер мне, ты ня зможш пмгчы, кб нвт усе све сiлы плжыў н гэт.

- Нешт зпрўды вельмi вжне i блюче, - скзў Алесь.

- Блюче.

Нстл дўгое мўчньне. Алесь чкў.

- Мгчым я неклi згдвў тбе пр члвек, якi прцвў с мной у гтэлi, - пвольн гврыў пiсьменьнiк. - Перд вйной у Эстонii ён меў высокi чын, прынмся мне тк кзў. Быў шэфм дэпртмэнту ў мiнiстэрстве дукцыi, ме нвуковы тытул. Зпрўды дуквны i культурны члвек.

- Здецц, што вы мне рней рскзвлi пр яго, - перрвў Шпк Алесь. - Чму вы кжце прцвў? Цi ўжо не прцуе?

- Але-ж ты скчш нперд... Пслухй, не гнi. Ён прцвў с мною тры гды. Добры, сумленны, рзумны, прцвiты члвек. Прыемн й крысн тког побч мець. Мне чсм здвлся, што ён свяк мой, рзумееш? Н пру гдоў стрэйшы з мяне, стрцiў сям'ю пдчс вйны, уцёк перд бльшвiкмi. Здроўе ягоне пйшло н скон. Апроч фiзычных нямоглсьцяў цярпеў i мрльныя. Уявi сбе як цяжк iнтэлектулу вытрымць цяжксьцi быту, усьведмляючы, што не н тое вучыўся, кб чысьцiць дходкi гршовых рысткртў...

- Тк, тк ведю. Дык што стлся?

- Учор яго з прцы выкiнулi.

- Выкiнулi? Чму?

- Зснуў н прцы. Я ведў, што яму немч дкуче. Нчня зьмен для яго был зндт цяжкя. Але-ж дмовiлi яму н дзённую. Дык ён вось слбеў i зснуў. Бос злвiў яго i тут-ж, нягоднiк, выгнў з прцы!

- Нiчог дзiўнг. У вс ням прфсюзу, кб зступiўся?

- Ням нiякг прфсюзу й нiхто яму не пмож. Стры мль рсплкўся. Я пмкнуўся, кб зступiцц з яго. Толькi дкрыў рот, ты ведеш, што мне бос н гэт?

- Няцяжк дгдць.

- Ты. кж, увжй! Бчыш, вунь цэлы нтоўп беспрцоўных стукецц ў дзьверы. Я зрзумеў.

Нступiл цяжкое й нязручне мўчньне. Алесь ведў як уквялiлi строг пiсьменьнiк, пводле свёй сцыяльнй пзыцыi ў гэтй крiне "вялiзных мгчымсьцяў" - чысьцiльнiк дходкў цi прыбiрльняў. Тут-ж яшчэ з шырк ўжывным ярлыком - "пркляты дыпiс". Уклолi ў сэрц, цi, як нкш кжуць, здзелi з жывое i смог Алеся. Удр п члвечй годнсьцi. Новы сьвет, ур! Свбод! Вольны рынк! Адчынiлi дзьверы, кб прыхiнуць, дць прытулк гротнiкм, што ўцяклi д жхлiвг Гулгу. Людзi спдзявлiся, што змогуць дць у скрбнiцу гэтй гсьцiннй крiны све жыцьцёвыя прктычныя i нвуковыя здбыткi, персьцергчы гэты нiўны сьвет перд ндыходзячй небясьпекй... Прынялi. Шчотку й мятлу ў рукi, плястыковыя руквiцы, дызынфэктр i пршок ды мыл - бяжыце пдлогi ды дходкi мыць i чысьцiць! I з гэт iм здкi меш цлвць, бо вунь грмд беспрцоўных дзьверы ломiць.

- Я рзвжў пр гэт, - прдўжў, ходзячы п пкоi Шпк, - рзглядў усякiя з i супрць, стрўся зiрнуць н сытуцыю зь iхнг боку. I не знйшоў прўдньня, цi, клi хочш, рцыянльнсьцi. Члвек пствiлi тврм д сьцяны i зьвязлi яму ззду рукi. Нiчог ня ме вгi проч твiх мускулў i фiзычне трывлсьцi. I гэтт збоку кiвецц пгржльны прывiд. Рзумееш? Члвек ж дрыжыць д сме думкi, што-б ён рбiў, клi-б пынуўся ў сытуцыi тго злшчснг Эстонц...

- Ды гэт толькi невялiкя чстк цэлсьцi. Н жль, члвек створны ня толькi з ксьцей ды цел, пердусiм мускулў. А тут, як выгляде, ням месц для iншых, прынмсi ў тым сяродзьдзi, дзе я пынуўся. Што з джунгля! Цяпер мож рзумееш крыху лепш тых людзей, первжн выгнньнiкў, нвуковых, творчых, кмэрцыйных цi кроўных рысткртў - кторых бльшвiцкя контррэвлюцыя выплюнул н рынк прыскiх цi бэрлiнскiх кэльнэрў, тксiстў, пдчышчльнiкў дходных ды iншых тк звных прцў, пр якiя пзьней iрнiзвлi бльшвiцкiя збойцы й будўнiкi кнцлягерў сьмерцi... А цяпер i многiя з нс, стршыя векм, у пдобнй сытуцыi, дно мы - дзецi з рськiдных гнёздў, нiякя тм кроўня рысткрцыя, бедныя дзецi вялiкг зпрыгоненг нроду, якiя вучылiся, кб розумм свiм i ведмi прыдбць яму лепшы быт. I тут во - н тбе! Трпiлi куды, мой ты Бож! I клi згдеш тыя вялiкiя спдзявньнi, якiмi жылi, ступючы н гэтую зямлю. Клi пдумеш, што можн было-б зрбiць, чым пмгчы пняволеным нродм, усiм iм - ня толькi белрускму, - ле нвт i рсейскму, бо i ён-ж тксм гэтымi мхлярмi-мфiяй пняволены...

Алесь пзiрў н зморны пiсьменьнiкў твр. Ведў, што члвек ме выгврыцц-выспвядцц хоць перд дной спгдлiвй душой. Мож тды, як людзi кжуць, удвя плягчэе. У дным выпдку Алесь уяўляў сябе нейкй губкй, што ўсосве нкопленую ў Шпквым ргнiзьме горыч. Цi врт было цяпер што Шпку гврыць, ды, - брнi Бож! - супярэчыць? Ягоне, Алесев, здньне цяпер - тут прысутнiчць, слухць, спгдць. Геньне, клi цел ня гноiць гнгрэн, птрбуе чсу. А Шпк прдўжў.

- Я тут, - от няхй Бог будзе мне сьветкй, - ня кiруюся дно свiм эго. Я ёсьць млзнчнй iстотй, што неклi будзе зьмеценя з твру зямлi й нiхто ня будзе трывожыцц цi я яшчэ жыву цi ўжо дыйшоў. Гэтт йдзе пр больше: нiхто не пмге ншму пняволенму нроду. Гэтыя людзi, кторыя тутк турбуюцц, што бжырюцц ды мюць змног ў трыбухх, зндт рстўсьцелi, зь iншг боку - нiяк ня могуць зьлiквiдвць беспрцоўя ды пмгчы зьбяднелым i пкрыўджным, - гэтыя людзi нiяк ня могуць пдняцц вышэй узроўню свiх првiнцыяльных i прфiяльных iнтрэсў. Як-ж яны могуць зпбегчы ктстрофе, якя - цяпер ужо ясн, як Божы дзень вiдць, прыблiжецц?

- Мяркую, што вы, спдр Шпк, пмыляецеся, - скзў Алесь. - Пэўне-ж, у гэтых людзей ёсьць недхопы. У кго iх ням! Кб рзбудзiць i мбiлiзвць н помч некму iгнрмусў, птрэбны чс. Я шчыр веру, што прцэс гэты ўжо пчўся. Вось тут н днях, у мiнулы тыдзень, у свёй прмове д этнiчнг прэсвг клюбу, лiдр лiбэрльне пртыi пдкрэсьлiў вжнсьць тго, кб Кндыйцы ведлi пр кмунiстычную пгрозу, ды сьцьвердзiў...

- Сьцьвердзiў?! - злосн сыкнуў Шпк. - Гэт-ж пслухй: пдкрэсьлiў i сьцьвердзiў! Дык яны дно толькi й робяць, што пдкрэсьлiвюць i сьцьвярджюць!

У тым голсе зьняможнг Шпк было столькi зплу й чыстй, непрыхвнй злосьцi, што жно Алесь зьдзiвiўся.

- Але што з гэтг? - прдўжў пiсьменьнiк. - Цi яны хця мюць элемэнтрне ўяўленьне пр род вйны, якя цяпер iдзе? Фу! Яны мяркуюць, што нiякй фктычн цяпер вйны ням. Бльшыня зь iх зблудзiлся ў мерквньнях, што будучя вйн выбухне ркетмi i тмнымi бомбмi. Мы ведем лепш, ле хто нс хоч слухць? Мерквньнi, дкрэсьлiвньнi, сьвярджэньнi... Тк... Чму-ж iм не прыхдзiць н ншыя зборы ды сьцьвярджць цi пдкрэсьлiвць н нш лд, кб нм спдбцц ды ншыя глсы ў пдтрымку пры выбрх пдпрэгчы? Але-ж мы бчым i iхны iншы бок. Кб пшнiцу свю прдць дык яны гтовыя мскоўскiя здкi лiзць. Цi-ж мы ня бчым, як iхныя плiтыкi бягуць, вочы н лоб, кб пцiснуць тырнм руку?! Тк, тк, брт... А тм iдзе мiрне суiснвньне, плепшньне зносiнў, менше нпружньне i iншыя бстрктныя трсцы. А мсклi ўсё новыя нроды ў све петлi ловяць. Во тбе, н! I цi-ж ты думеш, што бльшвiцкя хэўр i гэтых ншых плiтыкў п глоўцы пглдзiць? Нвошт? См глоўны рхiтэкт гэтг нйбольшг ў гiсторыi члвецтв крымiнлу, неклi скзў: яны прддуць нм вяроўкi, н кторых мы iх пвесiм. Цьфу!

Шпк зноў зкурыў. Хвлявньне выяўлялся ў ягоных нэрвовых рухх, колкiх вчох. Тое, што кзў, вылiвлся згдмi нблелг сэрц.

- Клi вы мне прбчыце, - гврыў Алесь, - дык скжу, што мне здецц вы крыху персольвеце, цi, як у нс кзлi, дугу ў iншы бок пергiнеце. Змног хвлюецеся...

- Хвлююся? Дугу пергiню? Што ты вярзеш! Усхвлявны я ёсьць i не бяз прычыны. Але дугi я не пергiню.

- Усё-ж я ня бчу прычыны для трывогi, - спкойн зключыў Якiмовiч.

- Слухй, Алесь. - Шпк, пдыйшоўшы блiзк, глядзеў яму ўвжн ў вочы, - прблем ў цябе тя, што ты дўно ўжо длучыўся д пгонi з длярмi, цi, як тут кжуць, у пцуковы гонкi ўключыўся. Гэт, вядом, ня ндт шкодне, клi яно не змiне многму iншму, вжнейшму ў жыцьцi.

- Што-ж вы прiлi-бы мне рбiць?

- Гэте твё пытньне вельмi ктульне. Усё-ж я не хцеў-бы н гэтую тэму зусiм шчыр выкзвцц бяручы н ўвгу ўсё тое добре, што ты для мяне зрбiў.

- Гврыце, клi лск. Я вс з прыемнсьцю выслухю i, спдзяюся, з вшых зўвг скрыстю.

- Тое, што можш пчуць, мгчым, ня будзе для цябе прыемным.

- Нiчог. Гврыце, я вытрымю.

Дзесьцi блiзк выл пжрня сiрэн. Шпк спынiўся, глядзеў у вкно прзь якое вiдць был вялiкя рухвя нэоння рэклям Кок-Кол дый мс меншых рэклямных i яркiх грдзкiх вулiчных сьвётлў. Пру хвiлiнў Шпк мўчў. Алесь пдзрвў, што пiсьменьнiк мяркуе цi врт з глыбiнi выцягвць нешт ня зусiм прыемне. Ды пiсьменьнiк нешт выршыў. Пвжным позiркм, двярнуўшыся д вкн, глядзеў н Алеся. I ў гэным позiрку зўвжыў Алесь знёмую яму iскру. Тк, гэт ткя смя ўтрытэтня iскр, якую дводзiлся Алесю нзiрць у вчох дкзных i ўпэўненых людзей тды, клi яны выкзвлi нейкiя дыдктычныя мудрсьцi. Гэт - чырвоне сьвятло. Яму нельг пярэчыць. Iдзi н яго, рызыкуй н свю шкоду.

- Клопт i слбсьць твя, Алесь, у тым, што як i многiя iншыя, ты ўжо зьмякчэў у вялiкiх мтр'яльных выгдх. Гэткiя мтр'яльныя выгды, як усiм ведм, чст прдукуюць плiтычных i iдэйных iнвлiдў. Мгчым ты см не спсьцярог як ты зьмянiўся, што цябе ўжо цяжк пзнць. Гэт ўжо не рнейшы Алесь Якiмовiч... Не. Я не гвру пр твё сэрц i пр тве погляды. Iдзе тут пр хвльшывыя дносiны, якiя чсмi цяжк зрзумець... Выгляде, быццм тве мзгi брсьлi жырм, што ты нўмысн ў жыцьцi дкiдеш усё больш вжне дно тму, кб не дстць д iншых у тэй гонцы з длярмi, у гэнй пцуковй гонцы, як тут кжуць...

- Я гэтг не зслужыў! Быццм я не пмгў! - ускочыў Алесь з дкорм у голсе. Пiсьменьнiк зпрўды яго ўклоў.

- Ты пмгў, ты зрбiў больш для ншй спрвы чымся многiя iншыя, рзм узятыя, - усё ткiм-ж ўпэўненым дыдктычным голсм прдўжў Шпк. Але чму цябе зь iмi рўняць? Тбе больш ддзен i д цябе больш птрбуецц.

Што Алесь мог н гэт дкзць? Ведў, што пiсьменьнiк трэб выслухць. Ён жыў у свiм, днму яму дступным ды ндзвычйн цiквым i пкутлiвым сьвеце i вось цяпер прыйшл пр, нядрэння нгод, кб перд гэтым "кпiтлiстм" рзлдвць свю душу. I бяд тму, хто мог стцц б'ектм ягонг дкору цi гньбвньня.

- Я кзў рней, што твой уклд у ншую спрву й грмду больш чым выдтны. Ды гэтг мл. Твiх грошй змл, Алесь мой дргi. Ты мусiш смог сябе псьвяцiць i хвярвць спрве ншг вызвольнг змгньня. Асблiв-ж пошнiмi чсмi ты неяк бокм, бокм... Сьвет, у якiм цяпер жывеш, пэўн, цiквы, бурлiвы цi iмклiвы, перпоўнены крыкмi зхпленьня рознг мштбу гэднiстў... Ты дптвўся, прытрнвўся д гэтг новг сяродзьдзя, што, здецц, нулявў сябе, рнейшг, зрбiўся быццм тркном у слдусе.

- Выгляде, што ты рзвжеш iз свiм духовым эго i нпэўн сьпяшыш зпэўнiць гэну iстоту, што ўсё ў прдку, што ты - свйго роду цц й што д цябе нiхто й нiчог не пвiнен птрбвць. Ты нпэўн ўжо перкнў сябе, што выбрў дзiн првiльны шлях i здбыў нутрны мiр. Чму-ж-бы не? Сцыяльны клiмт ндзiв спрыяльны, ты-ж ёсьць дным з грмды, што нмгецц здволiць розны мтр'яльны голд, цi, нкш кжучы, пргвiтсьць. Адным словм, ты дзiн з тых, што влочцц ўтоптнй сьцежкй, зырк нзiрючы, кб пдхпiць цi прыстсвцц д новых кiрункў, тутк модн ведмых social trends. Ведеш пр што гвру...

- Але пмятй, Алесь, што ты не нлежыш д гэтй грмды й нiколi не ўрсьцеш у яе. Нявжн, колькi i як зўзят будзеш нмгцц, ты ня зьлiквiдуеш гэтй другой iстоты - духовг я ўнутры сябе. Ян будзе зьяўляцц ў тысячх вiдў цi зьявў i ўсё ў крэньнi мiнулг. Ты нiяк ня зможш сябе дрэзць д твёй рнейшй бцькўшчыны й людзей. Клi я ведю душу Белрус, - ты вер мне, што ведю яе добр, - ты ня знойдзеш сховiшч цi прыпынку з шчытм дсттку й выгды. Ты меш душу, ты зндт мног перцярпеў. Духовыя дкоры ня спыняцц. Перстнь см сябе шуквць i мсквцц.

- Ведючы цябе, здгдвюся, што ты цi рз пр гэт думў сблiв ў гэтым бiзнэсвым грмiдры. Ты ня знойдзеш плёгкi д све духове iстоты, што ўнутры цябе, ян ня йдзе н нiякiя кмпрмiсы. Чсмi можш мець некторыя iлюзii...

Прыгнечны Алесь мўчў. Ясн, што Шпк трпiў у ягоную Ахiлесву пяту.

- Што-ж я мог-бы ў дкз н гэт скзць? - схмянуўся Якiмовiч. - Вы ўяўляеце мяне нейкг роду рэнэгтм, мож блудным сынм, што зь нейкй прычыны пкiнуў жыцьцядйныя грудзi мткi.

- Выбч мне, Алесь. Я не хцеў цябе пкрыўдзiць. Гэт, выгляде, мя сбiстя дэпрэсiя мяне спнукнул д гэтг...

Нступiл нязручне мўчньне. Алесев сьветле пчуцьцё i ўзьнёсля ўпэўненсьць, што влодл iм яшчэ д учршняг, дзесьцi зьнiкл. Гэты стры змгр, што мног перцярпеў i пернёс шмт лiх, дкрыў незгоеную рну.

- Пршу цябе, прбч, - зноў гврыў Шпк. - Ведеш, як я цябе цню... Але гэт... гэтых неклькi слоў, што я скзў, яны неяк вось тут, - рзуеш, спдзяюся, - з нблелг сэрц... Можш нзвць мяне стрым дурнем. Нгмнiў, цяпер перпршю.

Алесь увжлiв глядзеў н пiсьменьнiк. Як моцн ён мусiць цярпець i пержывць ды як тонк ўсё дчувць! Якi выбух, клi двялося скiнуць мску i выкзцц iз смй глыбiнi! У гэтым жыцьцём скрбчным i фiзычн слбленым целе бурлiў i перлiвўся неўтймвны вулькн. Цяпер Алесь слухў лгодную пiсьменьнiкву гутрку. Цяжк ян йшл, брывлся. Неўзбве ён пйшоў. Прыгдў, што прыйшоў быў з нмерм пгврыць с Шпком яшчэ пр нешт iнше, ле здрылся нкш. Мож клi iншым чсм.

11

Горке дзяцiнств i вйн шмт чго нвучылi. Цяпершняг Алеся можн было-б нзвць мэтдычным члвекм. Нявжн якiя былi пляны цi здумы-пректы, дзяцюк меў пэўную, зь якой бжыўся, мэтоду. Клi йшло пр нешт другрдне ды былi добрыя здткi н посьпех, грунтоўне кмбiнвньне дпдл. Клi-ж н прыцэл трэб было ўзяць i здбыць зпрўды нешт вжне, вiд н посьпех сумлеўны, Алесь пчынў плянвць кжную дрбнiцу. Н першым этпе ствiў рзьведку. Стря i мудря прыкзк: сем рзоў дмер i рз дрэж. Псьля добре рзьведкi, зьнюхўшы-прнюхўшы, можн было сур'ёзн брцц. Мэтд пэўны i зь няпмятных чсоў выдтнымi людзьмi прктыквны. Алесь любiў выклiк, клi меў нейкiя шнсы н посьпех. У дносiнх д дзевк большг плянвньня не птрбвлся, хця рзьведк был цлкм небходня.

Клi Вер Мк зьявiлся яму н вок, Алесь узяўся з рзьведку. Перш з ўсё фiзычны выгляд дзяўчыны. Цц, ляля! Ян прыцягвл д сябе ўвгу й вочы пердусiм юрлiвых дзяцюкоў. Бурлiл млдя кроў. Крысным для Алеся ддткм было й тое, што дзяўчын быццм пынулся пд ягонй улдй у крме, знчыцц ў нечым д яго злежнй. Прўд, ндужывньне ткой, скзць-бы, злежнсьцi ня месьцiлся ў дзяцюковй глве. Клi гэтя соб ня был нейкiм эрзцм, зпрўды нечым вртсным, пры зляцньнi д яе трэб было бвязкв дць ёй поўную волю, нiякiм чынм не ндужывць свйго прыярытэту цi бiзнэсвг стновiшч.

Першпчтныя нзiрньнi длi Алесю снову думць, што дзяўчын не нлежл д нтоўпу. Клi-б дзяцюк грунтоўн ведў ейне пходжньне, i тую "пяшчоту" якой был хiнул Веру свецкя гентур, быў-бы стврыў д яе iншы пдыход. Здрылся тк, што нехт iншы зплянвў шхмтную гульню i прдумў пдрожжы розных фiгурў н длёкую мэту. Алесь бчыў дно дзiн бок мэдлю i той у цьмяным сьвятле. Дзяўчын выглядл сьцiплй, зрўнвжнй, някiдкй д хлпцоў i, здецц, незнгжвнй нiякiм кхньнем. У гэны чс модн плылi i дплывлi розныя моды, первжн ў вопртцы i ў рознй мрльнсьцi цi мрльнсьцi мэрыкнскй, ў шырэйшым мштбе зхдняй молдзi, з вытокмi дзесьцi д рок'н'ролу Элвiс Прэслi i лiвэрпульскiх Бiтлсў. Гэня шумлiвя i крыклiвя молдзь, у кторй пчуцьцё, пдпхнуте нркмнiяй, публiчн пкзвл свой гiдны твр, якрз зхплялся рознымi дыёзнымi рцыянльнму члвеку "модмi". А гэтя дзяўчын, быццм-бы для кнтрсту, як н пкз, не нлежл д гульнг хору, жыл, як выглядл, свiм розумм.

Перд свiм прыездм н гэты кнтынэнт Алесь трымўся поглядў пр трдыцыйную жыцьцёвую ролю жнчыны, якя бжылся дўно ў белрускiм сялянскiм сяродзьдзi. Жнчын рдзiл дзяцей, дглядл iх, любiл муж, цяжк прцвл i ля хты, i н гонях. Ян счыл, кб дзеткi нвучылiся млiцц, нведвць Божыя сьвятынi, былi пслухмянымi, пкорнымi, знчыцц мтк был рухвiком хрысьцiянске мрлi сям'i. Цi не нйвжнейшым яшчэ был i нродня культур й мудрсьць: песьнi, кзкi й цэнныя стрыя нродныя трдыцыi. I сялянскiя дзяцюкi, нглядючы сбе сябровк жыцьця, трымлiся змцвных нроднй культурй i мрльнсьцю стндртў. Чст, вядом, у зпрыгоненй крiне не пошнюю ролю ў зляцньнях i сужэнствх дыйгрывў псг i зямельня ўлснсьць.

Гэтт, з кiянм, дкрыўся iншы сьвет. Жнчыну зрбiлi кмэрцыйнй прындй. Мл дзе што рэклямвлся бяз прыгожй дзяўчыны. Нпоўголыя спкусьнiцы ўсьмiхлiся з бчынў розных чспiсў, вылузвлся рспуст ў эртычных фiльмх, рсьцьвiл i звёўвл новыя пзыцыi, у iмя "вольнсьцi мовы й выкзвньня", прнгрфiя. Бнльнсьць нжывы i пргнсьць мтр'ялiзму сгнл жнчыну з высокг п'едэстлу мрльне цноты, н якую пствiў яе Стврыцель, д брыдкой i шчодр зпэцкнй рознымi хврбмi i пмдмi цэлюлёiднй крыктуры.

Дўно ў Алесевым уяўленьнi бжыўся прттып сяброўкi жыцьця: сьвежя i рыгiнльня, нерзбэшчня мдэрнй цывiлiзцыяй, тя, якой мог-бы душу й сэрц дкрыць, што пходзiл-б зусiм зь iншг сьвету, не тго, што пдпёрты й рэклямвны кмэрцыйным сьветм жыў кжны дзень н тэлебчньнi. Ткя соб был-б добр дуквнй i нчытнй нйлепшй лiтртурй свёй i сусьветнй, мел-бы прыкзчную глву н плячох i незлежную думку, ня трымлся-бы нвязне гндлярмi розне прыхмцi й "бягучых модў" (current fashion trends), ян ўзбуджл-бы пвгу й пшну д сябе свiм выглядм i хрктрм. Кндыдткй н ткую iдэльную жнчыну ў Алесевых думкх пўстл Вер Мк. Ян вынырнул дзесьцi з поўнчы ў гэтым гордзе-гiгньце як цячэньне сьвежсьцi ў збруджным пветры, як кветк крсы мiж прджных кмэрцыйных мдэлек.

12

Спчтку новя пзыцыя н прцы змiнл шмтлiкiм плянм прывтнг жыцьця. Трэб было перргнiзоўвць, перйнчвць, пермяшчць, устнўляць нове. Доўгiя гдзiны прцы. Алесь нвт сябе знядбў. З ўсякую цну новую пзыцыю трэб было змцвць, нствiць н непхiсную снову. Не псьлiзьнiся, бо Зэлмн хутк н твё месц знойдзе iншг. Н прцягу чтырох тыдняў Алесь пынуўся н добрым шляху. Цяжкя прц прыносiл плёны. Нвт ня пытўшыся ўлсьнiк Трыфты Тонi Алесь ведў, што Зэлмн быў зь яго здволены. Вер выдтн спрўлялся н свёй дзялянцы.

У дну сонечную, Богм блслвёную, нядзелю Алесь пстнвiў, што трэб, як ён жртвў, прветрыцц. Зпрсiў Веру й тя дрзу згдзiлся. Вярнуўшыся з црквы й прфiяльнг збору, кля гдзiны трэцяй псьля пўдня нцiснуў звнок пры дзьвярох пмешкньня дзяўчыны. Блюз ў кветкi, спднiц грмонiкм у склдкi, влосы ў пучок, ружовенькi, незпэцкны нiякiмi штучнымi прыкрсмi тврык рспрмянiўся н прывiтньне.

- Куды педзем? - спытлся.

- Куды хочш. Кжы, звязу.

- Чкйце, зрз, - усьмiхнулся Вер. - Я-б хцел пехць туды, дзе мног зеленi й вды, дзе можн пхдзiць i пплвць, i нiчог не рбiць толькi з сонейкм гуляць...

- Добр, - згдзiўся Якiмовiч. - Клi йдзе пр тое, кб нiчог не рбiць, дык пбчым н месцы.

Алесь звярнуў свой Олдсмбiл, лёгк ўцiснуўся ў вулiчную хвлю, што плыл ў кiрунку возер, тм шмыгнуў н той вялiкi экспрэсвэй у зхднiм кiрунку. Хвiлiн двццць псьля зьехў н млую дрогу, якя прывял д возер. Клi-ж i тя дрог згубiлся недзе ў высокй, дзiкй трве ў стрым, што дмiрў, сдзе, дзяцюк спынiў ўтмбiль пд строй рзложыстй яблыняй. Зьдзiўленя дзяўчын вылезл з ўтмбiля, рзглядлся.

- Эй, гэт цудоўн! - усклiкнул ян. - Я спдзявлся, што мы едзем некуды дзе ёсьць цывiлiзцыя.

- Яе, гэтй цывiлiзцыi, поўн й тут, - дкзў Алесь. - Толькi глянь нвокл.

Вер зўвжыл яшчэ дв ўты, што стялi воддль. З-нд возер длятў гомн. Алесь узяў вўняне пкрывл iз свйго ўт, Вер прыхпiл пдрожную торбу. У трве вышэй кленяў ледзь пртптня сьцежк брывм спушчлся д пляжы. Ля вды сядзелi стрэйшыя, дзецi гулялi ў пяску й боцьклiся ля бергу ў вдзе. Няшмт людзей, рскошн тут. Лёгкi вецярок з пўдня ледзь врушыў вду. Возер гэт, якое фктычн ёсьць морм, бо прз рку Сн Лорэнс лучылся з Атлянтычным кiянм, гэте неслёне мор сяньня дволi спкойне. Воддль н грызоньце зстылi, здвлся, пярынкi ветрзяў лодк зь мясцовг яхт-клюбу.

- Як тут цудоўн! - зхплялся Вер. - Поўн месц, дзiн другому н нгу не нступiць.

- Я здволены, што тбе пдбецц. Добре месц, дый мл хто сюды прыяждже. Цяпер што будзем рбiць? Хочш купцц?

- Што з пытньне! Недзе мой купльнiк тут узял. А дзе перпрнуцц?

- Можш у ўтмбiлi.

- Окэй, пчкй.

- Я нiкуды не ўцякю.

Гутрку вялi ў сяброўскiм тоне. Адрзу ў iх тк пйшло, безь якiх-небудзь нмгньняў. Алесь чкў няшмт, рзслў тое пкрывл, ляжў н жывце, цешыўся сонцм. Клi дзяўчын зьявiлся з сду, дзяцюку крцiл добр сьвiснуць з зхпленьня, ле стрымўся.

- Ого! Якя ты прыгожя!

Вер пзiрл н Алеся ўвжн, быццм кб упэўнiцц ў ягонй шчырсьцi.

- Цi можш мне скзць якiм плянм яны крыстлiся, клi цябе пректвлi?

- Зхоўвешся тк, як быццм нiколi дзяўчыны ў купльнiку ня бчыў! дкрл Вер зь ледзь вырзнй усьмешкй, што кружыл нвокл выдтн формленых вуснў.

- Мне здвлся, што ты не зпярэчыш шчырму зхпленьню. Ляля, цц, спкус! Ты нлежыш у кзчныя прыгжунi, тбе хвлу пвiнны сьпявць розныя грлпны-местры с сцэнў, крсой твёй пвiнны нслоджвцц мiльёны!

- Гэт хто тк скзў?

- Я кжу! I прысягю, што зусiм шчыр.

Зхоплены Алесь бчыў перд сбою рэдкую крсу. Вочы ягоныя, як згiпнтызвныя, вндрвлi д пльчыкў н ступнях, п лыткх, сьцёгнх, дўжэй зтрымлiся н грудзёх. Выдтны экспнт тврэньня генiяльнг мйстры дскнлсьцi. У дзяцюковым уяўленьнi, для прўнньня, мiльглi мдэлькi, уключн зь мiтычнымi Вэнэрмi ды Афрдытмi. А гэтя вось, што перд iм, - сьцiплсьць у бдымкх прыгжосьцi, - пвярнулся бокм, првкцыйя iскр ў прмянiстых вчох, усьмiхнулся.

- Ну як, здл я кзмiн?

- Акзмiн? - прысьвiснуў Алесь. - У мяне трымеш нйвышэйшую цэнку.

Купльнiк з двух квлкў, ружовг колеру плястыковя шпчк н влосх тксм прыйшлiся Алесю д спдобы.

- Клi лск, пршу, пчкй мяне. Я пйду купльнiк ндзену.

Клi вярнуўся, дзяўчыны ня было. Зклпочны, ён глядў пляжу. Нехт, хiхiкючы, ззду зкрыў яму рукмi вочы.

- Адгдй хто!

Алесь крутнуўся, кб яе злвiць, ле дзяўчын хутк высьлiзнулся зь ягоных рук, бегл д возер.

- Лвi мяне!

Пкуль Алесь змог нгнць, ян хутк прбегл плыткую вду i дл нурц. Алесь дплыў д месц, дзе ян зьнiкл. Вд холдм трымл. Рптм дзяцюк нехт ўшчыкнуў з жывот. Алесь рптоўн нырнуў пд вду. Яе ня было нiдзе. Клi ён выплыў, рзглянуўся, Вер ўжо iшл п пляжу.

- Гэй тм, рзяв! - пмхл яму рукой.

Алесь кiнуўся ёй нўздгон. Дзе ян гдвлся? У лесе? Якя хутксьць, гожсьць цел! Дзяўчын зтрымлся i лягл н пкрывл, спкусьлiвй усьмешкй вiтючы зпыхнг дзяцюк.

- Ого-го! Ты зпрўды, як млнк. Дзе мне з тбой спрвiцц!

- Мож ты ўжо сстрэўся? - кпiл Вер.

- Скжы мне, цi ты вырсл ў лесе, цi ў вдзе?

Ён лёг побч яе, пдпёрся првй рукой, прыглядўся ейнму твру.

- Ведеш, як тут цудоўн! Я ня люблю вялiкг шумнг горду. Я вырсл ў бдымкх цудоўне, хоць чсм i кпрызне прыроды. Не гвру пр тыя горы склў, ле-ж тм побч был чысьцюсенькя вдзiц вялiкг возер ды бгтя флёрй i фўнй, ледзь не бяскрйня пушч. Ох, як гэн ўсё мне пдблся! А ў дной сям'i жыл я ў глыбокiм лесе, побч цудоўнг возер i рэчкi зрз-ж з хтй. I ркун, i лось, i кзулi былi мне сябрмi. Летм зьбiрл грыбы i ягды. Я нядоўг ў гэтым гордзе, што рсьце, як звр'явны, жыву, ле мне ўжо тут - дчувю гэт кжнй клеткй свйго цел, - зндт цесн. Нiколi не змянiл-б тго ды н гэт!

- Дык чго прыехл ў Рдфорд? Ты-ж хiб ня мусiл?

- Зхцелся мне пбчыць вялiкi й гулкi сьвет, - хлусiл дзяўчын.

Што Алесь Якiмовiч скзў-бы, клi-б ведў прўду? Але гэты прыгожы хлпец нiяк не пдыходзiў д тго тыпу нягоднiкў стрйкбрэйкрў, нцыстў i венных злчынцў, пр якiх гврылi ў рбочым клюбе Мксiм Горкг. Гэткiмi-ж ейныя клюбныя сябры i iнструктры млявлi мль усiх псьлявенных iмiгрнтў, што не вярнулiся ў Свецкi Сюз псьля вйны, пынулiся н гэтым берзе Атлянтычнг кiяну. Д Алеся хопiць чсу прыглядзецц. Ян ўжо добр спнтрыл, што бос ёю зцiкўлены. З чсу, клi сьвятквлi ягоне пвышэньне, неяк дрзу пйшло ўсё н добры лд. Мгл чкць. Першы ход ягоны.

- Ты, пэўне-ж, ня ведеш крiны, зь якой я пходжу?

Дзяўчын зўвжыл, што вочы ягоныя глядзелi дзесьцi ў нейкую длёкую, мож перпоўненую iмглою, длеглсьць, мгчым, што ў мiнуўшчыну.

- Я люблю прыроду, первжн тую, якую пкiнуў удом. Тм ёсьць i слвейк, i жўрнк, i бусел, i нвт тя нягоднiц срок-белбок, якiх тут ням. Гэт птушкi. А ншы гонi, ншы пушчы! Белвескя, нпрыклд. Неклi крлеўскiя i розныя кйзэрўскiя ды црскiя вяльможы ды розныя меншыя шышкi-мгнты з цэлй Эўропы прыяжджлi туды плявць н ншых зуброў, дзiкоў ды ўсякую iншую дзiчыну. А людзi ншы! Добрыя, прцвiтыя, сумленныя, у Бог веруючыя... Цi ты, Верчк любiш пэзiю?

- Тк, люблю.

- Цi ты клi чул пр Мксiм Бгдновiч, белрускг пэт?

- Не, мяркую, што не.

- Выдтны пiсьменьнiк i пэт. Клi зцiквiшся iм, неклi больш рскжу. Цяпер мне н пмяць прыйшоў ягоны выдтны i ндт вымоўны сымблiчны твор у прозе. Нзывецц "Апокрыф". Моцн люблю гэты твор, бо ён, як нiякi iншы, нйлепш выявiў душу Белрус.

- Можш рскзць мне пр яго? - спытлся ў Алеся Вер.

- Аднойчы Iсус Хрыстос, нш Збўц, зцiквiўся як жыве ягоны нрод i зыйшоў н зямлю, кб ппхдзiць i пглядзець. I побч зь iм былi сьвяты Пётр i сьвяты Юр'я. I хдзiлi яны п ўсiх землях Белрусi, ле людзi не спсьцерглi iх. Хрыстос i сьвятыя бчылi вялiкую бяду, глум i цярпеньне. Але зўвжылi, што гэтыя зпрыгоненыя людзi ўсюды жылi зь песьнямi.

Тды зьдзiўлены сьвяты Пётр спытўся ў Хрыст, чму гэтыя людзi, якiя н дне глечы, жывуць зь песьнямi. I пчуў ткi дкз: - Ты ня бчыш, што гэтыя прыгнечныя горм людзi песьняй свю душу выржюць? Яны сьпявюць вясной i летм, сьпявюць клi руць поле й зьбiрюць урджй, н джынкi i ў дзень Увскрсеньня, зь песьнямi сустркюць новнроджных i тксм тды, клi дпрўляюць блiзкiх н той сьвет, сьпявюць н вясельлях i хрэсьбiнх, н прцы i пдчс дпчынку. Сьпеў для iх - знчэньне, сэнс жыцьця.

Пётр зрзумеў. Яны йшлi побч жытняй нiвы i постл зўвжыў, што будзе дрэнны ўрджй. Ндт-ж шмт всiлькоў рсло мiж нягеглых клсоў жытнiх. Тды ён спытўся ў Госпд: - Чму тут рсьце тк шмт всiлькоў у жыце? Цi-ж гэтыя людзi ня ведюць, што бедня глеб бiх ня выкрмiць? Цi-ж яны ткiя няведы?

I дкзў яму н гэт Iсус Хрыстос: - Гэтыя людзi, кторыя дкрылi прыгжосьць песьнi, тксм ведюць цну прцы. Ды яны ня менш цэняць i крсу, тму й ня вырвуць сьцiплг всiльк, кб рсло жыт. Што-ж гэт з жыцьцё без крсы? Для iх всiлёк i зьявiўся ўвсбленьнем крсы, сьцiплсьцi i ўзьнёслсьцi душы. Яны гэту кветку бгўляюць. Прўд, што мл iм ддзен цяпер. Цi-ж ты хцеў-бы, кб яны мелi яшчэ менш? I клi яны, Хрыстос i ягоныя спдрожнiкi, нябчныя для людзей, прходзiлi побч руплiвых жнеек то пбчылi, як жнчыны й дзяўчты спынiлiся ды iзь сярпмi ў рукх, сьпявлi:

ням лепш цьвяточк нд всiлёчк.

Лёгкi ветрык пдхпiў тую песьню i iншыя глсы жнеек зь iншых нiвў длучылiся д тго хору, якi ўслўляў сьцiплы всiлёк.

- Гэт зпрўды прыгож, яно нтхняе члвек. Тк мне здецц, як чую пр гэных людзей з Бгдновiчвг твору. Цi зпрўды яны ткiя, Белрусы?

- Бгдновiч ведў пр кго пiсў. Ён быў генiяльным.

Вер зiрнул блiжэй у вочы дзяцюк. Спсьцергл тм нейкi цень, яког рней ня бчыл. Пр бцькўшчыну, вiдць, думў. Вочы нпоўненыя тугою, мож тксм п тым Бгдновiчвым всiльку. Хто веде... Цяжк зрзумець, што гэты члвек, якi, пэўне-ж, любiў свой крй i нрод, не стўся тм мiж свiх ткiх добрых людзей. Вер добр зрзумел i сэнсвл глыбiню Бгдновiчвг "Апокрыфу". Дзяўчын цiквiлся рсейскй лiтртурй. У некторых творх Горкг, якiя пдсоўвлi ёй у клюбе, прыгдл пдобныя элемэнты пр бяду, крсу й песьнi, якiя тк умел згрусьцiў у дзiн кроткi твор Бгдновiч. Прўд, той Пешкў-Горкi бяз Бог быходзiўся неяк...

Вер не двжылся дчынiць рот для тго крдынльнг пытньня. Чс ндыйдзе. Лепшя будзе нгод, кб гэтг цiквг дзяцюк выпытцц пр што трэб. Недзе ззду мячыўся цень Кпшун, ягоне гньбвньне гэтых новпрыбылых, кторыя быццм жывых мтк i iхных млых дзетк пдчс вйны ў гонь кiдлi. А тут вось побч яе члвек iз ткой, як выгляде, дкрытй душой i чулым сэрцм... Нешт тут не псуе - гэты дзяцюк i Кпшуноў пртрэт...

Больш тго. Гэты прыгжун зкрнуў i ў ейным сэрцы нейкую чулую струну. Ледзь крыху, ле зкрнуў. Ужо тм недзе ззду мож пдсьпець трывог, што ян ня змож быць д гэтг члвек, як тыя людзi з клюбу вымгюць, зусiм быяквй... Адчувл, што нешт, - што гэт мгло быць? - скрнулся ў ейным сэрцы.

- Вер, - зьвярнуўся д яе Алесь ндт лсквым голсм, - хцеў-бы i я цябе нзвць мёй кветкй, мож не всiльком, ле нейкiм рмонкм...

- Ты што, тксм нейкi пэт, цi як?

- Ды не. Але прызнюся, што я ня меншы пклоньнiк крсы, чымся быў нш слўны Мксiм, цi, - клi ўжо пшукць длей, - стврыцель мдоннў слўны Рфэль.

- Во, во, зрз зробiш зь мяне Вэнэру Мiлоскую, пствiш н п'едэстл i пклняцц будзеш. Х-х! - шчыр зргтл Вер.

Спроб сьпiхнуць Алесев прызнньне н жрт не ўдлся. Румянец рзьбегся п твры i вочы ейныя пзьбяглi сустрэчы з Алесевымi.

- Мя прыгожя кветк Вер? Всiлёк цi рмонк? Скрэй усяго рмонк.

Алесь нслоджвўся дзявочым зьбянтэжньнем. Выкрывлся цнтлiвя, нiкiм мгчым незкрнутя дзявочя нявiннсьць. Нясьмелсьць, няпэўнсьць у цiхiм голсе, якi, хця-нехця, мусiў гмвць зрт першых прывньняў кхньня. I тут-ж, у гэтым голсе, нейкi дысннс.

- Алесь, кб ты ведў мяне, зпрўдную...

Гэтт ян звглся.

- Але-ж, ле, зрз рскжш мне стршную гiсторыю, пдобную д тых юрлiвых пвядньняў чспiсу True Confessions (Зпрўдныя споведзi).

- Пчкй, я схджу д свйго возу й нешт прынясу, - скзў Алесь. Ён ускочыў, пбег д ўт, выняў спд сядзеньня бутэльку брэнды, другую бутэльку вды "Кнд дрй". Неўзбве прыбег д дзяўчыны й зноў сеў побч. Нплову нлiў брэнды ў плястыковыя кубкi, з ппяровг мяшк выцягнуў згорнутыя ў пперы кнпкi, пствiў побч бутэльку з вдой.

- Вып'ем, - зпрпнвў, пдючы Веры грэлку.

- Ня п'ю я, прбч, - скзл цiх Вер.

- Пршу. хоць крыху, вусны пмчы.

- Глядзi, нпоiш мяне, бяду будзеш мець, - усьмiхнулся дзяўчын.

- З нше здроўе!

- Добр, з нше здроўе.

Ян зпрўды ледзь вусны пмчыл i Алесю двялося колькi рзоў спнукць, кб выпiл тое д дн.

- Тк што ты зпрўды ня хочш слухць пр мяне? - спытлся, гледзячы Алесю ўвжн ў вочы, кусючы кнпку.

- Клi меш нязвычйную, нейкую ндт цiквую гiсторыю з жыцьця свйго дык нпiшы ў той чспiс "Тру кнфэшнс", куды ўсе пкрыўджныя цi зртныя дзеўкi пiшуць, - жртвў Алесь.

Вер не сьмяялся.

- Мгчым, што неклi рскжу й зрзумееш...

Алесь увжн зiрнуў н яе. Што ткое ян мож яму рскзць? Мож пр перше i ктстрфльн-няўдле кхньне? А мож пр тое, як яны тут цярпелi пдчс слўне вялiке дэпрэсii, цi пр тое, як з iхныя рбочыя клюбы зступлiся кмунiсты?

Псьля тго, як Алесь выпiў другую брэнды, гэтым рзм н солё, дчуў што хлынул цяпло ў глву.

- Дык што, мож пбяжым зноў пплёхцц?

Ледзь скончыў, дзяўчын ўжо был н нгх.

"Але-ж i дурнь я, мусiць зкхўся!" - сьмяяўся см зь сябе Алесь пд вечр, клi двёз дзяўчыну й вярнуўся н квтэру.

13

Клi днойчы Вер пчл рспытвць Нiну Ляскiн пр Кпшун, тя скзл, што мужчын прцуе недзе ў стрховчнй кмпнii, рзыйшоўся з жонкю i гулм ён добры члвек, яког людзi чст недцэньвлi. Клi-ж Вер хцел дведцц якую псду цi прцу Рыгор Кпшун меў у мясцовым рбочым клюбе iмя Горкг, дзе зьбiрлiся "рускiя кндцы", пчул д Нiны дкор, што ян крыху зндт мног хоч ведць. Гэткi дкор крыху ўклоў Веру бо ня пытлся-ж ян пр нейкiя зшыфрвныя тмныя тйнiцы. У пмяцi зсел пдзрэньне, што Кпшун мог быць ня тым, чым прыкiдвўся. Пвiнн-ж быць нейке прўдньне скрэтнсьцi Нiны Ляскiн.

Ужо неклькi тыдняў жылi пд дной стрхой. З гутрк зь Нiнй, нглядючы яе зблiзу, Вер спчтку думл, што Рыгор Кпшун ёсьць ейным "бойфрэндм", хця Нiн нiколi гэтг не пцьвердзiл. Неклькi рзоў выходзiлi рзм у горд, у нейке тм кiно цi тэтр. Анi рзу Нiн не прiл Веры, што трэб ёй пзнёмiцц, бо пчць нведвць "землякоў з клюбу". Зь iншг боку Веры здвлся, што Нiн зндт ёй цiквiлся. Асблiв-ж Нiну цiквiлi дносiны Веры д Якiмовiч. Гэне Нiнiн зцiкўленьне Якiмовiчм i ёй смой држнiл дзяўчыну сблiв яшчэ тму, што гэтя быццм сяброўк з квтэры мль нiколi нiякiх свiх скрэтў не рскзвл. Клi нгул гврыл пр сябе цi iншых, дык у вельмi гульных рысх, нiколi нiчог тког вжнг й кнкрэтнг. Вер пчл дудзячвцц Нiне тойсмй мнэтй. Ян не мгл пзбыцц ўржньня, што з гэтй сяброўскй мскй суседкi крыецц спрктыквня, хiтря стря дзеўк, якя зўсёды веде куды больш, чым у яе н языку было.

Верын сьцiплы зрботк у Трыфты Тонi пглынл квтэрня плт, хрчы й вопртк, ня лiччы iншых дробных выдткў. Дзяўчын ндзвычйн любiл прыроду i ўсьпел ўжо ршчрвцц гэтым вялiзным, гулкiм гордм, што шпркiм мэрыкнскiм дынмiзмм лез уверх i рзрстўся ўшырыню. Быццм соляй рну пякло дзяўчыну пдзрэньне, што гэтя Нiн Ляскiн был ейным босм нейкг спэцыяльнг прызнчэньня. Клi днойчы спытлся ў строй дзеўкi, чму ян д гэтг чсу не пзнёмiл яе з молдзьдзю з "пргрэсыўнг рбочг клюбу", Нiн нмглся вытлумчыць, што зусiм нептрэбн Веры нглiць, што ёсьць яшчэ чс, што неўзбве ян см дведецц ўсё, што птрэбн, д смог Кпшун, што ёй тымчсм трэб як мг вучыцц белрускую мову, пзнвць Якiмовiч ды гульн быць добрй i пслухмянй дзяўчынй. У вынiку тког Нiнiнг выясьненьня Кпшун пкзўся Веры ў iншым сьвятле. Ёй ужо здлося, што ян стнецц нейкiм гентм н Кпшуновым пвдку, якi будуць трымць ксмтыя рукi. Няцiквя будучыня. Ршыл тымчсм устрымцц д роспытў. Дзейнсьць ейня, як выглядл, будзе розьнiцц д звычйнй прцы ў Блтве. Клi-б ня тк, дык нвошт ўся гэтя скрэтнсьць, чму дчужэньне д грмды мясцовг клюбу, нвошт пэртыўне пнвньне белруске мовы? Неўзбве дйшло пру элемэнтў пры помчы якiх можн ўжо было бчыць н нейкую длеглсьць пэртыўны грызонт, што нрдзiў iншыя пытньнi. Што-ж цяпер? Пслухмян выконвць згдне, цi нплявць н гэт ўсё? Пытньнi, сумлевы, вгньне... Нешт гэт для Веры зусiм нове i дгэтуль нязьведне...

У той чс Вер мел немлыя посьпехi ў пзнньнi белруске мовы. Дгэтуль ян нядрэнн ведл рсейскую. Стршя жнчын, якя нзвл сябе Лп, якя жыл недлёк ў суседзтве ў скромн ўмэблявнй квтэры, выклiкл яе дв рзы н тыдзень i п дзьве гдзiны двл iнструкцыi. Нцiскл н гутрковую мову. Мтр'ялм для чытньня был нудня прпгндовя публiцыстык пр быццм грмдны пргрэс кмунiстычнг гiгнт н экнмiчным фроньце, пр сусьветную ягоную мiрную фэнзыву, пклёпы н тк звных кпiтлiстычных пдпльшчыкў вйны ды "iндустрыяльн-мiлiтрны кмплекс", розных кпiтлiстычных "кулў з Ўол стрыту", пр глечу прыгнечных i пкрыўджных прлетрыяў у кпiтлiстычных крiнх ды прост цi ня рйске жыцьцё рбочых у Свецкiм Сюзе, якiя зь вялiкй цьвёрдсьцю i ўпэўненсьцю, - зрзумел, пд кiрўнiцтвм роднй кмунiстычнй пртыi, - будуюць лепшую будучыню для ўсяго члвецтв. Для дзяўчыны, якя, дзякуючы няспрыяльным жыцьцёвым бствiнм, пынулся был ззмолду ў рдыюсе тк звнй сцыялiстычнй прпгнды, цяжк было вывудзiць крывдушнсьць пртыйных брхуноў-злыдняў iзь вялiкг мор хвльшу.

Кпшун пзвнiў Веры ў нядзелю псьля беду, ппрсiў яе пчкць бо ён вось неўзбве ме зьявiцц д яе ў нейкй вжнй спрве. Апрнуты ў спртовую, з гвйскiмi млюнкмi, кшулю, ён гледзеў пкой, скзў нешт н тэму, што ўсё тут прыгож ды ў прдку i выгдн рсьсеўся н кнпе, выцягнуў свю люльку ды ўзяўся нпiхць тбкю. Веры цюкнул ў глву, што гэты члвек i тут, выгляде, лiчыць сябе гспдром, яе госьцяй.

- Мне скзлi, што ты зрбiл ўжо пэўны пргрэс у вывучэньнi белрускй мовы, - пчў Грыш бязь нiякiх уступў. - Дык мож пчнем гврыць пбелруску? Г? Хчу тбе пмгчы.

- Я яшчэ слбя, мл нвучылся. Ну ле, окэй, будзем, - згдзiлся Вер.

Зслняючы вокны штормi, кб не першкджл ярке сонечне сьвятло, Вер мўчл. Юрлiвыя Кпшуновы вочы сьлядзiлi кжны крок дзяўчыны.

- Гэт добр. Мгчым, што нм ужо трэб длей рухцц, - цягнуў нудным голсм Грыш, смокчучы люльку. - Мне тксм скзлi, што ты шмт пр што рспытвл... Адкжу н тве пытньнi, мгчым ня ўсе. Адно рю: не сьпяшыся ўведць дрзу змног, тбе ддзём усе птрэбныя iнфрмцыi. А цяпер, пкуль пчнем пр твю рботу, я мушу некторе выясьнiць.

Ён нўмысн не сьпяшыў. Пвольнсьць i дыкцыя, ппыхвньне люлькй, двл вжнсьць члвеку i прдмету, пр якi меў гврыць.

- Цi ты клi чул пр кмiтэт "З вяртньне н рдзiму й культурныя сувязi з суйчыньнiкмi з мяжой"?

- Не, ня чул, не прыпмiню тког.

- Гэты кмiтэт ргнiзвўся дўнвт i бзвўся ў усходнiм Бэрлiне. Здньне ягоне двйное: iнфрмвньне ншых суйчыньнiкў з рубяжом Свецкг Сюзу пр зпрўдны пргрэс ншй сцыялiстычнй бцькўшчыны i крiнў нроднй дэмкртыi i зьбiрньне iнфрмцыяў пр ншых суйчыньнiкў, помч iм у культурных мерпрыемствх. Здньнi, як бчыш, выскродныя: мэтй ёсьць помч ншым суйчыньнiкм у цэлым сьвеце ўтрымлiвць трывлыя зносiны з бцькўшчынй, якя сяньня ёсьць зьзяючым прыклдм дбудовы i пргрэсу псьля вялiкй пермогi фшысцкй Гермнii сiлмi Свецкг Сюзу. Кмiтэт робiць вялiкую прцу. Ён зьбiре весткi пр ншых землякоў, пмге iм, клi хочуць, нведць родных удом, ле нйвжнейшя яго прц гэт пшырэньне прўды пр ншу прлетрскую дзяржву i ейную культуру ды тэхнiчны пргрэс тксм яе мiрную плiтыку. Кмiтэт цяпер выде шснццць гзэтў у розных мовх нродў Свецкг Сюзу, уключн зь белрускй мовй. Вось тут зхпiў я дну, можш пглядзець.

Кпшун выняў зь кiшэнi i ддў дзяўчыне гэтую нвiну. Вер рзгрнул яе i прыглядлся першй бчыне. Вялiчынёй чвэрцi мясцовых нглмоўных грдзкiх гзэтў, першя бчын - пд вялiкiм зглоўкм "Сьцяг Ленiн", н друку прпгндове пердвiцы фiшвлся дбiткй, у чырвоным колеры, глвы зснвльнiк свецке дзяржвы. Гзэтк нзывлся "Голс рдзiмы".

- Можш пчытць яе псьля, - скзў Кпшун. - Прынясу iх болей, кб ты р'ентвлся ў прцы кмiтэту.

Вер длжыл гзэту.

- Спрв ў тым, - гврыў Грыш, - што гэтыя людзi з Бэрлiну бяз нше дпмогi з ткiмi вялiкiмi здньнямi ня спрвяцц. Ужо д нейкг чсу яны ргнiзуюць цэлую сетку дверных людзей п цэлым сьвеце, зьвярнулiся i д нс у Кндзе. Ясн, мы лiчым, што помч для iх - нш сьвяты бвязк. Вось, тк скзць, ядро рэх.

- Спдзяюся, што знойдзеце пмочнiкў, - мль быякв скзл Вер.

- Ня ёсьць тк прост, як яно выгляде. Ты ня чул дэтляў. Ншыя людзi з кмiтэту зцiкўленыя новй белрускй эмiгрцыяй ня менш, мож нвт больш, як ппярэдняй.

- Аг. Дык што з розьнiц? Пдыход?

- Пэўне-ж. Стря эмiгрцыя ня кiде нм пд ногi клодў. Агульн гворчы, ян тут бжылся, пзнл эксплттрскi кпiтлiзм, мног перцярпел ў чсе вялiке дэпрэсii i цяпер менш-больш прыязн ствiцц д Свецкг Сюзу, знходзiцц пд уплывм ншых пргрэсыўн-мiрных iдэяў. Зусiм пдругому бстiць дзел з новй эмiгрцыяй. Прўд, бльшыня яе ёсьць iнэртнй у плiтыцы, знчыцц... Але сярод яе ёсьць вельмi ддня груп фнтыкў, фiннсiрвня некторымi буржузнымi генцтвмi рзьведкi й пдрыву... Гэтя груп робiць вялiкую i шкодную пдрыўную прцу супрць Свецкг Сюзу i дзяржвў нроднй дэмкртыi. Гэтя мля груп, вельмi ктыўня, ёсьць ппулярн ведмя пд нзвй белрускiх буржузных нцыянлiстў, у скроце - бебурнцы. Груп ме неклькi свiх цэнтрў: дзiн у Гермнii ў Мюнхэне, другi ў Ню-Ёрку, глоўны кндзкi цэнтр знходзiцц якрз тут у Рдфордзе.

Гэтт Кпшун змоўк, быццм нўмысн, кб дзяўчын пердумл скзне iм, выстукў попел зь люлькi, якую зноў пчў нпiхць пхнучй гляндзкй тбкй "Кмфор".

- Не, нiчог я пр iх ня чул, - дкзл Вер.

- Цяпер я хчу хрктрызвць гэтую буржузную нцыянлiстычную групу, у якой будзеш прцвць. Вось-ж яны, бебурнцы, клянуцц, што яны ёсьць зпрўднымi носьбiтмi плiтычных iдэлў цi пмкненьняў белрускг нроду. Яны грлпняць, што зрз Белрусь ёсьць прбшчоння Рсiяй, якую яны яр ненвiдзяць. Яны-ж дкзвюць тксм, што Белрусь нiбыт хоч првць з Мсквой ды быць смсьцiйнй дзяржвй. Гэт ёсьць чыстя ярунд, вымысел гэтых воргў белрускг нроду. Усё-ж iхня крывдушня прпгнд тут з рубяжом не прходзiць бясьсьледн. Яны прцуюць у рдыё ў Мюнхэне, якое фiннсiруецц мэрыкнскй рзьведкй i перде ў Свецкi Сюз свю врожую нцыянлiстычную ненвiсьнiцкую д свецкiх улдў i сцыялiзму прпгнду. З мэрыкнскiя грошы гэтыя клiшнiя гiтлерўскiя цяпер мэрыкнскiя лкеi выдюць све гзэты. Груп гэтя вяўнiчя i ўсюды чужым рзьведкм хвяроўве све пслугi. Яе нельг iгнрвць. Ншыя людзi з Бэрлiну, з тго кмiтэту, гэтй групй зцiквiлiся i робяць нмгньнi, кб яе ў нйгоршым выпдку нэйтрлiзвць, ў нйлепшым зьнiшчыць. Бчыш, вылюдкi гэтыя - первжн фшыстоўскiя недбiткi, хлм, дэгенэрты, клябрнты Гiтлер, плiцi i збойцы, якiя мрдвлi свiх-ж людзей. Iхныя рукi - ў крывi нявiнных, яны зслужылi н пятлю. Пры ншй помчы кмiтэт хоч iх выкрывць, кб яны пынулiся ў ншых рукх i дкзвлi з све злчыны перд нродным судом.

- Клi яны, як кжш, крымiнл, дык што прсьцей? - скзл Вер.

- Вось у тым то й дзел, што тут ня ўсё тк прост, як яно выгляде. Бчыш, яны мюць сьвязi i iх фiннсуюць ня толькi мэрыкнскя i iншыя рзьведкi, ле й гермнскiя фшыстоўскiя рэвншысты. Яны вельмi зўзятыя, з грошы, кнечне, жыруюцьн людзкой нiўнсьцi i плiтычнй нягрмтнсьцi, нвт некторых землякоў з ншй строй эмiгрцыi блвнiлi.

- Аж тк? - зьдзiвiлся Вер. Здвлся, ян зрзумел пр якiх нягоднiкў-вылюдкў Грыш рспвяде. Усё-ж чкл, пкуль той дбярэцц д нечг кнкрэтнг, што дносiцц д ейнй прцы ў гэтй члвекненвiсьнiцкй групе.

- Дык, сьледвцельн, - Кпшун зцягнуўся пхнучым дымм, зiрнуў Веры ўвжн ў вочы, - цяпер тнсiцiльн твёй здчы, знчыцц рботы... Бэрлiнскi кмiтэт нйбольш вок дзяржыць н iхнiх лiдрх. Адносн iх хочуць iнфрмцыi, пнiмеш... Ткiя весьцi яны нлежн выкрыстюць, собiнн клi гэтыя фшыстоўскiя прыхвсьнi мюць родственiкў удом. А многiя iх мюць.

- Аг...

- Вось i будзеш прцвць мiж гэтых людзей, - скзў Кпшун фiнльным тонм.

- Што мю рбiць? Iнфрмцыi зьбiрць. Окэй. А дзе, д кго пчынць, дзе яны гэтыя воргi нроду ёсьць? Вы знеце кго зь iх?

- Усё тбе як сьлед пясьню ў чс, як трэб, дм укзньнi. Рбот тбе спдбецц, я гэтг пэўны.

- Я спдзяюся, - дкзл Вер тонм, якi чкў выкрыцьця нечг новг i ндзвычйнг. Але Кпшун, як выглядл, мрудзiў.

- Ты не збоцься, - скзў Грыш. - Апроч неклькiх зкрнелых крымiнлiстў, зпрўдных прфэсiянлў, гэтыя людзi мюць дкрыте сэрц i ёсьць зялёныя мтры тм, дзе прводзяцц тк нзывемыя спецыяльныя мерпрыемствы. Доступ д iх лёгкi. Яны цябе спткюць з дкрытым сэрцм, собiнн бяручы пд увгу твю крсту...

Пры згдцы пр "крсту" Кпшуновы юрлiвыя вочы ўвжн глядлi спкусьлiв-прыгожую дзяўчыну. Глв-кукiш нлiлся нейкй грэсыўнй пўнтой. Пчырвнеўшы, Вер бцягнул дол спднiцы нiжэй кленяў. Нпружньне. Птрэбны хуткi рзрд.

- Мож вы вып'еце? - сьмелiлся дзеўк.

- Чму-ж не...

- Я зрз прынясу, - устл дзяўчын й зьнiкл ў кухнi. Нiнiн пляшк грэлкi тры чвэрткi поўня. Добр. Трэб будзе ёй дудзячыцц. Вер нлдвл мiску лёду з хлдзiльнiк, пствiл бутэльку з грэлкй i яшчэ дну з джынджэр-эйл-вдой i шклянкi н пднос ды вярнулся ў сьвятлiцу. Грыш хдзiў п пкоi. Клi ян стўлял пднос з нпiткмi н столiк, ён спынiўся, зблiзу ззiрнуў ёй у вочы, н твры-кукiшы пкзлся грымс, быццм усьмешк.

- Эх, чтобы я был тк лет двдцть моложе! - уздыхнуў Кпшун.

- Ну й што, кб быў? - Вер дыйшл пру крокў нзд.

- Яшчэ спршывеш, - нблiзiўся мужчын д Веры. - Д ты-ж, мол, тольк i будто бы см ляцiш у б'яцiя...

Пры ткiх словх ён ушчыкнуў дзяўчыну з грудзi.

- Ну што вы, Грыш, пзвляеце сбе! - стукнуўшы п ксмтй выцягнутй руцэ дскочыл Вер.

Псьля нязручне хвiлiны Кпшун усеўся н кнпе, нлiў плову шклянкi грэлкi, дным мхм перкулiў яе ў шырок дчынены рот, укiнуў у шклянку лёд, нлiў джынджэр-эйл i зпiў грэлку.

- Як длёк ты, дзеўк, зйшл зь Якiмовiчм? - спытўся.

Н твры ягоным рспўзлся чырвнь, вочы нлiлiся шэрсьцю.

- Дык вы й пр яго ведеце?

- Ну д, кнечн.

- В чем дело? Я-жэ зь iм... у яго рботю.

- Я не имею время з тобой нсмтривть, но хотел бы узнть зтщил он тебя уже в кровть или нет.

Грышў голс звйстрыўся. Мож грэлк дзее? Узрушэньне перключл яго н рсейскую мову.

- Што з впросы! - пчырвнел Вер. Румянцм згрэўся твр дзяўчыны. Ткiя пытньнi члвек з колкiмi вчмi, у якiх рней гспдрыў прылiў юрлiвсьцi, прыносiлi небясьпеку. У скронi ўдрылi млточкi. Кпшун нлiў мль плову шклянкi грэлкi сбе i Веры.

- Я грэлкi ня п'ю, - стноўчым голсм скзл дзеўк.

- Ну, ничего, пригубить можешь! - ён пдў Веры шклянку з грэлкй. З нше сотрудничество! Окей? - спытўся ў яе, стукнуўшы свёй шклянкй у ейную.

- Окэй, - нясьмел дкзл Вер. "Хто яго веде, што ён длей пчне вытврць. Лепш сьцярожн зь iм", - мерквл дзяўчын.

- З тве ўсьпехi! - прдўжў Кпшун. Ён выпiў грэлку, зпiў вдою, Вер дно пмчыл вусны.

- Буду стрцц, - дкзл. - Але чму пытецеся ншчот Якiмовiч? Што ён?

- Д он один с этих... понимешь, нших объектов... фшистских колборнтов, сволочь!

- Ён хто?

- Я-ж скзў: ён дзiн з тых крымiнлiстў, фшысцкi клбрнт!

Дзяўчын нямел, дчынiл д зьдзiўленьня рот. Што гэт ткое чуе ян д гэтг члвек? Усьведмленьне скзнг iм прыходзiл пволi. Нешт быццм кльнул ў сэрц. Алесь... Што гэт ткое? Адно тды стукнул ёй у глву, якя ўжо небыяквя ян д гэтг члвек! Куды больш - зкхня. А гэтт вось кжуць, што ён з той крымiнльнй групы, мож дзе нявiнных людзей збiвў! Зь вялiкiм нмгньнем стрлся ўтрымць рўнвгу. Грыш трымў н ёй све колкiя, ле крыху ўжо зсмужныя грэлкй вочы.

- Клi йдзе пр Якiмовiч, я д яго... як вм скзць? няпрывязня, - скзл з вгньнем у голсе дзяўчын.

- Д. Хршо. Хчу тбе нкзць: нiколi не рзрэшй чтоб твё пэрснльне жыцьцё было згрдй у iсплненьнi ўзятых тбой бвязкў. Не положено, понимеш?! Якiмовiч гэт дзiн зь iх большых тузоў н ншй лiсьце. Другi ёсьць Антон Шпк, iзьвесны фшысцкi бебурнцкi пiсцель, тксм зьдзесь пржывет. Но ёсьць i другiя. Ткiм нужно дбрць голс. Пнiмеш? Чтоб это зьдзелць, нужн полня iнфрмцыя. От кк... Мы зiнцерэсвныя iх слбсьцямi, нвыкмi, свякмi, якiх мюць дом, знчыцц ў Сюзе Свецкiм... Кротк гворчы, трэб iх iзучыць: чым яны дыхюць, чым жывуць, што робяць. Небхдзiм пэтму ўлiцц ў iх обшчств. Сме вжне - грунтоўнсьць i точнсьць, знчыцц дклднсьць. Промху нм не положено делть. Понимешь? Ведю, што ня меш прктыкi ў ткiм нпрўленii... Цi згджешся ткой рботй зняцц?

- Г? Чму-ж не... окэй! - пспяшылся з дкзм Вер.

- Прежде всего и смое глвное, - устў Грышк з кнпы, - советую тебе точно и усердно зняться Якимовичем... Клi ня будзе iншг выхду, можш нвет пусьцiцц поўным обрзм... бы толькi ўлезьцi ў ягоны круг обшчств. Пнiмеш? Птом я тбе скжу што длей рбiць.

"Пусьцiцц поўным обрзм"... "Пр што гэты члвек гврыў? Пусьцiцц?" Увесь гэты, пдсунуты ёй тк умел нейкiмi тм вышэйшымi пэртыўнымi спэцмi бвязк, пкзўся ў Верыным уяўленьнi зусiм iншым тврм. Пртэствл пчуцьцё, спрчлся яно з розумм, з рзвгй, недзе вглся перд няведмым. Хто ткi гэты вось члвек з глвой-кукiшм, кторы нгврыў ёй ткiх бязглузьдзiцў пр Алеся, д яког толькi вось кгдзе ў сэрцы зрдзiлся нейкя iскр, што рзгрлся, пгржючы вялiкiм полымем? Той Алесь, яког пзнл з прцы i сустрэчў, гэты прыгожы i дынмiчны дзяцюк зусiм не дпвядў постцi нейкг тм фшыстоўскг кт, што нявiнных людзей мог збiвць... Ёсьць недзе рзгдк. Што-ж, тымчсм перд тбой Гордыеў вузел...

- Я-ж скзў, - пцьвердзiў рнейше Кпшун, - сьпяшыцц ндт ня трэб. Але i не зявй! Пдлбунься д Якiмовiч, ўжо чэрз яго длезеш туды, дзе ты нм нужн.

Неўзбве Кпшун пйшоў. У тую ноч Вер доўг мрылся бяссоньнiцй.

14

Клi Алесь жртвў з Кндыйцмi пр свё пходжньне, дык перш з ўсё кзў, што звiтў у гэты мурзты й звявны сьвет тды, клi зямля ягонг бцькi глечй шчэрыл све зубы пд купцыяй нймудрэйшг ў цэлым сьвеце нроду. Нрод той у чсе Алесевг нрджэньня н ўсю моц свйго хрыплг птрыятызмм голсу энтузiястычн прслўляў мршлкоўскую булву вустг мршлк, якi гэным чсм клпцiўся пр "моцрствовую йчызну" ў вршўскiм плцы Бэльвэдэры й збўляўся свiмi псiвелымi вусмi ў Лзенцы.

Н прозе Другое сусьветне вйны "брцкую руку помчы" пняволеным Белрусм, што грвлi дгэтуль пд улдй тго нймудрэйшг ў цэлым сьвеце нроду, выцягнуў нйбольш прслўлены ў свёй iмпэрыi пнегiрыстмi й пдхлiммi "йцец усiх нродў i крыфей усiх нвукў". Ён, гэны нймудрэйшы з мудрых, кгдзе рзбудвў i ўзбуйнiў Гулг, у якiм вымрдвлi дзясяткi мiльёнў нявiнных людзей. Неўзбве той "бцьк", пры помчы "рсквных рбоў" прдўжў ппўняць рбсiлы Гулгу з той "здрвствующей освобожденной Зпдной Белоруссии". Влклiся п бездрожжх прклятг Сiбiру клёны сьмерцi iз словмi н прэпных вуснх:

I зўтр зноў узыйдзе сонц,

I будуць людзi есьцi й пiць...

I нiхто iзь iх ня ўспомнiць,

Як мы хцелi жыць!

У чырвенi сорк першг н "йц ўсiх нродў" нпў ягоны "сюзьнiк Вялiкя Гермнiя". Амбiтны бэрлiнскi кпрл новую венную трсцу згрусьцiў: пербудвць сiлмi "гэрэнфольку" сьпярш ўсю Эўропу, псьля й цлюсенькi сьвет. Пры тым кпрлвым "дрнг нх остэн" здрыўся мгутны ўсплёск, i клi ўжо "бцьк ўсiх нродў" пхў яго нзд з клiчм "дёш Бярлiн!" дык ншг юнк Алеся тя хвля ж н Апэнiнскi пўвострў выплюнул.

У Iтлii Якiмовiчу двялося, - i дзяквў ён Богу з тое, - ндзець н свю чубтую глву тлерку-шлём ды прнуць "бтлдрэс" 8-е рмii Джордж Шостг, з Лскi Боже Крля Брытнскг Кмэнвэлту i Iндыi Iмпэртр. Гэткiм чынм юнк Алесь, што тут-ж перд вйною, у зрэбных штнох, кужэльнй смткнй кшулёнцы ды босы, джгў як мг прз поле, - вочы н лоб! - д бльшк, кб пбчыць як пн Слтвiнскi н свiм ўтмбiлi-дрыньдзе ехў (гэт-ж тбе ня ххнькi, ткя тэхнiк!), пд кнец вйны пмгў Джорджу Шостму, - з лскi Боже крлю iмпэртру й гэтк длей, - вытурвць нямчуру й чорнкшульнiкў мясцовг "дучэ" с сьветле крiны Днтэ, Вэрды й "сьвятых йцоў"... Цi гэт клi яно ткое белрускму пстуху й селянiну Алесю мгло рней прысьнiцц?

Адгэтуль простя выснов: вйн тя мгутнй ктпультй выкiнул ншг юнк "ў людзi", псьля ён ужо нйбольш свiмi нмгньнямнi, пры мiнiмльнй помчы Джордж Шостг, пербрўся з кiян. У псьлявенны чс нялёгк з кiян трпiць было, ле-ж хўрусьнiкў, з iхныя венныя зслугi, узнгродзiлi. Алесь Якiмовiч пдпiсў з кндыйскiм урдм кнтркт, што з мiзэрную зплту, - сорк пяць длярў у месяц, хрчы й квтэру, - будзе прцвць прбком у нейкг кндыйскг фрмр, дiць кроў i гной кiдць. Ужо куды пзьней двялося Алесю ргтць, клi пчуў н мэлёдыю кндыйскг дзяржўнг гiмну змйстрвную дным белрускiм жртўнiком продыю:

Ох, Кнд! Як я цябе пзнў,

Дык кiдў гной i рн уствў.

А нзўтр зноў я дiў кроў

I ў полi жыт жў...

Ох, Кнд, як я цябе прклiнў!

I кзў пр гэтую вялiзную зморскую крiну неклi генiяльны Вльтэр, што ян - неклькi крў сьнегу. А кндыйскi Армянiн хрктрызвў яе ўжо зусiм пмдэрнму: "Кнд - блшой чохнiк, култур нiккой".

Мiнуле не дыйшло ў нябыт. Твё крэньне... Тм стлся й мцi. Дзе ян, жыве яшчэ цi ўжо дыйшл ў лепшы сьвет? Мiнуле - гэт ты. Дрм iлюзiямi жыць. I бiзнэсвы грмiдр, i мтр'яльныя прыбыткi, i пшн з тве гндлёвыя посьпехi - усё гэт нжыте, прылеплене д цябе быццм звонку. Яно не з те глыбiнi, не д дргiх родных гоняў i лясоў, не д бусл, зязюлькi й слвейкi, не д песьняў прцвiтых жнеек i вясковых пстушкоў, не д той вялiкй i гротнй зямлi, што дл тбе жыцьцё... I ў гомне гндлю, i ў шуме трсктнi горду-гiгнт, што мгутнее й рсьце, не пкiнеш ззду мiнуле, бо яно - ты...

Псьля тго, як "бцьк нродў" пдў свю зкрывўленую руку "прыгнечным" Зходняе Белрусi, нрдзiлся ў людзей спдзявньне н лепшую будучыню. Новыя гспдры рздвлi сялянм зямлю польскiх пмешчыкў i сднiкў. Млзямельны Алесеў бцьк тксм трымў вок н сьцiплы ндзел, не пдзрючы, як i бльшыня руплiвых сялянў, што зямля тя стнецц псткй н дрозе ў клгсны прыгон, у якi неўзбве пчлi згняць новыя влдры пры помчы мясцовых гультёў i бiбокў. Бльшвiцкi "новы лд" душыў непсiльнымi пдткмi, гругньнём розных плiтрукоў н бескнечных "мiтынгх", выгнньнем людзей у кнцлягеры. Алесеў бцьк, змрыўшы кня вывзмi кубмэтрў кменьня й лесу, схудзеў, ледзь влок ногi, прклiнў новы лд i мясцовых ды чужых прзiтў, плкў, гротнiк, д тых "дбротў новг лду". Збрлi яго цёмнй ноччу. Прпў. Колькi мцi ня бегл д рознг нчльств, нiчог кнкрэтнг не дведлся нi пр ягоную нейкую быццм крмолу, нi пр тое, дзе ён пдзеўся. I ў мцi не высыхлi цяпер сьлёзы. Як i рней, лiпел пры свёй швейнй мшыне, кб хоць неяк пржыць, спдзяючыся, што сын пдрсьце ды н добрыя ногi стне.

"Сюзня Вялiкя Гермнiя" брынулся ў чырвеньскi дзень н "iмпэрыю зл", якя пхiснулся, трэснул, рспдлся, ня гледзячы н плымяныя зклiкi "бцькi ўсiх нродў", кб змбiлiзвць н яе брону ўсякую "венi рбсiлу". Неўзбве цэлую Белрусь прглынуў Гiтлерў "гэрэнфольк". I пверыце? Перд белрускй молдзьдзю дкрылiся дгэтуль няведмыя грызонты. Алеся клiкл белрускя школ, вялiке нцыянльне дрджэньне, псля - Сюз Белруске Молдзi. Вiрус птрыятызму прыжыўся н ппялiшчх дгэтуль зьненвiджнг i дыйшоўшг ў нябыт мскоўскг прыгону. Бцькўшчын клiкл длучцц д шэргў молдзi. Акупнт не зхвочвў, ле й не першкджў белрускiм дзеткм вучыцц ў роднй мове. Як прыгдвў псьля Алесь, клiкў-зхвочвў юнкоў i юнчк змгцц з свё i мгутны голс генiяльнг пэт:

Рушымся, брцьця, хутчэй

У бой з жыцьцём, пкiдючы жх,

Крыкi пужлiвых людзей

Ня стрымюць хй бiтвы рзмх!

Процi цячэньня вды

Змож толькi жывое пплыць.

Хвлi-ж ркi зўсягды

Цягнуць тое, што скончыл жыць.

"Дрнг нх остэн" зьмёў н свiм шляху "жыд-бльшвiзм" i голсн б'явiў, што ён "нзд ня вернецц"! Спчтку н знятых Немцмi бшрх Белрусi дчынiлiся дно пчтковыя школы. У пргрме дукцыi зьявiлiся, як здвлся дзеткм стрэйшых клясў, дв згдквыя словы: гiсторыя Белрусi.

- Белрусi гiсторыя? - пытлiся яны. - Цi ёсьць ткя гiсторыя? Адкуль ян пчынецц? Цi гэт зпрўды мгчым, што Белрусь ме нейкую гiсторыю? Тое, што яны "тутэйшыя", бльшыня дзетк ведл. Некторыя вынятков ведлi нвт, што яны - Белрусы. Але што Белрусь ме свю гiсторыю? Зьбянтэжнсьць. Трэб было зглянуць у глыбокую мiнуўшчыну. Пчлi д длёкг Полцкг Княств... Н сыстэмтычны рзгляд i прверку кжнй бчыны гiсторыi дргог нроду ня было чсу. Перскквлi, чст прз некторыя гiстрычныя рўнiны i ўхбы шыбвлi нцянькi. А тут ужо, дзе блiжэй, i глсы выдтных сыноў i дчок былi куды больш зрзумелыя. Гэтк зусiм, здецц, яшчэ нядўн, Янк Купл скзў, што

...члвек я, хоць мужык!

Н помч яму - Якуб Колс:

...ппы й ксяндзы дубiнй

згнялi нс у рй!

Во як! Дубiнй згнялi! Што гэт з рй ткi, у кторы "дубiнй" трэ было згнянь? I гэтт н помч словы яшчэ днго гротнiк-пэт:

А дўней Белрус, непддны,

Гспдрыў, быў см нд сбою

I длёк у сьвеце быў знны

З Лiтоўскй i Ляскй зямлёю.

П зярнятку, п мкулiнцы пргн i сквплiв зьбiрлiся веды. Рптоўн, быццм пдштурхоўвне венным гнём, прыходзiл хрысьцiянске i нцыянльне ўсьведмленьне. Школ, узяўшы з руку, вял н дрогi дкрыцьця, шляхi рдсных i бясцэнных знходк. Ад све грзкое вулiцы - н бльшк, тм i н вялiкiя дрогi. Нсмперш прышчэплiвлся любоў д пкрыўджнг шмтпкутнг клiшняг гспдр роднй зямлi, створнй iм культуры, д Бог, зруйнвных нцыянльных i рэлiгiйных сьвятыняў, родне мовы, нродных трдыцыяў, песьняў, мстцтв. А побч тя-ж дгэтуль няведмя гiсторыя Белрусi рскрывл i выстўлял бясспрэчнымi фктычнымi докзмi жхлiве мхлярств, суцэльную хлусьню i врврств суседзяў, што зўсёды пд лёзунгмi хрысьцiянств й пнслвiзму, пдпёртг клiшнiм мiсiянiзмм, псьля кмунiзмм i цi мл яшчэ якiмi крывдушнымi iзммi крыввiлi, выбiвлi, стгодзьдзямi плнiлi неклi вялiкi й мiрлюбны нрод, пдсяклi ягоне жывое крэньне. Молдзь пргн спжывл духовы корм, стнвiлся н поўны рост, нпўнял родныя прсторы птрыятычнымi песьнямi, рухлся д сноўнг вывучэньня ўсяго свйго роднг й дргог д элемэнтрнг тврэньня гiсторыi.

А нвокл, вунь н iхных вчох, вялiкя гiсторыя рбiлся ненсытнымi-пргвiтымi хiжкмi-чужынцмi. Чсу было ў вбрэз. Гэтт-ж, як н длнi, вiдць было, як кзў генiяльны пэт, што

Чужк-дзiкун, крывёю ўпiўшысь сьвежй,

Зпрог цябе ў няволю, ў бтркi

I твю мцi-бцькўшчыну рэж,

Жывую рве н чсьцi, н кускi.

Дый не дзiн "чужк-дзiкун", нйменш дв... I яны - Мскв й Бэрлiн для нроду белрускг былi бое рбое! Гэтт-ж ля iх, тытнў, кб уврвць i сбе квлчк, звiхлiся пмочнiкi з тго нйрзумнейшг н сьвеце нроду. I яны н верных сыноў i дчок зямлi белрускй, зьняможных у змгньнi, быццм ненжэрныя шклы i гругньнё нпдлi. У гнi й крывi, у пекле рсьлi юныя птрыёты, белруске нцыянльне ўсклосьсе. Цi хопiць чсу, кб клсом узбуйнець i плён дць?

Дв тытны мрдвлi, плiлi, нiшчылi. Цi ёсьць словы й гукi якiмi льг пердць тое, што дбывлся тды ў той гэене н гротнй зямлi? Ужо псьля вйны рбўлсьнiкi непкорнй крiны быццм пдлiчылi й скзлi: тк, згiнуў кжны чцьверты. Тк? А цi ўзялi ў лiк тыя мiльёны, кторых у "мiрны чс вялiкг сцыялiстычнг будўнiцтв" ў кнцлягерх сьмерцi, у шмтлiкiх i тды яшчэ недкрытых Курптх вымрдвлi?

Алесь нлежў д Сюзу Белруске Молдзi, скончыў курсы кiрўнiкоў яе ў Альбэртыне. Гнрыўся гэтым. Зтое яго псьля мскоўскiя пдхлiмы фшыстм i клябрнтм нзвлi. Сюз Белрускй Молдзi быў нянькй i пякуном млдой Белрусi, якой выпл менш трох гдоў, кб стнуць н ногi й пдрсьцi. Ян ўлiвл ў сэрцы юнкоў i юнчк птрыятызм, вучыл iх сумленнсьцi, веры ў Бог, прцвiтсьцi, пшны гiсторыi й нродных трдыцыяў. Здбывлiся сноўныя цноты члвек. Нйвжнейше, кб н моцы ўсяго, яму неклi дбрнг, цяпер ддзенг, здбыў сме дргое i небходне - белрускую годнсьць. Бо змл было сягнуць тое дэклярцыйне - людзьмi звцц! Цяпер трэб было ня толькi людзьмi быць, ле змгцц н жыцьцё й сьмерць з тое, кб выжыць. Кб нiхто й нiколi ўжо не пствiў цябе н кленi, рбсiлй не зрбiў!

I для людзей, якiм перрэзлi, здецц, усе шляхi, дбрлi прв яког-небудзь выбру, у сорк чцьвертым вясной прыйшоў чс выбру. Няпрўд, выбрм гэтг нельг нзвць: бо ўцякй, рзм зь Немцмi, бо сустркй мсклёў. Абое рбое, - нйнвейшя Сцыл й Хрыбд! Што-ж будзе, клi трпiш у пшчу ненсытнг "вялiкг й мудрг бцькi нродў"? Цябе чке бо сьмерцяносны Гулг бо "дёш Бярлiн". Ненвучнг веншчыны пгоняць н пердвыя, дзе крыкм "ур" нiког не сплохеш. А Гулг чкў нове рбсiлы. Ну што стнецц, клi зь Немцмi пойдзеш? Недзе д стнк н фбрыцы прывяжуць, бо ў яког бўэр д сонц д сонц, - дух зь цябе вон! - будзеш iшчыць. Гiтлер мiльёны свёй мшынй вымрдвў, дык знчыцц i тут рбсiл... Ох, як птрэбня! Выбiрй.

Гiтлерў "тысячгдовы рйх" крышыўся-грэў-рспдўся пд удрмi з зхду i ўсходу. Знчыцц н ягоную зьмену сюды ў Белрусь прыйдзе зьненвiджны й мiлiярды рзоў пркляты мскоўскi Молх-тытн, кторы ў мор врврств кiне цэлую ўсходнюю i сярэднюю Эўропу. А тм, н зхдзе, пермогуць дэмкртычныя крiны. Кб туды як дстцц!

Думк, што неяк ня зусiм вырзн нрдзiлся ў глве, iнтрыгвл. Мож ян, гэтя рптоўня думк, пусьцiл крэньне ў сьведмсьцi куды рней, клi Алесеў бцьк, прклiнючы "мiсiянерў" з Мсквы й Вршвы, добрым словм успмiнў Ангельшчыну i Амэрыку. - Вось тм, - рзвжў бцьк Янк Якiмовiч, - пвiнны людзi добр жыць! Тмк, кжуць, i зробiш добр, i для Бог, i для члвек волi хпе!

Дрэчы, у гэны гурт крiнў, дзе людзi добр жывуць, дзе ўсiм волi хпе, злiчў бцьк Алесеў i Аргэнтыну, i Кнду, дый блiжэйшую Фрнцыю. Ведм-ж усiм нвокл, што ў Фрнцыю мног кторыя дзяцюкi езьдзiлi "ў шхты" грошы зрбляць, прывозiлi дтуль зшчджныя фрнкi, ну з Амэрыкi цягнулi дляры. З гэткiмi дзяцюкмi псьля гнялiся ўсе дзеўкi; дно пльцм кiўнi, - любую возьмеш.

Рзвжньнi... мерквньнi... Ня было клi, гонь ужо пяткi прыпякў. I гэткiм чынм, выбр у бязвыбрным пiхнуў н зхд. Шкд мткi, якую першкодзiлi збрць. З яе дну, з яе гротнiцу, мрыўся псьля юнк доўгi чс бяссоньнiцй.

Псьля пермогi зхднiя хўрусьнiкi скрупулёзн выконвлi свой дгвор з Мсквой б рэптрыяцыi зь Нямеччыны свецкiх грмдзянў. Двялося iм, вядом, ужывць тк звную цьвёрдую руку. Ангельскi Томi i мэрыкнскi Джы й Джоў свiм вчом ня верылi: людзi дмўлялiся ехць н рдзiму... Як гэт рзумець? Рсея, тя грмдня i мгутня Рсея, якя ў скнфужным уяўленьнi зходняг хўрусьнiк "бцькi нродў" цягнулся д Влдывстоку д Бэрлiну, гэтя Рсея клiкл свiх дзетк дмоў, кб прыгрнуць iх, нгрэць, шчсьлiвiць. А гэтыя дзеткi дмўлялiся. Яны ня толькi не сьпяшылi ў бдымкi дргой мцi, некторыя збiвлi сябе. Што гэт ткое? Адкуль тму Джову, што чвякў жвчку Рыглея, цi плявў сьмярдзючй тбкй, зрзумець было пчвру Рсею й пняволеныя ёю нроды?

Пд кмндй генэрл Пiлiп Iвнвiч Голiкв, "нмесьнiк нрком броны п кдрх, упўнвжнг п спрвх рэптрыяцыi", што тўбвўся iз свёй бндй у Прыжы, пры помчы верных зхднiх сюзьнiкў прводзiлся плявньне н "невозврщенцев" хуткiм тэмпм п цэлй Эўропе. Н помч Голiкву - мiльёння мэрыкнскя вення сiл, ня меншя нгельскя. Мiльёны людзей, у тым прынмсi пўмiльён Алесевых суродзiчў, згнлi ў Гулг. Адзiн Лiхтэнштэйн, якi ня меў нiког пд зброяй для броны мiнiятурнг княств н сумежжы Швйцрыi i Аўстрыi, пд пеку кторг ўцякло пру сотняў "невозврщенцев", скзў Голiквым пляўнiчым, што нiког iм не ддсьць бо гэныя людзi не хцелi ў нiякую эсэсэрыю д нiякг "бцькi ўсiх нродў" вяртцц. I Голiкў, - пверыце, добрыя людзi? - пкiнуў брвы Лiхтэнштэйн у супкоi.

"Вялiкi й мудры" врвр у Крмлi зхлынўся д рогту. Ён з ўсякую цну нмгўся нпоўнiць Гулг новй рбсiлй. Нiколi-ж у свiх нйбольш мбiтных мрх не двялося спдзявцц яму, што зходнiя тк звныя сюзьнiкi зпрўды ткiя сьляпыя й дурныя. Яны пзбывлiся свiх нйлепшых пмочнiкў, птэнцыяльных хўрусьнiкў у будучым змгньнi з мскоўскiм iмпэрыялiзмм, ддвлi iх усiх "вялiкму й мудрму йцу ўсiх нродў i крыфэю нвукў", прост нвыпердкi пхлi мiльёны зьнямоглых гротнiкў у бльшвiцке пекл.

Ужо шмт пзьней, псьля вйны, дведўся Якiмовiч пр тк звне стрчне пкленьне. Пводле прыблiзных пдлiкў дкзных вэтэрнў "вялiкй йчыннй вйны", тым стрчным пкленьнем кзлiся ўрджэнцы 1924-25-26 гдоў. З сотнi выслных н "дёш Бярлiн", вяртлся нзд дно двух цi трох... Былых сяброў Сюзу Белрускй Молдзi прглынуў н дўгiя гды Гулг. I Алесь гдмi нрджэньня нлежў д тго "стрчнг пкленьня". Кемлiвсьць, птрыятызм i вынходлiвсьць выртвлi яго д прклятй стлiнскй мятлы, што н змiнвным i крыввым шляху "дёш Бярлiн" i ў Гулгу зьмял з родных нiвў нйбольш цэнне, што было ў смым росквiце, пкленьне шмтпкутнг нроду.

15

Псьля те дўгое гутркi з Кпшуном Вер цi рз нмглся ўявiць Алеся вылюдкм, збойцм нявiнных людзей, з рукмi ў iхнй крывi. Кзў яшчэ Грыш, што ён i цяпер быццм брў удзел у нейкiх кнсьпiрцыйных пэрцыях. Што з згдк! Тут цi ня см чорт рогi мог плмць. Нмлявны Кпшуном злчынц нiяк не нгдвў тго дзяцюк, - ветлiвг, тлернтнг, зычлiвг, добр дуквнг, сумленнг, - яког Веры ўжо ўдлося пзнць з блiжэйше длеглсьцi. Клi-б Алесь нвт хцеў мсквцц, дык-ж перд ёю ня было птрэбы. Ён ня мог яе ведць д сустрэчы ў Трыфты Тонi.

Вер неклi чытл ня толькi "буревестник революции", ле й розных клясыкў. Пчынючы зь неслодкг дзяцiнств жыл мiж розных пякуноў, пзнвл шмтлiкiх людзей. Мерквл, што жыцьцё ўзнгродзiл яе бгтй прктыкй. Тут-ж ян лоб у лоб сустрэлся зь нечым, чго рней ня мел мгчымсьцi спнтрыць. З днго боку Кпшун выступiў iз свiм врыянтм Алеся. Зь iншг - Алесь, яког, здвлся ёй, крыху ўжо пзнл. I звязк тго, што людзi нзывюць кхньнем.

Нмглся прдствiць Алеся ў нйбольш нэгтыўным сьвятле, уявiць яго члвекм н Кпшуноў узор. Псьля гутркi з Грышм трымлся ў дносiнх д Алеся больш сьцярожн. Лёгк было стрцiць рўнвгу, пынуцц ў мутцыях нявыршнг нутрног кнфлiкту. Колькi тут было няведмых? Духовы фэрмэнт нрстў. Кнфлiкт мог выбухнуць зь небясьпечнй сiлй, рзбурыць веру й догмы, якiя былi порй дгэтуль.

Вер ўпэўнiлся, што Алесь ёй шчыр цiквiўся, мгчым што ў дносiнх д яе кiрвўся дно пчуцьцём. Дзяўчын-ж сiрцел ў веку всьмi гдоў i ў дзяцiнстве не спзнл д нiког мтчынй лскi. Пзьней д яе, ужо ўзрослй, цi рз зляцлiся розныя дзяцюкi. Але нiводнг сур'ёзнг не пзнл. Некторыя цiквiлiся дно сэксм. Аднойчы был моцн пкрыўджнй, iншы рз ршчрвнй. Д чсу знёмств з Алесем, мiм ўсяго пройдзенг, зьбергл, ёй здвлся, у сябе ўсё нйлепше. Гтовя был пйсьцi нсустрч зпрўднму, гтовму рсьцi з двух бкоў, кхньню.

Цяжк было яе зьвесьцi з тропу нейкiм мскрдм. Алесь зхпляўся ейным прывбным выглядм, цi рз пр гэт дкрыт гврыў. Быў пмяркоўным, зычлiвым, дбрдушным, шмт рзоў пмгў ёй н прцы ў крме, нiколi не ндужывў свёй пзыцыi бос. Дрымучыя дзявочыя пчуцьцi прчынлiся. Кнтрлявныя рней, яны цяпер ждлi поўнi, росквiту, плёну. I цi яе вiн, што гэтт зьявiўся Кпшун, якi скзў нступне: перд тбой фшыстоўскi крымiнлiст, збойц нявiнных, выкiдыш грмдзтв. Iдзi, нвт пусьцiся зь iм, злвi пдмнi з ўсякую цну. Прзь яго мы зкрыем рты iншым бебурнцм, фшыстоўскiм мхрыстым злчынцм, бо зьлiквiдуем iх.

Здньне нялёгке. Ды выкнць яго ткой дзяўчыне, як ян - плюнуць, клi-б яно не зкрнл твiх людзкiх пчуцьцяў, кб можн было гэт неяк мэхнiчн. Хця-нехця, тут лёгк д яго не дкрскешся. Пстнвiл, пдумўшы-пердумўшы пр "людзей з клюбу", цнiўшы сытуцыю "н хлодную глву", дзеяць пволi. А сумлевы вяртлiся. Зноў-ж вяртлiся стрыя пытньнi... А мож яно тк, мож лепш гэтк...

Пдсумвўшы выкзвньнi Кпшун, гэты дзяцюк пвiнен быць ндт-ж спрытным i кемлiвым члвекм, прўдпдобн не дны зубы зьеў у мстцтве iнтрыгi, мхлярств. Мгчым меў нбiтую руку ў збойствх. Пмяркуем, што ён цяпер зь вядомых прычынў мсквўся. Дык што крылся пд мскй? Адкуль ён зьявiўся, што рбiў пдчс пошняй вйны. Крдынльныя пытньнi...

16

Гэтых вялiкiх мтылёў зь вясёлкй хврбў нзывлi тут мнрхмi. I зпрўды цi дзiн мнрх мог-бы iм ткiх колерў пзйздросьцiць. Некторыя мясцовыя i суседнiя нвукоўцы ўжо гнялiся з гэтымi прыгжунмi, кб дкзць н пытньне: дзе яны зiмуюць. Рсьцьвiл дн тэорыя, што яны дсюль, з сквiтй прыроды Кнды длятюць зiмвць ж у Мэксык. А тымчсм яны вось тут - вялiзня кольксьць - пырхюць у квеценi ля поўнй рэчкi Крэдыт, што пволi пхне цяпер све воды ў глыбокiм яры ў недлёке возер. А з мтылямi, см быццм мтылёк, гняецц Вер. Усьцешнму ткiм пгодным днём Алесю прыгдлся пчуте ў сьвятынi: "усяке дыхньне слвiць Госпд". Тк яно. Птушыныя песьнi, рсьцiннсьць, сонц... Пцех, млдосьць... Не хпе слвейкi, бусл й жврнк... Клi-ж iдзе пр тое "дыхньне", дык тут ням трутных бензiнных грдзкiх выхлпў. Сонц, зелень, роскш. Вер, пбчыўшы птушку робiн, цiкв рскж пр яе. Ян ў гэтй крiне роджня, любiць прыроду.

Дзяўчын перстл гняцц з мтылямi. Iшлi, здумныя, нсычвлiся дчувньнем блiзксьцi, гврылi зрокм. I iхныя думкi былi, пэўне-ж, больш будзённымi, чымся тыя, што "слвiлi Госпд".

- Алесь, ты ведеш, мы ўжо дўно рзм прцуем i бчымся, ле ты мл рскзў пр сябе: як ты жыў, дзе быў. Можш рскзць?

- Гэй! - зьдзiвiўся Алесь. - Я ня ведў, што ты тк добр гворыш пбелруску. Адкуль то рптм узялося?

Яны спынiлiся. Алесь доўг i ўвжн глядзеў дзяўчыне ў вочы. Дгэтуль гврылi первжн пнгельску, дно рэдк клi ў мову дзяўчыны пррывлся рсейске цi белруске слов.

- Я, знеш, мл гврыл, ле цяпер нямношк пдвучылся.

- А нвошт тбе гэт? Цi ты нямношк пдвучылся, кб с мной пбелруску гврыць, цi што?

- Мож тк, мож й ня тк. Хчу пзнць твой крй, чытць белрускую лiтртуру, спткць землякоў твiх.

- Мне вельмi прыемн ткое з твiх вуснў пчуць. Клi мгу як пмгчы тбе вучыцц, то клi лск...

- Можш, мой држэнькi, - рптм згдзiлся Вер.

"Држэнькi"... Дгэтуль дзяўчын нiколi не нзвл яго гэтым лскльным словм. Алесь здумўся, цi Вер цяпер думл пнгельску i ўжывл белрушчыну, цi як. Iдзе, прыклдн, пр ўжывньне тго-ж слов "дргi". У кндыйскй цi мэрыкнскй бiзнэсвй дый i ў iншй крэспндэнцыi, тм, дзе ў белрускй мове ўжывецц слов "шноўны" цi "пвжны", н гэтым кнтынэньце ды i ў смой Ангельшчыне скрозь ужывецц слов "дргi". Члвек вм зусiм незнёмы, вы д яго пiшце лiст у нейкй спрве першы рз, усёроўн пчынеце: "Дргi мiстр Смiт", тк i гэтк... У ншй мове гэткi зврот здўся-б ндт дзiўным. Адгэтуль у нгельскй мове слов "дргi" нбыло крыху iншы нюнс цi сфэру ўжывньня, чымся ў ншй.

Прыселi н берзе рэчкi.

- Ты вельмi мбiтня дзяўчын, - пхвлiў Веру Якiмовiч.

- Як добр чуць гэт д мйго бос. Мож дсi мне лепшую рботу? жртвл Вер. Ян ўзял гтовы кiй, што знйшл побч, врушыл iм у вдзе. Пднялся клмуць. Дзяўчын прыглядлся стркзе, што быццм вертлёт, зтрымлся нд купiнй.

- Зусiм не жртую. Белрускую мову вучылся! Цiкв, якiя тм яшчэ ў цябе неспдзеўкi.

- Ты не дкзў н мё пытньне.

- Гэт якое пытньне? Аг, пмятю. Ты хочш дведцц пр мяне?

- Тк.

- Чму?

- Тму, што хчу лепей цябе пзнць.

Алесь мўчў. Ейня прфум... Якя гэт? Цi ня бэзвя? Ледзь стрымлiвўся, кб ня ўзяць дзяўчыну ў бдымкi, бцлвць яе...

- Адкуль мне пчынць? - спытўся.

- З смг нiзу.

Алесь усьмiхнуўся, увжн прыгледзеўся рмонку-спкусе, жртўлiв пчў пвядць.

- Ну добр... Рскзвлi мне, што нрдзiўся я ў стрэнькй струхлелй хце нд рнiцу, псьля трэцiх пеўняў...

- Што гэт струхлеля? Што гэт трэцiх пеўняў? - дрзу перпынiл яго дзяўчын.

- Струхлеля, гэт знчыць спрхнеля, цi - пнгельску - rotten, пеўнi то roosters, яны сьпявюць трэцi рз нд рнiцу.

- Рзумею.

- Рскзвюць, што н сьвет пмглi мне зьявiцц дзьве вясковыя ббкi, кторыя мяне спвiвлi. Тут во жнчыны родзяць дзяцей у шпiтлях, тм, удом iнкш... Длей пвядюць, што я зявiў б свiм зьяўленьнi н гэты божы сьвет добрым i глсьлiвым кугiкньнем цi кугкньнем, тк, як нлежыцц ўсiм д чсоў Адм i Евы, , - клi ты пклняешся Дрвiну, - д пр-пр-пр-пр-пр-пр-пр-пр-прмлпў...

Дзяўчын ўсьмiхлся i ўвжн слухл.

- Клi, знчыцц, я голсн зявiў пр свё зьяўленьне н гэты сьвет божы, тды глядлi мяне з усiх бкоў, охлi i хлi з зхпленьня, дн ббк ўзял верцяно, ды, - кб я круты й пвротлiвы быў, - дрэзл н верцяне мой пуп.

- А што гэт верцяно?

- Spindle. Ведеш ткое нешт?

- Аг. Ну й што длей стлся?

- З тго, што мне ўдлося дведцц пр мё н гэты божы сьвет прыбыцьцё, дык тут глоўне дно. Пколькi я з смг нiзкг, тк скзць, мужыцкг цi сялянскг роду, дык тм ня было прысутных нiякiх пiсрў фiцыйных нi прывтных, тму й ня было кму зпiсць для гiсторыi ншг нроду цi мiх нсьледнiкў ткiя вжныя дэтлi, як мю вгу, колер вчэй, стн здроўя мой i мткi мёй, кмэнтры й гмонку вяскоўцў i тк длей, i д гэтг пдобне...

Вер хiхiкл, ле Алесь зусiм ня трцiў сур'ёзнсьцi.

- Гэт генiяльн! - жртвл дзяўчын.

- Цяпер-ж, пколькi мы выясьнiлi ўжо клi i як я нрдзiўся, дык трэб мож не збывцц яког я племя. Вось-ж з добрых крынiцў, гэт знчыць з ўтрытэтных вуснў я чуў, што нлежу д вялiкй мсы людзей, пр якiх Лiнкольн, здецц, неклi скзў, што Бог пвiнен гэтых людзей моцн любiць клi стврыў iх тк мног...

- Аг, ндзвычйн! - усьмiхлся Вер.

- Iншя спрв, - вельмi сур'ёзным тонм прдўжў Якiмовiч, - што вусты мршлк з Вршвы i ягоныя пны, пд улдй кторых я нрдзiўся, зусiм не згджлiся з пiнiяй Лiнкльн дносн нс, добрых людзей, якiх нйбольш нтврыў Бог н сьвеце. Той вусты i ўжо трухлявы мршлк ды ягоныя пны кзлi, што мы ўсе - хмы, што ншя мов - хмскя, што мы мусiм цэлы чс н пноў прцвць, як неклi мэрыкнскiя Негры н свiх улдльнiкў...

- А што гэт ткое хмы?

- Пводле бiблii, у Ноя быў сын Хм, яког бцьк пркляў з непшну яго. Плякi хммi нзывюць прымiтыўных, нявучных людзей, пнгельску нзвць iх можн dopes...

- Аг, ну длей! - спнукл Вер.

- Дык Плякi нс стрлiся д прцы ў пноў з мiзэрную плту зпрэгчы. Яны, - знчыцц гэтыя смыя Плякi, - думлi, што яны ёсьць нйрзумнейшым нродм н сьвеце, тму гэтыя нiкчэмныя людзi кзлi, што яны мюць прв гуляць i жыць з ншыя мзлi... Кумекеш?

- Яны вс эксплётвлi?

- Во, во, ле. Яшчэ як эксплётвлi! Цяжк было, ле неяк трывлi, бо дзе дзенешся... Ды стлся яшчэ горш, клi Гiтлерў сюзьнiк Стлiн здумў нс вызвлiць, цi, як нм кзлi, пдць нм "бртнюю руку". Гэт здрылся сямнццтг версьня ў трыццць дзявятым. Перд тым Стлiн i Гiтлер зрбiлi сюз, умову ткую як гэт пдзялiць цi пглынуць усiх тых меншых, што ў iх пд бокм жылi, у тым лiку й нс. I вось Стлiн, клi прглынуў нс, дык дных гнў у клхозы, другiх, кторыя не хцелi туды, вывозiў у Сiбiр у кнцлгеры, дзе мрыў iх прцй i голдм. Тк дзясяткi мiльёнў людзей нячысьцiк вымрдвў.

У нс дык ён выдумў тк звных кулкоў. Тк нзвў тых, кторыя былi лепшыя i прцвiтыя гспдры н свёй зямлi. Былi гэт бедныя сяляне, бо бгтымi ў нс толькi польскiя пны мглi быць... Вось-ж клi ты меў нейкi квлк зямлi, пру коней, пру кроў, хцеў см гспдрыць i ўпiрўся, як цябе ў клгсны прыгон гнлi, дык ты быў ужо кулк i пдлягў лiквiдцыi.

Мой бцьк меў сем гктрў зямлi, дзьве кровы, днго кня, сьвiньней пру ды вечк, неклькi курэй i гусей. Бцьк быў ндзвычйн прцвiты, мтк шыл, дык бяз хлеб не сядзелi. Бльшвiкi нлжылi грмдныя пдткi, што нельг iх нiяк было выплцiць, тды пчлi гнць усiх у клгсы. Бцьк супрцiўляўся, не хцеў, прклiнў iхны новы лд. Яго ноччу, беднг, збрлi. Мтк хдзiл д iх днямi i тыднямi, вочы выплкл. Прпў члвек. Нпэўн ў Сiбiры недзе, гротнiк, змрдвлi...

- Твой бцьк быў контррэвлюцыянерм? - сур'ёзн спытлся Вер.

- Што гэт з пытньне? Дзе ты здбыл свю плiтычную дукцыю?

Вер ледзь ня прыкусiл язык.

- А што дзiўнг я скзл?

- Нiчог тког дзiўнг, толькi што я чмусьцi не спдзявўся пчуць гэтг слов з твiх вуснў... Яно зўсёды было зброяй свецкiх плiтрукоў i чэкiстў... Чул ты пр iх? Мой бцьк быў чэсным, у Бог веруючым, прцвiтым i сумленным члвекм. Яго збрлi i нпэўн змрдвлi тму, што ня бег у клгс, клгсы - гэт прыгон, няволя, ярмо! Рзумееш?

Мўчньне. Алесь у гэны чс ждў-бы зьмянiць тэму, рскзвць кзкi пр кхньне, прыгжосьць... Гэтму спрыяў птушыным шмтглосьсем нсычны i сонцм ды квеценем нпоўнены дзень. А нйбольшй здобй усяго был ян, тя, што побч яго. I чму зь ейных прындных вуснў зьляцел тое зцягне ў "iмпэрыi зл" бльшвiцкiмi збойцмi слов? Яно ня мел прв ўврвцц гэтт дысннсм у iхную iдылiю!

- А што ты рбiў у вйну?

Сур'ёзны зусiм голс з тых смых вуснў, што нядўн дным словм мiр, супкой i прыгожы нстрой змрнвлi. Гэтым рзм Алесь, - як быццм-бы яго пчлiне джл пекнул, - не ўглядўся ў смужныя прмянiстыя вочы, кб тм дкзу пшукць. Не. Цi-ж ян ня веде, што ткiм пытньнем цэлы дзень руйнуе? I нвошт? Нхлынул злосьць. Якрз дпведны зрд злосьцi, кб зьявiўся н помч Якiмовiч-цынiк, цi, - клi хочце, - зьдзеклiвы, немiлсэрны, зусiм няштодзённы i тысячмi хвляў пошняе вйны кiдны й крыўджны юнк. Ён скос зiрнуў н Веру. Ян ня сустрэл ягоных вчэй, бо скнцэнтрвлся н кiйку, што мяшў н берзе ркi клмуць. Быццм тое пытньне, што пчлiным джлм пекнул Алесев сэрц, было вось ткое сбе звычйне, нявжне, бы якое...

- У вйну? Чкй, трэб прыгдць, як гэт было, - iрнiчн-злсьлiв ўсьмiхнуўся Алесь. - Знчыцц, клi гэты Стлiнў сюзьнiк, генiяльны фюрэр з Бэрлiну - Адольф Гiтлер, - узяўся вызвляць усю рэшту сьвету д Жыдоў i бльшвiкоў ды розных тм плюткртў ды клi ён пчў будвць тк звную новую Эўропу, я дрзу скумекў вжнсьць тго, што ён робiць. Н ўсходзе д смог тго рйху Гiтлер вызнчыў для сябе "лебэнсрўм" - жыцьцёвы прстор для свiх рыйцў з блкiтнымi вчмi i блёнд влосмi, знчыцц для "гэрэнфольку" Немцў. А ў нс, як усiм вядом, нiколi ня было добрых гспдроў i прдку, бо ня мелi кмпэтэнтных людзей у экномiцы й плiтыцы. Клi я скумекў, што тут зьявiўся генiяльны првдыр, кторы зробiць iдэльны прдк i пбудуе свой рйх н тысячу, мож й дзьве тысячы гдоў, я тды зксў руквы i пбег пмгць Гiтлеру будвць той рйх. Рзумееш?

Перш мы, - гэт знчыць я i Гiтлер, - мусiлi выршыць прблему пернсяленьня. Змног людзей было. Выршэньне те прблемы птрбвл рдыкльных мерў. Тму я хвотнiкм кiнуўся н службу, як тды нзывлi, лiквiдтр гэных лiшкў нсельнiцтв, кторе Гiтлеру змiнл тысячгдовы ягоны рйх будвць. Рбот, трэб прызнцц, ня был чыстя, ле зтое якя нжыв, - золт, брылянты, бгцьце, - усяго хпл! Ну й зжылi мы, згулялi! А Гiтлер мяне яшчэ рознымi зслужнымi ўзнгродмi ндзялiў, усялякiмi тм кройцмi з гкмi i бяз гкў мой эсэсўскi мундзiр удэкрвў! Эх, якя слўня был тды для мяне жытух нстл. I кб ня гэтя нечысьць жыд-бльшвiкi, то я зь Гiтлерм...

- Алесь, я ня думл, што ты жртвць з гэтг будзеш.

Рук зь кiйком перстл мяшць клмуць у рэчцы, прмянiстыя вочы, з дкорм, глядзелi н яго.

- Мне прыкр, држэнькя мя, ле я ня лiчыў птрэбным перд тбой спвядцц.

- Ня хочш сур'ёзн рскзць б тым, што вйною рбiў?

- Ды не, чму-ж... Мгу. Але чму нельг пжртвць?

Ён узяў дзяўчыну з пдбрдок, прыгрнуў д сябе, зiрнуў у ейныя вочы.

- Пглядзi, што з iдылiя. Цэлы сьвет усьмiхецц, цi, як у цркве я сяньня чуў, "усяке дыхньне слвiць Госпд"! Ншто пр вйну й сьмерць гврыць? Як той пэт скзў - жывому жыць, зьнiшчэньню сьмерць! Усьмiхйся, цц мя мiля! Поўнiся свёй прыгжосьцю, крсуйся!

Вер ўсьмiхнулся з нтугй. Ршчрвлся. Першя спроб, кб з вуснў дзяцюк пчуць пр ягоне цёмне прошле, не ўдлся. Трэб будзе пдыйсьцi д яго зь iншг боку.

Клi ехлi ў горд, Алесь ня мог рзгдць, чму дзяўчын нос пвесiл. Мгчым, што трэб будзе знйсьцi д яе iншы пдыход.

17

Антон Шпк цi рз нмгўся ўявiць сбе сытуцыю, у якой, ён быў перкнны, днго дня пынецц. Шпк - рэлiст, чсты пэсымiст, ждў зстрхвцц д удру, якi, хця-нехця, прынясе яму ягоне, - як чст жртвў, - нулявое сцыяльне стновiшч ў гэтй чужой крiне. Псьля тког бясцырымоннг звльненьня з прцы ягонг сябры Эстонц, Шпк ведў, што ягоны лёс н влску вiсеў. Прычыню былi чстыя нямоглсьцi, клi прцвць ня мог. Ён дзiвiўся, што д гэтг чсу неяк утрымўся.

Адылi, нягледзячы н ткую псыхлягiчную зстрхоўку перд мгчымым удрм, усё-ж вытрымць яго цяжк было. Дый здрылся тое лiх тды, клi пiсьменьнiк яго нйменш спдзявўся. З пошнi месяц не прпусьцiў нiводнг дня прцы, хоць i дчувўся фiзычн зморным. Адне рнiцы, клi зьбiрўся ддому, нглядчык пклiкў яго ў кнтору.

- Мы пстнвiлi звольнiць вс з прцы.

Цьвярды, няветлiвы голс. Уклоў, шлмiў урднiцкi тон. Члвек, здвлся, думкю i д гэтг быў пдрыхтвў сябе. Але прц, якя-бы ян нi был, гэт якр, н якiм трымлся ўся члвечя годнсьць у змгньнi зь лiхм у чужой крiне. Цяпер гэны якр пднялi i Антон Шпк пынуўся н шляху, якi бег у тупiк. Нпердзе - нумр н лiсьце беспрцоўных, дн мленькя бездпможня фiгурк ў дзяржўнй сттыстыцы.

- Мне здецц, што ня мушу вм кзць пр прычыны... - тршчэў сухi, ключы голс урднiк. - Змног няпрысутнсьцi. Мы ня можм пэрвць гтэлем бяз стле бслугi.

- Нвошт выясьняць... Усё й тк зрзумел. Мне прыкр...

- Няхй вм ня будзе прыкр з мяне, - дкзў урднiк.

- Прбч, ле нвошт лiшняя гворк? Кб мяне ўклоць? - пвысiў пiсьменьнiк свой голс. Нплывл злосьць. - Двй плгодзiць фрмльнсьцi.

- Атрымеш кнiгу стрховчную i грошы як дчынецц кнцылярыя.

Шпку хпiл тго гтэлю. Плгодзiўшы све спрвы, хця зморны, пстнвiў iсьцi дхты пехтою. Быў гэт рньнi ruch hour гдзiн-сьпешк. Вялiзня мс людзей, - хто н "свiх двiх", нйбольш ўтмбiлямi, - усё гэт ў iмклiвым руху; ўты зпўнялi све стянкi, энэргiяй новг дня гмнiлi фбрыкi, крмы, кнторы. Мгутня ў свiм кiпучым перлiве ртэрыя жыцьця, якой кiрвлi првы iснвньня i вызнчныя мэты. Нтоўпы кля трмвяў, ўтбусў i трлейбусў, кля пдземне чыгункi, суцэльныя, мль упрытык дзiн д днго, вужы ўтмшынў. Усё гэт нрмльне i рцыянльне для ўсiх, проч днго, кпрызным лёсм зьняможнг i зноў н рынк беспрцоўных выкiнутг члвек.

Шмтлюднсьць пдчс гдзiны-сьпешкi цяпер пўстл перд вчмi Антон Шпк бяздушнй мшынй. Ян ноччу спынялся, яе склдныя чсьцi рссыплiся н све вызнчныя месцы, дпчывлi. Цяпер-ж тыя чсьцi зноў зймлi рней вызнчныя месцы й мшын пчынл гул прцы й пргрэсу. А цi быў гэт пргрэс? Цi ня круцiлiся ўсе гэтыя людзi нвокл бяз мэты? Цi ня был гэт пгоня з iлюзорнй зьявй?

Звны н ртушвй вежы дзнчылi дзявятую. Людзям пчўся прцоўны дзень, Антону Шпку мiнуў яшчэ дзiн сэктр чсу ў пдрожжы ў нiкуды... Ён нядўн выбыў з те гульне мшыны, што выплюнул яго бязь нiякг шкдвньня, бо быў-ж зндт слбым, кб длей несьцi дпведны цяжр. Ткiм чынм ён быў цяпер нiкiм i нiкуды ня йшоў. А цi зпрўды быў ён нiчым, н шляху ў нiкуды?

Антон Шпк ведлi суродзiчы й чужынцы. Зь ягонымi словмi i iдэямi змглiся супрць ненвiсных воргў. Для Белрусў ён стўся сымблем непхiсне веры ў пермогу й вызвленьне бцькўшчыны. А якя цн яму н гэтым бку кiяну, дзе дзiным сымблем мэрыкнскг сьвету, як здвлся яму цяпер, быў усемгутны дляр? Белрускiя грмдзкiя i рэлiгiйныя iнстытуцыi н эмiгрцыi трымлiся н дбрвольнй i хвярнй прцы ды гршовых склдкх свiх сяброў. Кмэрцыйных устновў новя эмiгрцыя ў гэны чс яшчэ был не стврыл. Млыя зргнiзвныя групы не мглi ўтрымлiвць плтнг пэрснлу.

Мог-бы Антон Шпк прцвць у рдыё "Вызвленьне" ў Мюнхэне, што рыхтвл й пердвл дмысловыя пргрмы для свiх слухчоў з "зялезнй зслонй". Вядом, што бльшвiкi гэныя рдыёпргрмы глушылi як мглi. Зьмест рдыёмтр'ялў iшоў прзь сетку цэнзуры. Будзь ўтмтм, тлумч чые-небудзь скрыпты, прытрымлiвйся iнструкцыяў пры ўтрстве свiх тэкстў, дным словм прцуй пд цэнзурй.

Антон Шпк пствiў-бы Амэрыкнцў у шэрг зялёненькiх нвбрнцў н фроньце прблемў зьвязных з пняволенымi чырвон-фшыстоўскй Мскоўшчынй нродмi. Русiфiкцыя нерсейскiх мовў i звужэньне сфэрў iх ужывньня, нцыянльня культур н свецкi лд, цлкм пдпрдквня цэнтру гспдрк, немжлiвсьць бмену iнфрмцыi i ведў зь пердвым культурным i нвуковым змежжм, нутрныя мэтды поўне кнтролi й рэпрэсii ўсiх пняволеных нродў у "iмпэрыi зл", кмунiстычня прткртыя i кмндн-бюркртычня сыстэм кiрвньня, Гулг i генцыд пняволеных нродў - вось некторыя з глоўных дзялянк "светлёгii" куды дно псьля вйны пчлi пдрожнiчць мэрыкнскiя клюмбусы.

Амэрыкнскiя нвбрнцы чст дыктвлi тбе розныя мудрсьцi, звычйн зчэрпнутыя iмi рней з розных крынiцў белых рсейскiх дзiннедзялiмцў. Яны мелi нхбнсьць перконвць людзей тког выдтнг прэстыжу як Антон Шпк, што яны ведюць лепшыя шляхi змгньня з кмунiзмм... Нiўнсьць, дзе тве межы? Нгрмдзiлся мс прблемў у супрцоўнiцтве з тымi зялёнымi мэрыкнскiмi экспэртмi i спэцмi, якiя свёй сьлептой у рсейскiх i свецкiх спрвх дпiхнулi д супрцоўнiцтв шмт ўтрытэтных людзей, якiя пходзiлi з крiнў пняволеных цяпер Мсквою.

Слвiстык пры кндыйскiх унiвэрсытэтх ня мел пргрмў белрусведы. Выклдньне рсейшчыны бсдзiлi Жыды. Глоўне, што ствлся для Антон Шпк - творчя прц ў белрускй лiтртуры i журнлiстык. Дходу дсюль мль нiякг. Белрускя эмiгрцыя, у вялiкй меры плохня бльшвiцкiмi шнтжмi й пгрозмi, усё-ж жыл, стврыл све рэлiгiйныя, культурныя, нвуковыя i грмдзкiя iнстытуцыi, свю прэсу. Антон Шпк пвiнен быў пдтрымлiвць рськiдны прынмся н чтырох кнтынэнтх белрускi эмiгрцыйны ргнiзм. А з чго смому жыць? Быццм Богм пслны Алесь Якiмовiч чст яму пмгў i Шпк ведў, што н яго можн спдзявцц ў выпдку якой птрэбы. Хпiл дно Алесю зтэлефнвць. Прўд, - зўсёды дкучл Шпку гэтя думк, - ён не хцеў сядзець цяжрм н чужых плячох. Блел ўсьведмленьне тго, што ня меў доступу д мiльёнў белрускмоўных чытчоў, што ня мог н свё пржыцьцё зрбляць сумленнй творчй прцй.

Клi псьля двухгдзiннй дрогi пiсьменьнiк вярнуўся дмоў, у свёй пштовй скрынцы пры дзьвярох знйшоў туг нпквны, вялiкiх рзьмерў кнвэрт. Мясцовы штэмгль. Беспмылков нпiсны ягоны дрс. Адрсу выслньнiк ням. Шпк доўг прыглядўся кнвэрту, выпiў шклянку сьцюдзёнй вды, сеў н кнпу. Прысллi яму гзэтку "Голс рдзiмы". Зь пярэдняй бчыны нхбн сур'ёзным тврм нейкi тм "герой прцы" бяцў выкнць i первыкнць чрговую норму ў iмя тког-то зьезду "роднй пртыi". Антон Шпк нядўн пербрўся сюды н гэтую новую квтэру. Звяртнскя рзьведк жыве й дбе пр днго Антон Шпк, д сяньняшняг дня члвек ў нулявой пзыцыi мiж грмдзтв гргры Кнды.

"Вяртйцеся, суйчыньнiкi, дмоў! Рдзiм вс клiч!" - крычл другя бчын. Здымкi дргiх кжнму белрускму выгнньнiку гiстрычных месцў i нцыянльных сьвятыняў. Зiрнуўшы н iх, нльецц сэрц болем п стрчнй зямлi. Гэны-ж ртыкул, што зклiкў вярнуцц н "ўлоньне дргой рдзiмы" пдпiсл груп ведмых людзей. Шпк знў некторых зь iх. Цi iх рiлiся як зьвяртцц д "суйчыньнi кў", цi яны длi згоду, кб ужывлi iхныя прозьвiшчы пд зклiкм? Зь некторымi зь iх Шпк сустркўся "з кртмi". Цяпер, як выгляде, яны, пэўне-ж не свёй воляй, стлiся шчупльцмi ўдушлiвг бльшвiцкг ктопус. Не, гэт ня быў iхны голс. Зямля бцькоў дрыжэл ў цяжкiх пкутх, "чужк-дзiкун" нмгўся згнць у Гулг тых сыноў i дчок збрне зямлi, кторыя з мяжой стрлiся клiкць усiх н помч пняволенму нроду. Некторыя Шпквы сябры стлiся прылдмi мскоўскiх злчынцў, прындй. Шпк пержыў неклi цяжкiя чсы й нiколi не злмўся духм. Дык няхй клiчуць. Ведм чый гэт голс.

Шпк зтэлефнвў у Трыфты Тонi, ппрсiў скртрку, кб пердл Алесю Якiмовiчу просьбу дведць яго вечрм. Псьля гэтг пiсьменьнiк пмыўся ў вньне пд дожджыкм i лёг спць. Сон прыйшоў рптоўн, ле мучыў нейкiмi трывожнымi прывiдмi. Рзбудзiў яго стук у дзьверы. Зьявiўся Алесь. Было кля шостй гдзiны вечрм.

- Што ў вс новг? - спытўся Алесь псьля тго, як Шпк пмыў твр сьцюдзёнй вдой, зшпiлiў кшулю. Глв яго был цяжкя, твр выглядў змучным.

- Я вольны, як птушк, - дкзў Шпк.

- Звольнiлi?

- Тк.

- Не мгу скзць, што гэт неспдзеўк.

- Не, зрзумел, што не.

Трывл доўге мўчньне.

- Цi ня мог-бы ты пглядзець, кб знйсьцi для мяне якi знятк у гэтй твёй крме? - ня тк спытўся ў Алеся, як рзвжў быццм см з сбою пiсьменьнiк.

- У нс, як ведеце, тэмпо-тэмпо, дй Бож! Вечня пгоня з нйбольшым рзгонм, - пволi, з нцiскм н кжным слове, гврыў Алесь. - Вм трэб нешт больш лёгке i бвязкв не ткое, як у нс, тэмпо. Выгляде, ням птрэбы пытцц зь якой прычыны вс звольнiлi?

- Ням, проч...

- Апроч чго?

- Ня ведю, цi ме гэт нейке знчэньне... Мяне зьдзiвiў чс мйго звльненьня. З пошнi месяц я не прпусьцiў нiводнг дня. Псьля тго, як яны звольнiлi Эстонц, я стрўся, рзумееш... i не спдзявўся якрз цяпер...

- Вы мяркуеце, што тут, як Немцы кжуць, недзе ein Hund begraben?

- Можш см угдвць.

Зноў мўчлi. Алесь ня мог нзвць пiсьменьнiку зпрўдне прычыны, чму ён ня змож ўлдзiць яго н прцу ў Зэпмн. Шпк быў слбы, фiзычн нямоглы. Клi-б яго нняць, псьля зь нейкй прычыны звольнiць, члвек мог-бы мець удр сэрц. Шпк зчсў све срэбрныя влосы, выцягнуў плвiну цыгрэты з пчкi Плеерс.

- Зкурыце мю, - прпнвў Алесь.

- Дзякую.

Шпк пдыйшоў д полкi ў куце, кб пшукць брытвчку ды перрэзць цыгрэту.

- Нвошт рзрзць яе? Курыце цэлую.

- Прывычк, - дкзў пiсьменьнiк. Ён плжыў брытвчку н полку. Прыкурылi. Здвлся, што будзiльнiк н кмодзе глсьней пчў лiчыць чс, як-бы прынгляючы мужчын прдўжць спыненую гутрку.

- Знятыя моцн ў крме?

- Аг, нвл прцы. Я думў...

- Што думў?

- Чму вы не мглi-б зрбiць н сябе пiснiнй?

- Як? - зцiквiўся Шпк.

- Ёсьць ткя лiтртур, н якую тут зўсёды добры спрос. Яе нзывюць ппулярнй, цi як тм. Рынк н яе рсьце, ян де фiннсвы прыбытк.

Алесь змоўк, псьля ддў:

- Ня турбуйцеся пр мову, перклдчык няцяжк знйсьцi.

- Якую гэт ткую лiтртуру ты меш н думцы, Алесь? Сэкс i крымiнл?

- А чму-б не?

Iзноў мўчньне. Шпк устў з кнпы, увжн пглядзеў Алесю ў вочы i, перкнўшыся, што Алесь рзвжў усур'ёз, пдыйшоў д вкн, зцягнуўся ўжо нплову скурнй цыгрэтй.

- Я зпрўды не мгу зрбiць тбе нiякг зкiду з ткую прпнову, гврыў пiсьменьнiк цiх, ле тым сблiвым голсм, якiм зўсёды выяўляў пчуцьцёве нпружньне. - Мгчым мяркуеш, што ў мiх бствiнх можн i ткiм спосбм н хлеб зрбляць. Мушу тбе, брток, скзць, што ня цямiш што для мяне знчў-бы ткi творчы пврот. Мю н думцы свё духове "я". Скжу тбе дкрыт: неклi мне смому прыйшл ткя iдэя ў глву, ле яе хутк дкiнуў. Пдумў, што мне небясьпечн нвт бмяркоўвць ткое нешт... Гэт прўд, што тк звня тут ппулярня лiтртур не птрбуе вялiкй фнтзii. Склднiкi яе дўно й шырок вядомыя, толькi бывюць розныя врыянты з рознымi дозмi нклу. Добр яшчэ мець у ткiм стылi нбiтую руку. Гэт няцяжк. Не мгу скзць, якi зь мяне мог-бы быць мйстр, ня мючы прктыкi ў ткой пiснiне. Мяне прлiжуе смя здум. Ткя творчсьць был-бы для мяне ня менш як прстытуцыяй душы для грошй. Фу, што з iдэя!

- А чму-б ня пiсць пд псэўднiмм? - рiў длей Алесь.

- Спрв ня ў тым, кб схвцц д некг, ле смог сябе не бдурыш.

Якiмовiч зрзумеў. Шпк утрымўся высокяксным i вельмi цэнным пiсьменьнiкм пердусiм тму, што зхвў члвечую годнсьць i чысте сумленьне. Творче лiтртурне мстцтв ствiў н высокi п'едэстл. Д тврцоў тк звнй вулiчнй, бо ппулярнй лiтртуры дносiўся з пгрдй. Шпквы творы - первжн сьвет цярпеньняў, высокй цноты, хвярнсьцi. Зпрыгоненыя iшлi ў бой з свбоду. Зь iншг боку - клмуць дэсптычне крывдушнсьцi, рспусты, мхлярств, бязбожнiцтв, збойств з боку "сiльных сьвету гэтг". Суродзiчы бчылi ў собе Шпк ня толькi выдтнг пiсьменьнiк, ле вялiкг змгр з вызвленьне Белрусi зь няволi мскоўскй клянiяльнй iмпэрыi.

Хця ў некторых творх Шпк не бмiнў эротыкi, ле ян ня был сммэтй, толькi пбочным элемэнтм высокг iдэлiзму. Гэт н цэлы Эвэрэст вышэй той "лiтртуры", якя гэтт з кiянм мсв тврылся для шырокг рынку.

Шпквым творм цяжкя был дрог ў iншмоўныя рынкi пердусiм тму, што Белрусь был ў мскоўскй няволi, у зхднiм сьвеце мл хто ведў пр яе нгул. Клi ў Аб'еднных Нцыях сядзеў прдстўнiк д БССР, дык яго i прдстўнiк свецкй Укрiны лiчылi як-бы ўзнгродй у яксьцi двух глсоў у мiжнроднй ргнiзцыi з тытнiчныя хвяры Мскоўшчыны ў вйне з фшыстоўскй Гiтлервй Нямеччынй. Пзыцыю мскоўскiх мрыянетк - свецкй Белрусi цi Ўкрiны, - н мiжнроднй рэне можн было вызнчыць нйлепш той прыкзкй: нi рыб, нi мяс! Нешт непвжне гэт. Клi воргi Белрусi н дыплямтычнй мiжнроднй рэне не мглi цяпер, псьля другой сусьветьнй вйны, ужывць влуеўскг "не было, нет и не будет", дык усёроўн трымлiся думкi, што Белрусь ня был, ня ёсьць i ня будзе смстойнй дзяржвй.

- Тк што ня будзем пр гэт гврыць, - зключным тонм скзў Алесь. - Ёсьць у мяне яшчэ дн iдэя. З пру дзён, мгчым, скжу вм пр яе.

- Прц?

- Мгчым нешт пдобне, хоць я няпэўны тут... Адзiн з мiх нглядчыкў у крме ме брт, улсьнiк дпчынквг рэсорту н поўнчы. Гэт прыблiзн тры гдзiны язды дгэтуль ўтм. Як я быў у яго дык меў уржньне, што яму птрэбныя рукi. Клi iм трэб члвек, кторы-б дглядў трву, бслужыў бензiнную помпу, нейкi тм плот цi што нпрвiў, дным словм вось ткi пдручны пмочнiк...

-Гэт быў-бы здбытк, - дрзу згдзiўся пiсьменьнiк. - Цi ёсьць тм блiзк дзе рыбу лвiць?

- Як-бы для выгды гсьцей, рк цячэ прзь ягоны луг. Тут-ж й цудоўны лес, збоку - возер. Цi-ж ня добр было-б мленькiм трктрм i ксiлкй зрэзць трву, нпоўнiць некму ў ўце бк бензiны ды псьля пйсьцi i выцягнуць з ркi колькi прыгжуноў фрэляў? Як вм пдблся-бы ткое?

- Во, во, ткя прц якрз для мяне! - пвесялеў Шпк.

- Ндзвычйн. Я прнюхю, што i як. Вм цяпер птрэбны добры дпчынк, здрове i лугом цi лесм нсычне пветр, добрыя хрчы. Гэтг ўсяго тм ёсьць уволю. Што-ж д зплты, - ня ведю, - прыдзецц згдзiцц н тое, што ён дсьць. Ды гэт ўсё яшчэ ў будучынi. Цяпер-ж мяне жывот упiке, што я пр яго збыўся. Зпршю вс н вячэру.

- Добр, клi тк прыгож просiш, - жртвў Шпк.

- Пршу, клi лск.

- Яшчэ дно, - прыгдў Шпк. - Хчу пкзць тбе вось што.

Ён пдў Алесю кнвэрт i "Голс рдзiмы". Алесь увжн гледзеў iх.

- Лёкльны штэмпль. Нiкчэмнiкi, яны з вмi п пятх! - злосн гврыў Якiмовiч. - Ням-ж н iх пкуль што з ншг боку нiякй пгнякi!

18

Псьля пўдня ў тойсмы дзень, клi Шпк выкiнулi з прцы, Нiн Ляскiн тэлефнвл Кпшуну. Ян крыстлся тэлефонм з публiчнй будкi. Нгул, згодн кнсьпiрцыйных првiлў, ёй было дзволен тэлефнвць у выключных выпдкх. Сяньня Нiн мел iншыя пляны н вечр, ле Кпшун не ждл бчыць у свiм пмешкньнi ў прысутнсьцi Веры, якя мгл-б пчуць нешт, што ёй не нлежлся. А дклдць ткую вжную для Кпшун нвiну Нiн не мгл.

- Мю добрую нвiну, - кзл ян ў трубку, клi дзвўся Кпшун. Шпк звольнiлi з прцы. Лiо кзў мне, што крышку трэб было пдмзць, кб пслухў.

- Млдзец ты, дзеўк! Я ўжо нямношк беспкоiўся...

- Грыш, як ты мог! - дкрл Нiн. -Я-ж тбе кзл, што слов дтрымю.

- Ведю...

- Цi я цябе клi пдвял?

- Было пру рзоў...

- Рзумею. Ну ведеш, не спдзявйся, што кжны рз, як толькi пльчыкм кiўнеш, то д цябе зрз у бдымкi пбягу.

- Я-ж мног не вымгю, ты гэте дбро н рынк не пнясеш, Нiнчк...

- Увжй ты, пргвiты, клi хочш кб нш спрв добр iшл.

- Мгу цябе сяньня вечрм пбчыць?

- Нет, нiяк...

- Чму?

- Мя субквтрнтк будзе дом.

- Ну лдн ты, языквтя крсвiц, не хчу цябе гнявiць. Цяпер-ж пр гэтг пiску... Я збясьпечыў яго дпведнй лiтртурй. Ён пвiнен быў яе ўжо трымць.

- Думеш, што тбе ўдсц яго злмць?

- Спрбую. Стры нягоднiк пвiнен мець све слбсьцi. Клi зломiм, добр, клi-ж не, - тды...

- Тды што?

- Можн будзе нешт больш рдыкльне.

- Ты думеш пр "нстяшчую брботку"?

- Кзў-ж тбе неклi, што не рблю н свю руку. Трэб будзе зь кiм-небудзь прiцц...

Нiн Ляскiн дгдвлся н кго Грыш нмякў. Здвлся ёй, што Кпшун i той "нехт" выконвюць здньнi з смг верху. Яе спэцыяльня пзыцыя многiя кнткты н прцы й вонкх яе - спрыял "дзелу".

- А як дносн дзяўчыны? - пытўся Кпшун.

- Нiчог, усё ў прдку. Ян ткя нямношк зсьценчывя, прводзiць чс з тым Якiмовiчм. Рэдк рскзве мне пр што яны гворць.

- Мож быць элемэнт небясьпекi, клi-б ян ўтрэсклся...

- Ян нендзейня?

- Был окэй. Зўсёды трэб вок дзяржць н непрдбчным. Рзумееш?

- Буду стрцц.

- Што я мю сблiв н думцы... Сьлядзi з зьменмi ў яе пводзiнх. Клi што, ведеш...

- Мяркую, што тк.

- Чму-б тбе не зглянуць д мяне сягоньня? Або мож дзесьцi спткемся?

- Прбч, не мгу.

- Штосьцi вжне змiне?

- Для мяне вжне. Пцярпi.

- Ты зслужыл яшчэ н дзiн пцлунк з тое, што вытурыл з прцы тго нягоднiк. Я зтрымю яго для цябе...

- Зтрымй для свёй цешчы, любоўнiк!

- Ну, не...

- Бывй. I пведмi мяне, клi цябе зпрўды прыпрэ.

- Ты цынiк!

Нiн пвесiл трубку. Грыш нпэўн ддумўся, што ян сяньня ме сустрэцц зь iншым. I клi ян зжде мець Грышу, ён будзе тм, дзе быве зўсёды.

19

Был гэт невялiкг рзьмеру, у чорнй плястыковй воклдцы, з бношнымi-прцёртымi кутмi зпiсня кнiг. Вiдць п воклдцы й бчынкх, што чст ўжывлся. Тыповы зпiс, прыклдн, тког зьместу: Язэп Сноп, нр. у Н., 1925 г.; рдня ўдом ў клгсе. Нэгтыўны д кмунiзму, нявырзня плiт. р'ентцыя. Тркн у слдусе. Цяпершнi дрс: 1113 Вiнэт вул., Мнтрэл, 36. тэл.: 374-8602.

Алесь любiў гумр, тму i ў зпiсную кнiжку трплялi некторыя "квлкi". Нпрыклд, цi чулi вы як дзiн нш суродзiч спсьцярог клi сусед ягоны, гэткi-ж, як i ён, iмiгрнт, у гэтым кпiтлiстычным сьвеце ўжо дрбiўся? - Глянь ты н яго! - кзў ён сябру свйму. - Члвек ужо дрбiўся. Ён i ягоня сям'я ўжо тэлевiжн вчуюць!

Слов вчуюць - гэт д нгельскг to watch - глядзець. Людзi, бчыце, ужо глядзяць тэлебчньне. А здрылся тое ў пяцiдзясятых гдох, клi тэлевiзры дорг кштвлi. Вось чму члвек, кторы мог купiць дргi прт i меў чс глядзець пргрмы розныя - чуеце? - ужо дрбiўся ў гэтй кпiтлiстычнй крiне. У чорнй кнiжцы, што был неклi нерзлучным спдрожнiкм Якiмовiч, было шмт ткiх нттк. Для Трыфты Тонi яму дводзiлся пдрожнiчць i плгоджвць розныя iнтрэсы, ягоне сяброўств ў упрве Згуртвньня Белрусў нклдл ддтковыя бвязкi. Трымў кнткты з многiмi сябрмi ргнiзцыi, пшырў нцыянльную i ргнiзцыйную лiтртуру. Прыдбў мног сяброў i нгрмдзiў мтр'ялу дносн пзыцыi. У гэтй пошняй групе бчыў ня толькi людзей няпрыязных для сябе цi белрускiх ктывiстў, ле й тк звных тркноў у слдусе чыстых мтр'ялiстў, прост гультёў i розных колерў хнжу, што дно пр сябе дбл.

Мгчым, што Алесь ня чуў пр Фрнц Бэйкн, ле жыцьцё пдкзл яму, кб трымўся ягонг првiл: Трктуй свiх сяброў тк, як быццм-бы яны мелi стцц твiмi воргмi, i глядзi н воргў, як быццм-бы яны мглi стцц твiмi прыяцелямi. Нкш гворчы: трымй усюды дкрытыя вочы, вушы й дзьверы. Ззмолду лёс нвучыў Алеся як вжн мець iнфрмцыю дносн людзей. Яе трэб было ня толькi зьбiрць i прдквць, ле й цэлы чс бнўляць. Нйбольш дносiлся гэт д людзей плiтычн ктыўных.

Чорня кнiг бгцел нтткмi. Цi рз дводзiлся Алесю думць, што кмунiсты былi-бы ндзвычйн здволеныя, клi-б ткя кнiг трпiл ў iхныя рукi. Клi Двiд Зэлмн зтрымў Алеся н бзе i нлдвў н яго немлы цяжр дўгiх гдзiнў, Алесь неяк збыўся пр тую чорную зпiсную кнiгу бо ян был цяпер яму нептрэбня. Ляжл пдсунутя пд большыя кнiгi н полцы ягонй сьцiплй хтняй бiблiятэкi. Алесь любiў чытць i цi рз, зьвяртючыся д свiх улюбленых ўтрў, спсьцергў н полцы млую зпiсную кнiгу, мярквў што зь ёю зрбiць, ды тк i пкiдў яе тм, дзе был дгэтуль. Бльшыня дрсоў з Алесявй зпiсной кнiгi перйшл i д скртр ргнiзцыi, хоць усялякiя дробныя iнфрмцыi Якiмовiч зтрымў для сябе.

Ршчрвня Алесевым сркзмм пр ягоныя венныя гды, Вер прдўжл све пошукi. Сустрклся зь Якiмовiчм, хдзiлi рзм у кiно, н тнцы цi ў тэтры. Пступов дзяўчын дведлся шмт чго з Алесевг мiнулг, ле цёмнй стўся для яе ягоны венны пэрыяд. Вер зцiквiлся белрускй лiтртурй. Алесь выкзўся, што Мксiм Горкi, яког ян цi не нйлепш ведл, будзе дволi мiзэрн выглядць у прўнньнi зь Янкм Куплм, Колсм, Бгдновiчм. Клi-ж дзяўчын пытлся дзе можн дстць iхныя творы, Алесь прiў ёй пкрыстцц ягонй собскй бiблiятэкй, у якой ён згуртвў усе эмiгрцыйныя выдньнi белруске клясыкi.

- Бяжы д мяне клi зхочш. Усе ме пiсьменьнiкi й пэты зь вялiкiм гонрм возьмуць цябе ў бдымкi й пзнёмяць iз свiмi гэроямi.

Пдчс ейне вiзыты, Алесь прiў ёй выбрць што хоч зь ягоных кнiгў, см пйшоў у кухню, кб нешт нрыхтвць. Вер спсьцергл, што д белрускй клясыкi прысуседзiлiся Мiцкевiч, Гэмiнгвэй, Томс Мн, Конрд, Дстеўскi, Агт Крысты й iншыя. Зрок ейны зтрымўся н млой кнiзе з воклдкй чорнг колеру, шыйк якой выглядл спд нiзу кнiгi творў Оскр Ўйлд. Дзяўчын выцягнул тую кнiжчку i гртючы, хутк спнтрыл што з скрб трымл ў свiх рукх. З кухнi чувць быў брзгт псуды. Клi Алесь вярнуўся ў сьвятлiцу з нлдвным зкускй i нпiткмi пдносм, млы чорны блкнот бясьпечн ляжў у Верынй сумчцы см ян гртл Шпк.

- Врт тбе яго прчытць, - скзў Алесь пр Шпк. - Ён ёсьць ндзвычйным пiсьменьнiкм.

- Мгу пзычыць гэту кнiгу?

- Клi лск, бяры.

Вер ледзь не првлiлся псьля, клi ўжо выпiлi вiн й зкусвлi кўбсой.

- Ведеш, Верчк, - жртвў Алесь, - я зўсёды дводзiў, што нйлепш пзнеш дзеўку, клi зглянеш у ейную сумчку, цi, як у нс дом кжуць, торбчку. Мгу я зглянуць у твю?

Гэтк гворчы, Алесь выцягнуў руку, кб узяць сумчку Веры з кркдзiлвй скуры, што ляжл побч.

- Чкй, стой! - зпярэчыл перплохным голсм дзяўчын.

Зьдзiўлены ткой нечкнй рэкцыяй н свой жрт, Алесь глядзеў н зьбянтэжны дзяўчынiн твр.

- Ты, вiдць, перплохлся, як-бы тм нейкi вялiкi скрб трымл.

- I am sorry, толькi... толькi я не хцел...

- Рзумею. Ты тм схвл тйную лiсту ўсiх врожых гентў, пблжлiв жртвў Алесь i глдзiў Верыну руку, зглядючы ў яе вочы. - Тк што двй яшчэ вып'ем.

Ён нпоўнiў пузтыя кiлiшкi н высокiх ножкх чырвоным портвiном. Вер, як выглядл, вярнул сбе поўную рўнвгу, пвесялел i ўсьмiхнулся, хлпец i не пдзрвў, што жртм ледзь не рскрыў ейную тямнiцу.

Кпшун ледзь не пдскочыў з рдсьцi, гртючы Якiмовiчў блкнот. Ён скзў Веры, што блкнот тымчсм зтрыме, псьля, - не дрзу, тк з днi тры цi чтыры, - трэб яго вярнуць нзд. I з днi тры Грыш ддў Веры чорную кнiжчку.

- Iнфрмцыi цэнныя. Не мгу ня выкзць з гэтй прычыны ндзвычйнг здвленьняз тк удчнй рботы. Але ты, - ён тут зтрымўся i ўвжн глядзеў дзяўчыне ў вочы, - ты мусiш прдўжць сустркцц зь Якiмовiчм i дклдвць мне б iм, як рней. Пнятн? А члвек, д яког ты длжн дбрцц гэт Антон Шпк. Чул пр яго?

- Чул. Мне Якiмовiч рскзвў б iм.

- Цудоўн! Пстрйся, кб цябе зь iм пзнкомiў. Узнй як ён жыве, што робiць, якiя ме плны. Ндзеюсь, гэт цябе не здчыць?

- Ды не.

Тыдзень пзьней Вер зноў зйшлся д Алеся, кб нiбыт змянiць кнiгi. Клi Якiмовiч длучыўся н кухню, мля кнiжк з чорнымi воклдкмi пынулся пд кнiгй творў Оскр Ўйлд.

20

З кроткi чс пiсьменьнiк Шпк усьведмiў сбе, што i ён, у лiку iншых выдтных Белрусў у дыяспоры, пынуўся пд скрыжвным гнём мскоўскiх злчынцў i iхных бэсэсэрўскiх пдхлiмў. Кгдзе меў пэўныя сумлевы, што бльшвiкi неяк пмглi выкiнуць яго з прцы. Цяпер-ж сновы тых сумлевў зьнiклi. Прясьнялся. Лiсты прыходзiлi цi ня кжны дзень. Звроты мль псяброўску дргiм i лсквым тонм. Стршыня кмiтэту звяртнцў з Бэрлiну нейкi энквэдыст Мiхйлў, быццм дбйны бцьк, турбвўся пр лёс суродзiчў, кiнутых у эмiгрцыйную нядолю. Вось як яно! I ў зклiкх, мотто мль жыўцом зь бiблii: "Вяртйцеся н ўлоньне рдзiмы, блудныя сыны й дочкi. Клi й сгршылi, бцькўшчын вм выбчыць".

Лiсты пдрыхтвныя мшынпiскй, дбiтыя н рттры, iншыя рэгулярным кнiжным шрыфтм. Iшлi-ж яны ня толькi д Антон Шпк, ле й д iншых выгнньнiкў высоке рнгi. I прсiлi ткiм мiлым-прмiлым тонм, кб вяртлiся ў бдымкi дргой i кхючй iх бцькўшчыны, якя i прыгрне, i нкормiць, i...

Гэтт-ж побч, зусiм дкрыт - пгрозы. Усе вылюдкi, бндыты, фшыстоўске хвосьце, здрднiкi, кторыя й цяпер пклёпы мйструюць н "родную ленiнскую кмунiстычную пртыю" i н "сцыялiстычную рдзiму", - усе яны ў свой чс будуць трымць дкзнсьць перд нроднымi судмi. Во як! Яны прпдуць, як зьнiке пен д крбля ў кiяне. Дык вось - чд мои, вяртйцеся н рдзiмы ўлоньне. Хдзеце й сядйце з пдрыхтвны для вс сямейны стол, сярод рднi й сяброў спжывйце плёны зямлi роднй, зўтр, зксўшы руквы, стнвiцеся побч, пмгйце лiквiдвць венныя руiны.

У чым-ж сiл ткiх крывдушных зклiкў? Апэлявлi яны д птрыятызму i эмоцыi людзей, што пынулiся ў нялёгкй духовй цi мтр'яльнй сытуцыi. Ндт добр змйстрвны пдмн, якi вялiкй моцй прмўляў д выгнньнiкў, што ня мелi гэтт, - з межмi Гулгу, - фiзычных сiлў i духовй вытрывлсьцi, кб будвць сбе нейкую больш-менш нрмльную будучыню. Людзi стрэйшыя, бо тыя, што ня мелi тэхнiчне дукцыi, пынулiся ў цяжкой сытуцыi. Звяртнцы з тго бэрлiнскг кмiтэту нплохлi i тк звных простых сялянў цi iндустрыяльных рботнiкў. Змежня сетк бльшвiцкiх гентў тго кмiтэту зьбiрл весткi пр ўсiх тк звных суйчыньнiкў, рбiл лiсты iхных свякоў, што былi ўдом; стврлiся пры гэтым чорныя лiсты тк звных грхоў перд рдзiмй у чсе "вялiкй йчыннй вйны". Нплохныя бльшвiцкiм шнтжом Белрусы не мглi весьцi нрмльне крэспндэнцыi iз свiм свякмi, што жылi ў мскоўскiм ярме. Згодн тк звных првоў, цi бяспрўя грмдзянў эсэсэрыi, сувязь з згрнiцй был крымiнлм. Нплохныя бльшвiцкiмi шнтжмi, шмтлiкiя Белрусы з мяжою трымлiся тксм воддль д белрускiх ргнiзцыяў. Гэт, - верыце, цi не? - клi-б бльшвiкi дведлiся пр iхны ўдзел у белрускiм грмдзкiм жыцьцi з межмi "сувэрэннй БССР", мгло-б сьцягнуць рэпрэсii н iхных свякоў.

Цiквя i зусiм небходня зстрхоўк, для бясьпекi жыцьця "блудных сыноў i дчок" ды iхных свякоў у мскоўскiм прыгоне, нглядлся ў эмiгрцыйнй прэсе. Лiсты хвярў н выдньне гзэтў i чспiсў поўнiлiся рознымi iнiцыялмi, скротмi, бо псэўднiммi. Шмтлiкiя выгнньнiкi высьцерглiся, кб ня трпiць н якiя груповыя здымкi, што зьмяшчлiся з нгоды розных урчыстсьцяў цi зборў у белрускй эмiгрцыйнй прэсе. Яны перкнлiся, што НКВД-КДБ зьбiре ўсё ў све рхiвы, студыюе кжны твр, пры помчы свiх гентў н эмiгрцыi трыме пiльне вок н нйбольш ктыўных нтыкмунiстх. Некторых выдтных людзей, у тым лiку i зь Белрусў, КДБ рукмi свiх гентў лiквiдвл. Добрсумленныя суродзiчы ншы, што ўжо прыжылiся н эмiгрцыi i мтр'яльн мглi пмгчы свяком н пняволенй бцькўшчыне, бялiся гэт рбiць, кб не сьцягнуць н свякоў якую рэпрэсiю з боку купцыйнг рэжыму.

Як цнiць мштб шкоды, што бльшвiкi ўчынiлi белрускiм нцыянльным ргнiзцыям грмдзкг, плiтычнг, рэлiгiйнг, нвуковг цi хрыттыўнг хрктру н эмiгрцыi? Ншы суродзiчы нмглiся з межмi пняволене бцькўшчыны будвць свё нове жыцьцё, гдвць дзетк у белрускiм духу й веры ў Бог, двць iм мгчымсьцi скончыць вышэйшую сьвету, i пры гэтым пмгць нроду змгцц з вызвленьне з мскоўскг ярм. I вось супрць гэтых людзей вялся дзесяцiгодзьдзямi бесьперпыння бльшвiцкя кцыя шнтжу, нцкоўвньня, пклёпу, нтыгумннй прпгнды. Фшысьцiлi эмiгрнтм здольныя бльшвiцкiя плiтрукi, што нйчсьцей у звяртнскiм "голсе" выступлi постлмi вышэйшй спрвядлiвсьцi. Выдтных белрускiх птрыётў, што былi н эмiгрцыi, яны нзывлi "мцёрымi" здрднiкмi, быўшымi прыслужнiкмi фшыстоўскiх гiтлерўскiх купнтў цяпер ужо "вызвленй" - пры хвярнй помчы "бртняг рускг нроду", - рдзiмы.

Антон Шпк бчыў змгньне з вызвленьне бцькўшчыны з мскоўскг клянiяльнг ярм н шырокiм прсторы. Кнкрэтне-ж i штодзённе здньне: мл было дбiвцц сяньня цi тквць тых мскоўскiх цiвуноў, што няспынн прдўжлi фшысьцiць усiм белрускiм нцыянльным лiдрм у дыяспоры; небходн было ня толькi зхвць, ле й пмнжць све сiлы, цi, - клi нкш скзць, - людзкiя рэсурсы, кб мець бзу для днўленьня нцыянльнг ргнiзму ў будучынi. Тм-ж, у зоне, цяпер ужо пд улдй спдкемцў тго "вялiкг й мудрг йц ўсiх нродў" дбывлся нячувне дсюль у свiх мштбх злчынств: лiквiдвлiся пошнiя белрускмоўныя школы, русiфiкцыя культурнг, нвуковг i дмiнiстрцыйнг жыцьця "сувэрэннй" псэўдрэспублiкi дйшл д кульмiнцыйнг пункту; д яког ўжо ням дрогi нзд д дрджэньня згньбвнй i зпрыгоненй нцыi. Псьля стрты мовы, культуры, трдыцыяў, сьведмсьцi све гiстрычне мiнуўшчыны, собске i нцыянльне годнсьцi - нпердзе дно цемр: неклi ў гiсторыi вялiкi й слўны нрод пертворыцц ў "зямляцтв", угненьне для пргвiтых дзярлiвых чужынцў.

Трэб, дылi, рзьлiчвць, што цяпершнi гвлтоўны нпор рсейшчыны яшчэ ня змож дсягнуць свей кнчльнй мэты, што ў зпсе яшчэ ёсьць чс i добрыя хўрусьнiкi. Супольны фронт усiх пняволеных Мскоўшчынй нродў, пры дпведнй плiтычнй кньюнктуры i пдтрымцы дэмкртычных крiнў вольнг сьвету, дсьць дволi сiльны штуршок, кб пiхнуць "iмпэрыю зл" д яе суцэльнг рспду. Дык мл цяпер толькi дбiвцц д тых, што фшысьцяць тбе ў розных "голсх рдзiмы", дэзынфрмуюць i тк цi мл зьбянтэжных суродзiчў. Абвязков трэб нзпсiць мунiцыi i н будучыню, трэб гдвць новую зьмену. А гэнй зьменй могуць быць дно тыя, што тут, н чужыне нвучцц све мовы й зхвюць яе, пзнюць зпрўдную гiсторыю Белрусi, яе культуру, трдыцыi, пбудуюць для сябе рэлiгiйныя сьвятынi i пклiчуць д ўтроў ткiх сьвятроў, для якiх любоў блiжняг стне н дным узроўнi з дднсьцю iнтрэсм белруске эмiгрцыi i пняволенй бцькўшчыны.

У розных свiх эмiгрцыйных iнстытуцыях трэб новму, ужо з межмi бцькўшчыны нроджнму, пкленьню дць добрыя веды пр Белрусь i, у нйгоршым выпдку, клi ўжо нельг тут выхвць ждных птрыётў Белрусi, дык прынмсi стрцц ўзгдвць нейкiх ейных сымптыкў i бронцў. Кб зпрыгоненя крiн нiколi ня стрцiл з межмi, у вольным сьвеце, голсу свйго, кб зхвць нсеньне для будучг днўленьня плёнў н родных нiвх.

Усьведмiўшы, што пiсьмы Мiхйлв i цэля "чырвоня фэнзыв" вялi псыхлягiчную вйну ж д зьнямогi супрць бедных нтыкмунiстычных iнтэлектулў з межмi "збрнй зямлi", Шпк пстнвiў у гэны крытычны чс узяцц з публiцыстыку. Шмтлiкiя суродзiчы ждлi пчуць ягоны голс, нтхнiцц яго зклiкм i знйсьцi дпведную мунiцыю супрць тых звяртнскiх стрлкоў i цiвуноў, што нпербой фшысьцiлi ўсiм, кторыя тк цi нкш змглiся з вольную Белрусь i зхвньне белрускг этнсу н эмiгрцыi.

Трэб было нлiзвць i ў дробных дэтлях ды ў цэлым кмплеце пкзць мэтды й сродкi грэсыўнг кмунiстычнг нступу, стврыць цэлы й б'ектыўны вобрз тго бяздоньня, куды вядзе кпiтуляцыя перд двечным воргм Белрусi, цяпер i ўсяго члвецтв. Шпк ня брўся тквць тых, якiх гэтт н эмiгрцыi нзывлi зьвiхнутымi. Гэткй мянушкй хрысьцiлi тых, што з розных прычынў трпiлi ў врожую пстку, цяпер, псьля дпведнг рскяньня перд "рдзiмй, якя ўсё прбчыл i д свiх грудзей прыгрнул", яны выхвлялi ктў белрускг нроду, лiлi розныя пмыi н пердвых белрускiх птрыётў н эмiгрцыi ды зклiклi суродзiчў вяртцц н бцькўшчыну. "Зьвiхнутыя", бо здрднiкi, - як нзывлi iх iншыя белрускiя птрыёты, - стлiся мленькiмi пешкмi ў вялiкй, воргм вольне Белрусi плянвнй вйне.

Пiсьменьнiк Шпк у рньнi пэрыяд свей пiснiны спнтрыў вялiкую цну непсьпешлiвг i хлоднг докзу. Яшчэ лепш, клi пдтэкстм пмге лёгкя iронiя. Шпк дкзвў Мiхйлву i ягоным "сўдзельнiкм у злчынствх" лгодн-мяккiм i зьдзеклiвым тонм, ягоня вiвiсэкцыя нутр кмунiстычнг ргнiзму - удля i сьмеля, ргумэнты - быццм скл. Блел пiсьменьнiку сэрц з рськiдных п цэлым сьвеце суродзчў, што пынулiся пд скрыжвным шквлм вроже прпгнды. Шпк нпiсў сэрыю ў трох ртыкулх, пергледзеў iх, ппрвiў, выслў зкзной ды пветрнй поштй у белрускую штотыднёвую гзэту ў Мюнхэне.

Клi вярнуўся з пошты, ня мог пзбыцц ўржньня, як нiкчэмн мл зрбiў. Белрускiя выгннцы ўсё роўн будуць трпляць у хiтр рсстўленыя прцiўнiкм псткi. Мгнiт у рукх ктў зндт моцны, кб яму супрцiўляцц мглi слбыя духм, якiх крэньне н гэтым бку кiяну ды ў Зходняй Эўропе яшчэ не ўрсло дсттков глыбок ў чужую глебу. Шпк млiўся Богу, прсiў Яго, кб прыйшоў суродзiчм н помч, скрэй пслў той чс рсплты зь ненвiсным воргм, яког рквы ргнiзм руйнуе ўсё члвецтв, кб урэшце вярнуў рськiдных п цэлым сьвеце, - нсмперш i тых с сьмяротнг Гулгу, - сыноў i дчок н вольную i дргую Бцькўшчыну.

21

Н п'едэстле, н грмдным кнi - прынмсi ўдвя большым з нрмльнг, - рсьсеўся Яго Крлеўскя Вялiксьць, Кроль Вялiкй Брытнii, з Лскi Боже Iмпэртр Iндыi i гэтк длей... Бронзвы конь, зь пярэдняй левй пднятй нгой, - гтовы ў дрогу, - ксвурыў крыху нлев. См яздок ягоны, з дкрытй, глубмi ўдэкрвнй лысй глвой з вусiшчмi i бродкй, грудзьмi бвешнымi мэдлямi i рознымi шнурмi ды кукрдмi, ботмi з хлявмi з кленi, трымў пляўнiчы брыль у првй руцэ н клене, левй рукой нтужыў лейцы д броцi. Шырокi iмпэртрскi твр спкойн пзiрў нўсксяк нпрв. I цяпер глуб з глубкй глядлi прк з выгднй лысiны Эдврд VII-г, нйстрэйшг сын Вiкторыi, якому трэб было пжыць гдоў шэсьцьдзесят, пкуль мцi з высокг трону зьлезл.

Помнiку Эдврд VII-г, якi неклi зймў пчэсне месц ў стлiцы Iндыi, двялi кут у Рдфрдзкiм Грдзкiм прку. Яшчэ ня тк дўно, пкуль нхлынул псьлявення хвля iмiгрнтў, прк пдлягў првом прыроды. Зйцы, н якiх тут плявць збрнялся, гэйслi ўсюды ў гушчы дрэвў, у кронх якiх гнязьдзiлся мс птушк. Вялiкя прквя прстор ўключл пгоркi, длiны, дзьве рэчкi, што вужмi вiлiся мiж дрэвў i хмызьнякоў. Спкойня пверхня невялiкг возер гмнiл дзiкiмi кчкмi й шэрымi кндыйскiм гусямi ды вечн глоднымi крыклiвымi чйкмi. Ля тго возер ў длiне был лодчня стнцыя - блюбвне месц молдзi. Апвядлi, што неклi прк гэты, пкуль стўся ўлснсьцю горду, нведвлi первжн мтры плявньня й рыбкi.

Клi ж тры ўрды - фэдэрльны, првiнцыяльны й грдзкi - нвжылiся брукцц зь беспрцоўем, ндт хутк знйшлiся фiннсвыя сродкi для ўпрдквньня i днўленьня гэтг вялiзнг плошчй прку. Ннв рсплянвлi, пбудвлi дну цлкм небходную дрогу для ўтмбiляў, сьцежкi для бягуноў, хдуноў i смктў, ўтстянку пры мдэрным, непдлёк возер, летм хлоджным, рэстрне. Зшумелi сям-тм мiнiятурныя вдпды, пчолкмi й чмялямi згулi кветнiкi. Выгдныя лўкi пры сьцежкх i ў зеленi трвы зпршлi члвек дпчыць воддль д шуму й грмiдру горду. Акцэнт мдэрнiзцыi прку клўся н лёгкую кнтролю прыроды з прыбыткм зусiм небходнй, ле не злiшняй цывiлiзцыi.

- Зiрнi ты н яго, пляўнiчг iмпэртр! God save the king! усьмiхўся Алесь, глядючы вялiзнг Эдврд сёмг н бронзвым кнi.

- А дкуль ён тут узяўся? - зьдзiвiлся Вер. - Ткiя пмпёзныя помнiкi iмпэртрм стўлялi перд будынкмi прлментў цi н якiх вжных сквэрх...

- А ты ня чул?

- Што?

- Ды як гэтг гэроя ншыя мнрхiсты сьцягнулi зь Ню Дэлi?

- Клi гэт?

- Як Iндыя стлся незлежня ды свiм розным Мгтмм пчлi помнiкi мйстрвць...

- Дык тды гэтг iмпэртр сюды?

- Хцелi яго дзесьцi н якую глоўную Кiнг вулiцу пствiць, ле... ня тыя чсы, ня тое пкленьне. Бльшыня ў грдзкой упрве ўпёрлся... Дык вось яго сюды, у больш экзтычне месц... Зрэшты, яго й тут глубы, як бчыш, для свiх птрэбў дптвлi...

Прыгоже ндвор'е хутк нпўнял прк i Алесь уздыхнуў з плёгкю, клi яму ўдлося знйсьцi вольне месц для свйго Олдсмбiля.

- Окэй, држэнькя, двй зглянем цяпер у дзiч, - прпнвў Алесь дзяўчыне. - Знойдзем ткое месц, куды яшчэ не сягнул свёй пргвiтй рукой цывiлiзцыя.

- А тут ёсьць ткое?

- Пшукем, - узяў Веру з руку Алесь. - Мне здецц, што я пвiнен цябе сяньня рмонкм вялiчць: Miss Daisy.

Сукенк ў кветкi iзь цесным тулвм i шырокй спднiцй, прыгож рськiнутыя п бкох i ззду влосы ды той нявiнны дзяцiнн-прывбны тврык iз згдквымi прмянiстымi вчмi... Зхпляўся дзяцюк i дзяўчынй, i прыродй: летняй чысьцiнёй, сьвежсьцю, водрм нлiвных поўнымi сокмi рсьлiнў i кветк. А побч - поўня й пышня ў свёй сьпелсьцi й крсе млдосьць. Дзяўчын, у Алесевым уяўленым прўнньнi, зпрўды нгдвл рмонк н нiве цяпер длёкй, чужнiкмi збрнй зямлi. Але гэт дзяўчын iшл вось побч яго, яе сквплiв глядлi сустрэчныя мужчынскiя вочы.

Прыселi н лўку пд вялiкiм дубм. Прз глiны дрэвў зьзял люстр злiтг сонцм возер й вiдць быў лодчны прыстнк. Неклькi прчк у лодкх мрылi пр кхньне, больш звнсвныя прктыквлi яго ў пцлункх.

- Вось што я люблю, - скзў Алесь, - мы жывём у двццтым стгодзьдзi пглядзi, як мы длёк д яго, знчыцц д цывiлiзцыi ягонй, што цi не пйшл н злом глвы... Якое тут хрство! Адсюль, д гэтй цудоўнй прыроды зпрўды блiжэй д Бог...

Зчрвня прыродй дзяўчын, см прыгожя ляля, мўчл. Алесь носм дчуў зпх бэзвй прфумы, зiрнуў н румяны тврык. Блiзксьць дзяўчыны гэтт, н ўлоньнi прыроды, ктывiзвлся дным ждньнем. Клi зiрнуў н яе ўвжн, спсьцярог нейкi выклiк у ейных вчох. Поўныя ружовыя, зусiм немлявныя вусны, румяныя шчочкi, бяцючыя вочкi - усё гэт н выклiк. Мгнiт, якому ням супрцiву. Сустрэлiся цi не н поўдрозе. I спчтку вусны ейныя, быццм корквыя, непслухмяныя, як неклi гэны першы рз. Ды тут-ж дрзу дзяўчын пмякчэл, быццм жыл, усiм дрыготкiм целм прыльгнул д яго, упiлся ў ягоныя вусны. Хлпец ледзь трымўся пры нплыве крывi, млточкi стуклi ў скронi. Здвлся, што шпркя хвля зусiм зтумнiл глву, кiнул цябе ў нейкi вiр, дзе ўлд жывёльнг сьвету бярэ верх. Цябе ўсяго пглыне дно пргвiте iмкненьне. I якрз тды, клi Алесь ужо цлкм пынуўся ў тым дзiўным шлмленьнi, Вер рптоўн дхiнулся. У ейных вчох н iмгненьне, - бчыў Алесь вырзн, - прмiльгнуў цень стрху. Яшчэ п'яны нэктрм пцлунку, дзяцюк зьбянтэжыўся. Ды зрз-ж дзяўчын прыгрнулся д яго яшчэ шчыльней i прост зь нейкй кнвульсiяй упiлся ў ягоныя вусны. Алесь здрыжэў усiм целм i цяпер ён першы дхiлiўся. Рукой лгодн пдняў Верын пдбродк, зглянуў увжн ў зкхныя вочкi.

- Огоо! Умееш цлвцц! А мне рней здлося, што ты быццм ня ты, што ты тут зусiм няпрысутня. Але-ж ты зусiм жыл, вярнулся! Дзякуй тбе! гврыў зхоплены Алесь.

I зноў птнулi ў солдзе вуснў i бдымкў, цяпер ужо бяз нiякг нпружньня, нэрвў, у вялiкй роскшы. Усё зьлiлося ў дно, тое, што вядзе д фiзычных вытокў, чым сьпяве й пульсуе ўсё жыцьцё д чсу стврэньня, клi iмкнецц д звязi, што нясе новыя плёны. У гэным экстзе, клi дв целы зьлiвюцц ў дзiн грмнiчн пульсуючы сокмi жыцьця ргнiзм, рэльнсьць дыходзiць у нябыт, мiрж стновiцц зпрўднсьцю. П'яны хмель нэйтрлiзуе глоўнг вртўнiк - дскнлы прт мозгу. I дзiв ням, што ў смы дкзны момнт, - клi глоўны вртўнiк-кiрўнiк дсутнiче, - шырк дчыняюцц дзьверы для новых пкленьняў. I вось гэтт, цяпер, у прку нвосьцеж якрз дчынiлiся ткiя дзьверы. Ды Вер рптоўн дпiхнул дзяцюк. Быццм рыб, выцягнутя з вды, Алесь лвiў пветр.

- Алесь, я мушу тбе рскзць, - цiх шптл Вер.

- Рскзць што?

- Пр той першы пцлунк i чму я прост не мгл... знеш... Был прычын... Гэт стлся дўно, клi мне ня было яшчэ шснцццi гдоў...

- Не! Не кжы, перстнь! - Алесь зкрыў ёй длоньню рот. - Я не хчу слухць пр тое, што тм было. Я хчу цябе бчыць i ўяўляць, - клi цябе ням пры мне, - ткой, як цябе цяпер бчу - цудоўным пхучым рмонкм, прынднй i чыстй прыгжосьцю. Нвошт-ж усё гэт бярэшся спсуць?

Дзяцюк уяўляў ужо, што вось гэтя цц-ляля, што побч, зрз-ж пчне рбiць нейкiя дзiўныя цi жхлiвыя прызнньнi пр све дзявочыя грхi, нводля тых, пр якiя можш прчытць у ткiх ппулярных для мтрў усякй эротыкi чспiсх, як True Confessions...

- Ды я ня зьбiрюся нiчог спсуць, - гврыл ўжо ўсхвлявня Вер. А чму-ж я не мгу нiчог рскзць пр сябе? Цi гэт я ўчор нрдзiлся?

Цяпер у тых прывбных вчох зьявiўся дкор.

- Вiншую цябе, мiс Мк, з твiм рнейшым нрджэньнем i з тым, што ты вырсл прыгожй, як ляля, ле-ж я ня выклiкў цябе н нейкую споведзь. Мл што нешт тм было...

- Не, Алесь, я мушу, я хчу тбе рскзць!

Пмўчлi. Алесеў зрок зтрымўся н лодцы, што н возеры. I тм - ён i ян. Мгчым, перше кхньне... А тут у яго кторе? Дзяўчын хоч пвядць пр свё мiнуле... Няхй...

- Мне тды ня было яшчэ чтырнцццi i я жыл ўжо ў другой сям'i...

Дзяўчын, нгнуўшыся, зрывл сьцяблiнкi высокй трвы. Нвокл, у свiм росквiце, цешыўся сьвет. А гэтт Вер Януку пчыне нешт нводля споведзi. Ён увжн зiрнуў н ейны твр i здлося, што ян цяпер нмгецц пзьбягць ягоных вчэй.

- У iх быў дзiн сын, гдоў мож двццць пяць векм. Вялiкi, сiльны й брыдкi, у шхце прцвў. Бцькi ягоныя любiлi мяне, як свю, чст пўтрлi, што й смi неклi хцелi мець дчку. Я тксм iх любiл; добрыя i прцвiтыя, шчдныя, сумленныя людзi. Яны мелi свю хрчвую крму, прцвлi доўгiя гдзiны. Ведеш, як гэт ёсьць у млым грдку, - клi не бслужыш людзей тды, як д цябе прыйдуць, знчыцц ў любы чс, дык скор i клiентў мець ня будзеш.

- Мы жылi нверсе, нд крмй. Было гэт перд Клядмi. У крме было мног рботы перд сьвятм i гспдыня - ян нзывлся Джэйн, - ппрсiл мяне, кб я пчысьцiл пкоi нверсе. Я стрлся iм пмгчы, дык i прынукi ня трэб было. Я шмтй мыл тм пдлогу i был н кленях, клi пчул, што дчынiлiся дзьверы. Гэт быў гспдроў сын Джоў. Ня рз рней я бчыл злосны геньчык у ягоных вчох i бялся яго. Хлопец гэты быў грубы, няпрыемны, дужы й грэсыўны. Як я ўстл дык ён пдыйшоў д мяне й скзў: Мiленькя мя, не супрцiўляйся, бо нiхто цябе не пчуе. Будзь добря для мяне i я цябе не пкрыўджу.

- Гэтк ён скзў iз ткой яхiдненькй усьмешкй н твры. Пкуль я, як тя рзiньк, пмятлся што тут робiцц, ён рптм схпiў мяне й нёс н ложк у спльню. Для мяне той нпд быў ткi неспдзявны, што я ня ведл што мю рбiць... Помню, што дкрыл рот крыкнуць, ле гэты грыл зкрыў яго. Я, мусiць, укусiл тды ягоную руку цi шмтй зьехл яго п твры бо ён мяне злосн кiнуў н ложк i пчў бiць мяне. - Ты хочш бiцц, сук! крычў н мяне. Я стрлся дпiхнуць яго клi ён пчў мяне рзьдзявць. Рз я сьпiхнул яго з псьцелi, кiдл н яго пдушкi, ле грыл iзноў нмгўся н мяне ўзьлезьцi. Мне ўдлося скцiцц н пдлогу i я тды бегл д дзьвярэй, ле ён схпiў мяне з руку, крутнуў i я крэпк стукнул б вушк дзьвярэй глвой што ж зоры пбчыл... Клi ён цягнуў мяне нзд н ложк, мне не хпл пветр дыхць.

- Тды я ведл, што скор ён возьме верх, я ня мю сiлы брнiцц, ле неяк спрмглся i з пошнiх сiлў моцн крыкнул. У мяне ўжо ня было сiлў, я тк бялся гэтг зьвер. Ён схпiў ме бедзьве рукi, трымў iх як клешчмi, мяне крывёй бмзў. Ён выглядў тк стршн, тк пгржў, што дбрў у мяне рэшту сiлы. Ня помню добр, што было псьля, мусiць пцямнеў для мяне сьвет... Нейкя мiтусьня ў пкоi i тды ягоны, Джов, бцьк нхiлiўся нд мной i спытўся цi я окэй. Мцi тго грылы стрлся зхiнуць мяне, бо н мне был првня сукенк...

Вер змоўкл. Бчыў Алесь у ейных вчох нплыўшыя сьлёзы. Але трэб-ж было ўдклднiць.

- Ну i як, удлося яму?

- Што цi ўдлося?

- Ну тое, чго ён хцеў...

- Не, дзякуй Богу, - цiх скзл дзяўчын.

- Бедня ты, мя дргя. Дык ты, знчыцц, дзеўк, - скзў Алесь i дрзу шкдвў свiх словў.

- Алесь, як тбе ня брыдк! Псромся! - злосн сыкнул Вер. Твр ейны нлiўся чырвньню вочы глядзелi кудысьцi ўбок.

- Ты-ж гэт хцел пдкрэсьлiць. Цi-ж ня тк? - нстйвў Алесь.

- Я хцел тбе рскзць, што н мяне грыл нпў i моцн пкрыўдзiў. Я тды был вельмi млдя. Гэт ня жрты былi. Ад тго чсу я бялся хлпцоў, ня мел нiколi бойфрэнд i нiколi нiкому не дзвлял дкрнуцц д сябе. Я стрлся нўмысн не млявцц i ня прыкршвцц, як iншыя дзяўчты, знчыцц ня ўжывл пмды для вуснў цi якой iншй ксмэтыкi тму, што не хцел кму н вок выстўляць сябе. Д мяне ўсёроўн хлопцы лезьлi, ле я нiколi нi зь кiм не хдзiл. Я не мгл пзбыцц стрху д тго брутльнг нпду. Тды, як ты прыйшоў, я стрлся быць добрй i ты бчыў як гэт выйшл.

- Ты бедня, дргя мя, - суцяшў яе Алесь пбчыўшы, што гэтя споведзь склыхнул Веру д глыбiнь. Пд квяцiстй сукенкй рухлiся зхiнутыя ў "крос-мй-грт-бр" поўныя грудзi. Адкрытсьць i поўня шчырсьць у вчох. Ткя шчырсьць пўсте псьля рзлдвньня вялiке эмоцыi i душэўнг цяжру.

- Я хцел тбе рскзць, кб ты зрзумеў чму той першы рз, як ты хцеў пцлвць мяне, чму я не мгл... Я нiколi й нiкому рней гэтг не рскзвл.

- Ну дык што? Хочш, кб дў тбе мэдль з двгу? - скзў Алесь.

- Алесь, як ты можш тк кзць? - дкрл дзяўчын.

- Выбч, я не пдумўшы...

Доўг мўчлi. Лёгкi вецярок збўляўся дубовымi лiсьцямi. Непдлёку н трве спынiўся робiн, нхiлiў глоўку, быццм прыслухоўвўся, дзеўбнуў нешт ў трве ды выцягнуў вялiкг джджвог чрвяк, пырхнуў i зьнiк у гушчы лесу. Дзесьцi з ўзгоркм рскрычлiся пвы. Тм у згрдцы грдзкi гспдр прку трымў неклькi жывёлў i птушк для млечы.

- Алесь, - цiх, ледзь чутн скзл Вер.

- Што?

- Рскжы пр сябе.

- Што ты хочш цяпер ведць?

- Клi я цябе рней прсiл дык ты ўсё зьвёў н жрты. Я зпрўды хцел-б ведць што стлся ў вйну...

- Цi гэт тк вжн? - нсьцярожыўся Якiмовiч. Ён ня змог-бы ў той чс вытлумчыць чму якрз гэтк ня iнкш рэгвў н пытньне кхнй дзяўчыны. Ян выглядл сумленнй i шчырй. Вось цяпер-ж, тут пд гэтым дубм-гiгнтм рскрылся яму, здецц, поўнсьцю. Выспвядлся, што нзывецц. А ён-ж быў пэўны, што кхў яе. Дык дзе был тя зпруд, што першкджл яму выкзцц?

- Тк, Алесь, я-б хцел ведць.

Вер дчул вялiкую плёгку клi пдзялiлся з Алесем свiм мiнулым, няхй сбе млым квлкм яе, - нiбы выспвядлся. Спдзявлся, што Якiмовiч нейкiм пдобным чынм дудзячыцц ёй. У гэны чс Кпшун i ягоня бнд ня прысутнiчлi ў ейных думкх, хця й пытньне ейне было нроджне клiшнiм згдм рзьведць пр гэтг "фшыст", што побч.

- А што ты хцел-б ведць?

- Ну пр вйну, дзе ты быў, што рбiў? Усё...

- Слухй, Вер. Двй, ня псуй прыгожг дня. Нвошт гврыць пр вйну, клi мы можм зймцц кхньнем? Двй пр гэт... Перш з ўсё дй мне цлусiк!

- Не, Алесь! Я хчу, я пршу цябе мне рскзць!

- Ня мю тго нстрою, - скзў Алесь зь вялiкiм нцiскм н пошняе слов.

- Цi-ж я ў цябе чго змног пршу? - нсядл дзяўчын. - Я-ж во рскзл пр мё сме вжне...

Цяпер ян поўнсьцю ўсьведмiл моц кхньня, якое нрдзiлся ў ейным сэрцы д гэтг прыгожг дзяцюк. Недзе ў нутры пдзрэньне, псеене Кпшуном, iмкнулся д выясьненьня, кб зпярэчыць, што хлпец мог быць ткiм, якiм яго Кпшун нмлявў.

- Ну, ведеш, я-ж кзў тбе, што гэт ня тк вжне нешт, - тлумчыў Алесь зь нецярплiвсьцю ў голсе. - Скжы, нвошт тк нсядеш?

- Ты мне дргi, я цябе кхю. Я-ж тбе рскзл пр сябе.

- Бож мой! Цi-ж мл тбе тго, што я пр сябе ўжо рскзў?

Недзе првлся струн, голс пвысiўся. Гэт нядобр. Прычын ляжл недзе ў мiнулым. Узьненвiдзеў усякiх сьледвцеляў-iнквiзiтрў.

- Ня крычы н мяне, Алесь! Я хцел...

- Ты хцел, кб я перд тбой выспвядўся. Ты см пчл свю споведзь, хоць я i не хцеў слухць...

- Добр, Алесь, я ня буду цябе змушць. Я бчу, што ты мяне не дцэньвеш.

Голс дрыжэў. Ян был пры сьлёзх. Рптм устл i хуткiмi крокмi пйшл прэч.

- Вер, вярнiся!

Дгнў дзяўчыну, схпiў яе з руку, ле ян дпiхнул яго.

- Iдзi д мяне! Я нiколi не хчу цябе бчыць!

У голсе дзяўчыны был ткя рэзксьць, якой рней д яе ня чуў. I ў тым - поўня фiнльнсьць. Зьбянтэжны ткiм нечкным пвротм, Алесь стяў быццм прылеплены нгмi д сьцежкi, кроў млткмi бушвл ў скронях, слбя млоснсьць рзьлiлся ля ног i ззду клi той "цудоўны рмонк" зьнiк з пгоркм н сьцежцы. Рук плезл ў кiшэню й выцягнул сярэбрную ппяросьнiцу. Едкi дым усклыхнуў лёгкiмi.

- Чорт цябе веде, што з дзяўчын! - скзў см сбе Алесь.

22

Вер шпрк бегл д трмвю. Нвокл поўн людзей, ле ян нiког побч ня бчыл, у глве пнвў хос, цяжк было думць, рзвжць. Тое, што зрбiл, было спрычынене нейкiм нэрвовым, незлежным д розуму, iмпульсм. Але, - дчувл гэт, - н сцэне зьявiўся новы элемэнт, якому не мгл дць рды. Доўгi чс ён быў у летргii. Яго рзбудзiў прыгожы дзяцюк. Нове, рней нязьведне пержывньне. Ждньне, кб яе Алесь кхў, зслнiл ўсё iнше. Цяпер бялся, што ейня эмцыянльня рўнвг пхiснулся д небясьпечнг ўзроўню н лвчцы пд тым дубм, дзе першы рз у жыцьцi рскшвлся зпрўднй слодй юрлiвг пцлунку кхнг члвек. I зпрўды пчынлся нешт нове, перд якiм ты бездпможня. Як тое вызнчыць цi цнiць?

Клi дчынiл дзьверы ў свю квтэру, звнiў тэлефон. Схпiл трубку. Мёртвы гук. Нiны ня было дом. Вер мерквл, што ян дзесьцi н пляжы, бо ў iншым месцы ў добрым тврыстве. Вер нiколi ндт ня цiквiлся Нiнiнымi любошчмi. Стря дзеўк, гулял зь дзяцюкмi пэўне-ж ня тк, як сьцiпля i стрымня мiс Мк.

Зноў жывiўся тэлефон. Роўны i ўтрытэтны мужчынскi голс вярнуў яе ў будзённую рэчiснсьць. "Кб ты здох, хрэн стры! - прклiнл ў думкх члвек. - Ты пошнi н зямлi, зь кiм мне цяпер хочцц гврыць!"

- Мiс Мк, - гврыў Кпшун, - добр што нрэшце знйшоў цябе. Я ўжо рней звнiў.

- Я был выйшл.

- Ёсьць вжня спрв. Хчу, кб ты ёй дрзу знялся.

- Слухю.

- Недзе змыўся з горду Антон Шпк i я хчу, кб ты пстрлся яго знйсьцi.

- Як гэт рзумець "змыўся"?

- Некуды, вiдць, пербрўся. Ням яго н рнейшым дрсе. Мы ня можм знйсьцi яго ў гордзе.

- Ну дык пры чым тут я? Цi вы хочце, кб я пчл п чужых хтх бегць? Я нiколi нвт члвек не спткл й ня зню яго...

- Вер, слушй, ты кк смеешь ко мне обрщться тким тоном? Якiмовiч веде дзе Шпк. Ён мусiў пмгчы яму пербрцц. Што скжш?

Вер дрзу ўцямiл вжнсьць новг здньня. Якрз тды, клi ўжо мль пстнвiл нейкi чс трымцц воддль д Якiмовiч, гэты плiтрук пхў яе нзд у дзяцюковы рукi. Зьбянтэжылся.

- Хлер н вс! - вылялся голсн.

- Што, што ты скзл? - грымел трубк.

- Ды нiчог вжнг... Што гэт вы пытлiся мяне?

- Што з тбой сягоньня?

- Ды нiчог...

- Мне здлося... Я прсiў цябе знйсьцi Антон Шпк. Трэб нм вок зь яго ня спушчць. Мусiм ведць дзе ён ёсьць i чым зймецц. Рзумееш?

- Ну няхй, пстрюся...

- Глядзi, пстрйся як сьлед. Обязтельно! I чым скрэй, тым лепш. Як толькi што ўзнеш, д мяне. Пнiмеш?

- Аг.

Кнфуз пвялiчыўся. Сядзел н кнпе, рукмi зкрыўшы твр, прыслухоўвлся д быццм пскорнг рытму сэрц. Абрыўкi думк хосм кружылi ў глве. Пчулся поўнсьцю дзiнокй, некiм у нейкi тупiк згннй. I тды нхлынулi сьлёзы. Рптоўн, птокм. Уздрыгмi трсло цел, як неклi дўно-дўненьк н мгiле мткi.

23

Рэсорт Пйн Рыдж рзьмясьцiўся н лгоднй бшырнй пхiлсьцi ў суседзтве вялiке пушчы, што пглынул пятнццтую шшу ў длеглсьцi трох гдзiнў язды н пўночны ўсход д Рдфрду. Глоўны будынк з прыгожых круглых бярвеньняў хвоi, iз цыркулярным пд'ездм н фроньце, кветкмi й кусьцiкмi бсджны, з боку роўнй зелянiнй прыгож стрыжнй трвы, рзьмяшчў кнтору, сьвятлiцу й рэстрн. Якiх сотню крокў воддль, блiжэй дрогi был бензiння стянк. З рэстрнм, у ссновым бры вiдць было неклькi ктэджў. Некторыя зь iх мелi п дзьве спльнi, былi бстлявныя вдой i электрычным грвньнем, мелi мль усе грдзкiя выгды. Ктэджы сплучлi вымшчныя пбiтым кменьнем сьцежкi. Блiжэй рэстрну, ззду з iм, н дволi вялiкiм i добр дгледжным трўнiку, стял неклькi пiкнiквых стлоў.

Нейкг пўкiлямэтр ў глыб пушчы рк Пом гнл све чыстыя крынiчныя воды прз звлы кменьня й влуноў, гнiлыя пнi дрэвў, жывое крэньне. Шпркi ток стрымлiвў бег ля крутых пвротў, пдмывў вязы, клёны й хвоi. У большых глыбiнх ля бергоў шнырыл фрэль. Водыр i гмн пушчы дпўнялся тужлiвым i ндт вырзным прцяжным клiкньнем-гукм люннурц, - птушкi гусiнй вялiчынi, што бытуе ў тутэйшых взёрх. Гэт д яе, як кжуць мясцовыя людзi, - пчынецц прырод кндыйскй поўнчы. Глоўнымi воргмi рыбкоў былi тут чорныя мушкi й кмры. Ад гэтй зедзi ртвлiся ўсялякiм мзямi й вдксьцямi, кторыя рыхтвлi з шчодры фiннсвы здбытк розныя хiмiчныя фiрмы.

У глоўнй сьвятлiцы Пйн Рыдж рэсорту н сьцянх вiселi розныя пвялiчныя здымкi вялiкiх рыбкоў i вялiке рыбы. Тэрмiн "вялiкi" ме гэтт дносне знчэньне, пколькi, як усiм рыбком ведм, сплучецц ён нярэдк зь iншым ндт непхвльным словм. I вялiкiя рыбкi н здымкх, што вiселi н сьценх сьвятлiцы Пйн Рыджу - зпрўдныя шчсьлiвыя чэмпiёны немлог мштбу, iз шчодрымi ўсьмешкмi н тврх. Яны фрсiлi н пкз вялiкiмi рыбмi фрэлямi, якiх быццм злвiлi ў рцэ Пом. Скептыкi пдкзвлi, што здымкi гэныя мглi быць купленыя ў дпведных дзялкоў з глыбiнў турыстычных прдпрыемствў.

Антон Шпк д ткiх скептыкў не нлежў. Ён прйшоўся п берзе ркi, спрктыквным вокм сьцярожн й мэтдычн гледзеў зямлю, кменьне, шнцвў бег вды, нмгўся вызнчыць месцы мгчымых сховнк фрэлi. Псьля тког, дволi блiзкг гляду, пiсьменьнiк мярквў, што рыбы, якiмi фiшвлiся здволеныя ўсьмешкмi рыбкi н здымкх у сьвятлiцы, зпрўды мглi быць тут злоўленыя.

Антон Шпк злiчў сябе д стрых i спрктыквных рыбкоў. Яшчэ н бцькўшчыне, клi быў нстўнiкм, пдчс летнiх кнiкулў зьведў ня толькi Нёмн, Вяльлю й Дзьвiну, ле ўпдбў быў i шмтлiкiя взёры, сблiв Нрч i многiя з цудоўнй Брслўшчыны. Шпковымi ўловмi мглi-б гнрыцц шмтлiкiя рыбкi. Ён вывучў рыбную прыроду, пзнвў нйбольш плённыя месцы для вудчкi. Быў у Шпк й глоўны iнтрэс. Як пiсьменьнiк i журнлiст, ён няспынн цiквiўся людзьмi, знходзiў дзiнкi, што псьля ўзбгчлi мстцкiя творы.

Лоўля рыбы для Антон Шпк был бльзмм душы, суцэльным дпчынкм. Клi ты нмгешся прындзiць i злвiць якую прыгожую, што вырсл й дсьпел ў вдзе, ццу, мозг твой - у гэтым ня было сумлевў, - поўнсьцю дпчывў. Ты кунўся ў iншы сьвет. Яго трэб было ведць. Зкрыты i ўзвышны, быццм плянвны, ле й зўсёды нязьведны, ён зпэўнiвў члвеку поўную духовую рўнвгу. Шмтлiкiя рыбкi зьведлi сiлу ягоных гоючых яксьцяў.

Бязьмежнй был Шпкв рдсьць клi трымў прцу ў рэсорце Пйн Рыдж. Рзгледзеўся, ж узрушыўся з здвленьня. Здньне ягоне - догляд трўнiкў, кветнiкў, чсмi бслуг бензiнне помпы бо помч н кухнi. Апроч хрчоў i квтэры бяцлi скромную плту. Пiсьменьнiк гэтым не турбвўся. З гршмi нiколi ня гнўся. Прц нчмi ў тым грдзкiм гтэлi дбiрл сiлы й здроўе. Тут ня было грдзког шуму, нглг дзяжурнг гдзiньнiк, цяжкое здушлiве тмсфэры, нiякг сьпеху. Чысте й здрове пветр, жыцьцядйне дыхньне прыроды. А ягоныя бвязкi здвлiся Шпку дзiцячымi гульнямi. Больш тго, ён мог зкiнуць вудчку рнiцй, iншы рз i пд вечр. Гэткую мгчымсьць пiсьменьнiк нйбольш цнiў.

Улсьнiкм Пйн Рыдж быў Пол, стршы брт Нiк Лок, члвек у сярэдзiне срквых гдоў векм. Спдбўся яму пвжны й рзвжлiвы Антон Шпк, жртўлiвы й шустры ўлсьнiк ня мог не спдбцц пiсьменьнiку. Пол чст длучўся п бiзнэсвых спрвх, ягоня млдя й дынмiчня жонк Нор трымл свю руку н пульсе Пйн Рыдж. Дзьве собы прцвлi ў кухнi й рэстрне, млды хлпец Боб згдвў бензiннй помпй i бслугоўвў ўтмбiлi.

Ндвор'е спрыял дпчынку й нпоўнiл рэсорт людзьмi. Рэстрн лькголю не прдвў, ле ўлсьнiкi не пярэчылi клi хто прывозiў яго для прывтнг ўжытку ў свой ктэдж. Адпчывлi тут людзi нябедныя, што мглi сбе пзволiць н дволi кусьлiвыя цэны. Некторыя зь iх лвiлi рыбу, iншыя езьдзiлi н кiлямэтрў пяць длегле дсюль возер Лд, дзе можн было пезьдзiць лодкмi, лвiць взёрную рыбу, згрць н пляжы. Былi-ж i ткiя, што любiлi дпчывць у цяньку н шэзлонгх, бо ппхдзiць п пушчы й счыць птушк цi гуляць у тэнiс.

Дв тыднi псьля Шпквг перезду, зьявiўся Алесь. Првялi рзм цэлы вечр. Дзяцюк зўвжыў, што пiсьменьнiк быццм чуняў д нейке ўдушлiвсьцi, пвесялеў, ппўнеў у твры. Пры шклянцы брэнды, якую Алесь прывёз, Шпк гврыў пр све зняткi, пiснiну. Не плянвў тымчсм нiчог большг, дно ртыкулы ў сувязi з тк звнй соцрэлiстычнй пдсвецкй белрускй лiтртурй. Дзесьцi ў будучынi пiсьменьнiк бяцў зняцц пвядньнямi. Нзўтр рнiцй, з рулём ўтмбiля п дрозе нзд у горд, Алесь быў здволены, што тк удл ўлдзiў пiсьменьнiк. Быццм дплылi некуды длёк i све турботы ў сувязi зь дзяўчынй i iншымi спрвмi бiзнэсвй прцы.

24

Лiвень з вкном спынiўся, ле Кпшун тго не спсьцярог. Пры яркiм сьвятле нстольне лямпы, у мяккiм крэсьле, смокччы дўно пгслую люльку, ён яшчэ ня выкрскўся з чытньня Шпквй сэрыi ртыкулў у "Белрусе". Клi-б Шпк не тўбвўся з процiлежнг боку брыкды, Кпшун пвiншвў-бы яго. Чму-ж не? Якое мйстэрств мовы, якя ргумэнтцыя! Аўтр влодў мйстэрствм выдтнг мстцкг нрысу, дзе нiцi людзког здровг пчуцьця сплучлiся iз струнмi духовсьцi, дзе встрыё стыры ў рукх генiя прлiзуе ўсю нехлямяжую блбтню-прпгнду гнiлой сыстэмы. У Шпк тк супрць крывдушнг тырн перплятлся iз спчувльным шкдвньнем клiшнiх блiзкiх сяброў i вялiкiх птрыётў пняволенг нроду, якiх тк цi нкш прымусiлi лiзць мскоўскiя здкi...

Кпшун чсм пiсў соцрэлiстычн-прпгндовыя фэльетоны п. зг. "Между нми говоря" ў мясцовую "рбочую гзетку", любiў чытць выдтных мйстроў стыры. У гордзе меў выгдную пзыцыю пры фiрме "Слвянскя Кнiг", што здбыл лiцэнцыю д "Совинострнторг" для персылкi тврў у "крiну, якя, - згодн словў Мiкiткi Кукурузьнiк, - у недлёкй будучынi ўжо пбудуе кмунiзм". Лiцэнцыя гэн - добре крытц, пры якiм можн чэсным свiм людзям пржыць i нвт пжывiцц, ды ў кiшэнi "суйчыньнiкў", што псыллi н бцькўшчыну свяком псылкi, злезьцi. Iншя прц Кпшун вымгл дмысловг пдыходу. Белрускiя бебурнцы, - кб н iх безглоўе! - вось-ж мхровыя фшысты, не здюцц, яшчэ грызюцц! Клi Кпшун неклькi месяцў нзд узяўся длучыць iхнг лiдр Шпк д грмдзкг белрускг жыцьця, бо прнмсi спрлiжвць ягоную руку, здвлся што здньне лёгке, як плюнуць. Спрв простя: слбiць яго фiзычн, пзбвiць прцы, двесьцi д глечы мясцовг вулiчнг влцугi. Во як! Будзе нягоднiку крышк! Гнiлое кпiтлiстычне "сословие" тут яму, Кпшуну, якрз н руку! Прынмсi тк мерквў.

Шпк, здвлся, упў. Ды не, няпрўд. Iншы дўно здўся-бы, ле ня гэты. Бмбрдвньне рознымi лiстмi з зклiкмi "рдзiмы, якя ўсё блудным сыном прбчыць", тк прпгндй пр няўхiльную пермогу кмунiзму н ўсiм сьвеце дый грндыёзныя экнмiчныя i тэхнiчныя пермогi н фроньце плепшньня дбрбыту прцоўных - усё гэт быццм у пропсьць кнул. Гляньце, тврышы, члвек ням як н кленi пствiць. Нвт псьля тго, як удлося яго зь нiзкплтнй рботы ў гтэлi пгнць! Выглядл, што прцiўнiк змгўся нймцней, клi яго н мяжу роспчы ппхнеш. Знчыцц, рзвжў Кпшун, - трэб iншымi мэтдмi спрбвць. Дзякуючы Веры, ён ведў, што Шпку пмгў Якiмовiч, кторы вось цяпер недзе яго з горд пермясьцiў. Здньне, здецц, больш склдне, чымся рней выглядл.

Ндыходзiў крызiсны чс. Грыш прыгдў, як нейкг пўгоду нзд нведў яго вжны члвек з ттўске свецке мбсды. Был доўгя рзмов. Спрв, у кнцы кнцоў, зводзiлся д простг нкзу зьверху: кмiтэт з вяртньне н рдзiму прынгляе вс, кб Антон Шпк дхiлiць д удзелу ў грмдзкiм i плiтычным жыцьцi белрускiх буржузных фшыстўскiх нцыянлiстў. Яшчэ лепш, кб вярнуць яго н рдзiму.

- У кжным рзе, - кзў вжны члвек з мбсды, - Мiхйлў двяре вм ткое здньне. Апрўдеце ткi двер?

Гэтт Кпшун ж ёкнуў з зхпленьня.

- Тк, тврыш, дйце мне чс.

- Колькi-ж чсу?

- Якi год. Акцыя птрбуе пступовг нцiску. I Мiхйлў, вядом, пвiнен мне пмгчы.

- Не беспокойтесь. Беритесь з дело!

Нрэшце, нпошку нешт зрушыл. Члвек з мбсды зьвязўся зь iм без псярэднiцтв Кндыйскй кмунiстычнй пртыi. Клi гэт ня мел вгi, дык што тды яно знчыл? Нехт й недзе яго зўвжыў, сблiв цнiў ягоную дднсьць пргрэсу прцоўнг руху ў дной глiне... Ршылi, вiдць, што яму можн дверыць ткое вжне здньне. Вядом, гэт пднясе ягоны прэстыж сярод пердвых тврышў i дсьць бгты дывiдэнд.

Кпшун ужо глядзеў нперд, уяўляў той чс, клi пвысяць яго н пртыйнй лесьвiцы. Не з грмi той дзень. А Шпк? Нiкчэмнiк! Ён лёгк з гэтым фшыстм спрвiцц. Лёгк? Тк здвлся... Выглядл цяпер, што трэб ўжывць больш рдыкльныя сродкi. Кпшун меў млую фрмльную дукцыю, н мудрсьць плявў смвукм. Гнрыўся свiм прктычным i вынходлiвым розумм, "прктической смеклкой". Адрзу псьля прыезду ў гэтую крiну з быўшй "пнскй Польшчы" яшчэ юнком, нвязў лучнсьць з "крснымi". Неўзбве пдпрогся д iх. Гэтыя ведлi свю дрогу, вызнчлiся дынмiзмм i нкiрвнсьцю ў той чс, клi iншыя плiтычныя пртыi тузлiся ў нершучсьцi i экнмiчнй дрыгве.

Не турбвл Кпшун тое, што й кмунiсты мл мтр'яльн пмглi беспрцоўным, што вярхушк пртыi трцiл нйбольш iдэялягiчне мунiцыi н лянку кпiтлiстў ды менш дбл пр тк звнг беспрцоўнг, зтукнг-згукнг рбцягу i ягоную сям'ю. Гляньце вунь вышэй, ж туды ў мэкку будучг кмунiзму, што н ўсiм сьвеце зпнуе. Адтуль iдзе мудрсьць i сьвятло, дтуль кiруе "руквдзiцельств". Яно згоiць неклi ўсе рны, выршыць мксымльныя прблемы, нрэшце збудуе сыстэму дбрбыту для ўсiх, рз i нзўсёды зьлiквiдуе эксплётцыю члвек члвекм, як кзў неклi вялiкi Iльiч, цi той, яшчэ мудрэйшы з яго, брдты... Кпшун меў якрз тыя яксьцi, што ў гэны чс i ў гэтй крiне былi ў "чырвоных" тк птрэбныя: бслютня пртыйня ляяльнсьць, упртсьць i грэсыўнсьць, дсутнсьць тлернцыi д "буржузных" iдэяў. Вжнейше яшчэ: Кпшун меў добрыя кнсьпiрцыйныя здольнсьцi.

Спчтку длi яму млвжныя здньнi. Зўвжыўшы ягоны грт i дднсьць, пдкiнулi больше. Неклькi гдоў пдрожнiчў п вялiзнй крiне, ргнiзвў "рбочыя клубы", быў сябрм экзэкутывы гэных клюбў. Прынялi ў пртыю, длi новыя здньнi плiтычн-грмдзкг хрктру.

Не пвязло яму з мтрымонiяй. Жонк, ршчрвня мужчынм i ягонымi "здчмi", пкiнул яго. Кпшун жртвў, што ткiм чынм трпiў "у ббылi". Цяпер, псьля гдоў цярплiвг чкньня й нтугў, выглядл, што "дзел йшло н новы пд'ём". Здньне прлiжвць Шпк было нйвжнейшым з усiх, якiя яму дгэтуль двлi.

Клi-б спытцц Кпшун, куды i як высок хоч ён злезьцi п дрбiне ўлды, нпэўн зiкнуўся-бы з дкзм. Дзесьцi тм у iмгле пнвнй кмунiстмi Кнды чкл функцыя пры кмньдзе гэтй новй "нроднй дэмкртыi". Вось яно як... Тымчсм трэб "усердие и бдительность н вхте революции"...

Псьлявенны прылiў "фшыстоўскiх iмiгрнтў", што нейкiм чынм уцяклi д свецкг "првсудзьдзя" й пкрньня, стврыў пвжную небясьпеку для кмунiстычных плянў пнвньня Кнды. Трэб прлiжвць iхныя нмгньнi дызiнфрмцыi кпiтлiстычнй кндыйскй вярхушкi й нроду пр мiрлюбную плiтыку Свецкг Сюзу. Гэт было ясн, як дзень. Пр гэт гврылся н пртыйных i грмдзкiх сходх, гэт склнялся н ўсе лды, пўтрлся шмт рзоў пры розных нгодх.

У гульных плянх кцыi супрць гэтых "фшыстў", у iх лiку й "белрускiх буржузных нцыянлiстў", - гэтг трэп'я сумленнг й бявог, гэрiчнг нроду, - фiгурвл розня зброя. Нсмперш ужывлся прпгндовя доўбня, ужо дўно i зь немлымi посьпехмi выпрбвня i згртвня ў бёх мйстрмi цэнтру. Н пвдку, з глоўнымi грмтмi, влчыўся шнтж i, у выключных выпдкх, дпведны фiзычны гвлт. Розных спэцў вызнчылi-прыдзялiлi-прыляпiлi д ўсякiх "фшыстоўскiх" групў; Кпшуну, длi ягоную "родную" - белрускую. Глоўны прыцэл згдлi трымць н "фшыст" Антон Шпк. Ягоны моцны голс нтхняў усiх гэтых "фшыстоўскiх пдонкў". Ён - iхны фэтыш. Зкрыць яму рот!

Мiнул ўжо нейкiх шэсьць месяцў д вiзыты тэй вжнй собы з ттўске мбсды. Усе спробы прлiжвць Шпк првльвлiся. Члвек змгўся i дбiвўся. Больш тго: ён тквў. Во - гэт прцiўнiк! Тког Кпшун рней н лпткi не плжыў. Злосьць бушвл! Цяпер нвт ня ведў, куды той Шпк пербрўся. А гэте, - кб яе чорт менш нсiў, - дзяўчо, што яно робiць? Чму тк доўг рпрту ням? Кпшун нэрвов хдзiў п свiм пкоi, прклiнў тое ды гэн, пдняў трубку тэлефону й нбрў нумр. Псьля колькiх звнкоў у трубцы пчуўся зспны жночы голс.

- Што тбе тк доўг зняло? - рэзкiм голсм нвлiўся Кпшун.

- А тбе што, як быку прырупiл?

"Кб цябе чорт! - думў Грыш. - Пру рзоў у псьцелю суку зцягнуў, дык цяпер ужо згдвць тбой хоч. Як прнюхл што ейныя ббскiя лскi птрэбныя, дык цяпер з ргмi д цябе! У пртыi збясьпечня. Тму д яго, Грышы, ткя iрнiчня пблжлiвсьць".

- Стры кзёл, - кзл яму Нiн Ляскiн пры iншй нгодзе, - клi тбе прыпрэ, пшукй дзiркi ў плоце!

- Ды не, - дкзў цяпер лгодным голсм Кпшун тму соннму голсу ў тэлефоннй трубцы, - хчу прост ведць чым ты знятя.

- Тк? Трэб было мне прыслць тэлегрму, што будзеш звнiць, дык я-бы тут пры прце пдзяжурыл, строг кзл чкючы...

- Слухй, Нiн, перстнь з гэтымi мянушкмi.

- Слухю.

- Я звню ў вжнй спрве.

- У цябе ўсё й зўсёды вжне.

Кпшун уяўляў смздволеную кплiвую ўсьмешку Нiнiнй нпудрнй мскi. Кб яе! Колкi язык.

- Нiн, пршу цябе. Мне не д шутчк...

- Гвры, слухю.

- Скжы мне, што зь Верй?

- Ня бчыш ты, стры кзёл? Ян зкхня, влюбення по уши. Понял? Д, д, усе сымптомы...

- Цi ян зрз дом?

- Ням. Пйшл некуды, мож ў шоў...

- Зь кiм пйшл?

- Адкуль мне ведць. Цi ты мяркуеш, што я бегць з ёй буду?

- Я думў, што мож скзл тбе...

- Не, не кзл. I клi цябе цiквiць, дык скжу тбе, што нш млдзiц ўтрэсклся, улiпл й птнул д смых глыбiняў. Д, д...

- Што з дзяцюк?

- Хто? Ды Якiмовiч. Цi гэт для цябе нвiн?

- Не, ня зусiм. Як длёк ян зйшл?

- Апошнiх пру тыдняў зьмянiл све пводзiны. А я ня мел нгоды нзiрць з ёю ў мгзiне, ле я пэўня... Здумня, мркотня, збывецц чсм што нрмльне, нэрвуецц, кусьлiвя. Тк, прнь мой, сымптомы верныя. Твя iсключыцельн спсобня крсвiц ў пгонi з гэтым Дон Жунм розум трцiць. I ппярэджу...

- Нептрэбн. Псьля ткой грунтоўнй дыягнозы см бчу. Дрэнь, ярунд! Кмплiкуе дзел... Тког я не спдзявўся. Ну дык дзякую з iнфрмцыю. Гэт будзе ўсё.

- Але-ж, якi ты бiзнэсвы сягоньня! Шкд...

- Чго гэт?

- Усё толькi бiзнэс, пгуляць ням клi.

- Перстнь! Будзь ты прклятя, сук! - зключыў Кпшун, плжыўшы трубку. Здумны, пчў хдзiць п пкоi. Нпхў у люльку гляндзкй "Аморф" тбкi, прыкурыў, нмгўся вярнуць рўнвгу. Тк, н Веру трэб нцiснуць. Толькi прзь яе можн знйсьцi "строг фшыст".

Апошнiмi чсмi Вер не рэгвл н ягоныя ждньнi цi згды. Вялiкя был-б небясьпек, клi-б ян д бяспмяцтв зкхлся ў Якiмовiч. I якя тды зь яе крысьць, клi пынецц пд поўнй улдй дзяцюк? Трэб зпбегчы гэтму... Тк, чму-ж не. Н гэт ёсьць рд. Пкзць Якiмовiч як небясьпечнг фшыстоўскг крымiнлiст. Д, д, совершенно тк, именно тк... Грыш ўсьцешыўся д ткой свей вынходлiвсьцi. Трэб ртвць дзяўчыну, пкуль яшчэ чс.

Кпшун сеў з мшынпiску й пчў лiст д людзей у Ўсходнiм Бэрлiне. З якiх хвiлiн двццць зргнiзвў сноўныя думкi. Зводзiлiся яны д нступнг: "Пкзць Якiмовiч як мцёрг i небясьпечнг веннг крымiнлiст, з крывёй нявiнных свецкiх грмдзянў н яго рукх. Зьмясьцiць мтр'ял у нступным нумры. Д мей дыспзыцыi прыслць неклькi нумроў лётнй поштй. Трымць ягоную мтку н прывязi".

Кпшун знёс лiст у пштовую скрынку й быў здволены, што глв нрдзiл новы плян. Ня мог-ж првлiць свей нйлепшй нгоды. Стукне гэтых фшыстў н ўсе зстўкi!

25

Псьля те неплдкi зь дзяўчынй у прку, Алесь чст думў пр тое, што тк мгло ўквялiць Веру. Выглядл ян цяпер ндт дзiўнй i цяжк было рзгдць, што было ззду ўсяго гэтг.

Алесь вырс у грмдзтве, нсычным недвермi й пдзрэньнямi, кторыя псеялi воргi-чужынцы для свiх купцыйных мэтў. Людзi пволi дкрывлi дзiн днму све сэрцы дый былi змушныя трымць, для све бясьпекi, "языкi з зубмi". Уплыў вольнг, дэмкртычнымi трдыцыямi прсякнутг, грмдзтв, дзе пнвл поўня вольнсьць слов згодн првоў дзяржвы, мел све дбртворныя вынiкi. Адылi мiнуле не хцел здвцц цяпершняму ў плон. Зхвлся броння сьцярожнсьць, - у сноўным звычйня пртэкцыя супрць усяке тк звне вонкве iнвзii. А гэне нутрное "сьвятое сьвятых" мел яшчэ дну бясьпечную зпруду, якя дкрывлся дно для выбрных.

Вер блiзкя i Вер длёкя... Алесь нмцвў розьнiцу. Цi ў яе глву розныя плiтрукi нпхлi шмт чырвонг, кмунiстычнг? Сьвет, у якiм дзяўчын гдвлся, Алесю быў слб ведмы, уяўляўся дно ў вельмi няясных рысх. Алесь лiчыў Веру ўжо ндт блiзкй собй, кхньнем зьвязнй зь iм, ўсё-ж доступу д ягонг "сьвятог сьвятых" ян яшчэ ня мел. "Выврчвць свю душу", як чст некторыя людзi гврылi, Алесь двучыўся ў чсе вйны, клi пдпiльноўвл цябе цi дн небясьпек. "Сьцержонг Бог сьцержэ!" Яно-ж тк было куды бесьпячней нвт тут, з кiянм, бо ж сюды - ды яшчэ як учэпiст! - сяглi шчупльцы прклятг, крывi пргнг, ктопус, якi дэптвў сбе будучыню як ягоны й нiчый iншы iмпэртыў. У той будучынi ён выршыць кнчтков ўсе людзкiя сцыяльныя, мтр'яльныя i духовыя прблемы, якiх члвек ня мог плгодзiць пчынючы д прпрпрбцькi Адм.

Цяжк было дверыцц Веры, хоць дзяцюк ужо спнтрыў, што сустрэўся зь нечым новым, ягонй усёпглынючй сiлй. Кхньне ўжо звязлся, рсло, рзгрлся, хоплiвл ўсю ягоную iстоту. Тк, яно ўжо iм звлодл. Цiквiл яго, чму дзяўчын хцел ведць i колькi рзоў прост-нпрст дмглся, кб рскзў ёй, што й дзе рбiў пдчс пошняе вйны. Цi гэт звычйня людзкя цiквсьць блiзкй, кхнй собы, цi што iнше? Сме-ж глоўне, - чго пзьней Алесю двялося цi рз шкдвць! - яму ў глву нiяк тды ня прыйшло. Чму-б яму было тды не зрбiць тго элемэнтрнг, знчыцц, як урднiкi кзлi - "нвесьцi спрўку", прост пстрцц дведцц пр гэту дзяўчыну ўсё сноўне: хто ян, дкуль, чму i як тут пынулся, чым яшчэ зймецц i iнше?

Тымчсм ян был вось тут, пд рукой, пд ягонымi згдмi. I быццм недсягльня. Чсмi сумня, здумня. У чсе прцы iхныя сьцежкi сптыклiся. Н тым прывбным твры зьяўлялся кзёння ўсьмешк. Дзяўчын трымлся неяк н длеглсьцi, хоць был ветлiвя i ў выкнньнi службовых бвязкў бездкорня. Пмiж iмi вырсл нейкя нябчня пергродк i, як спсьцярог Алесь, стлся тое зь Верынй волi. Аднойчы рнiцй Алеся прыемн зьдзiвiл тое, што Вер сустрэл яго свёй шырокй сонечнй усьмешкй i першя пчл рзмову, быццм мiж iмi нiколi й нiчог прыкрг ня было. Згдк. Як вытлумчыць ткую рптоўную пермену? Н прцягу колькiх дзён ткя хлдэч, тут... рптм... Што гэт ткое? Хутк дбудвлiся мсты. Дзяцюк зпрсiў Веру н нядзельны пiкнiк.

У прыгожы сонечны дзень млебен дбыўся ў гi н фрме днго з суродзiчў недлёк горду, Алесь знёмiў Веру з усiмi прысутнымi. Гэт лёгк йшло н пiкнiку, дзе дбывлiся розныя гульнi й тнцы. Вер спсьцергл зь якой пшнй ягоныя суродзiчы дносiлiся д Алеся, што й спрычынiлся д ўвжлiвых гсьцiнных дносiнў д яе. Нядўныя iмiгрнты, клi дведлiся, што ян ў Кндзе рдзiлся, хвлiлi яе з тое, што добр пбелруску рзмўлял. Клi-б выбiрлi прыгжуню пiкнiку, Веры нпэўн трпiў-бы вянок н глву.

Пытньнi: дзе ян рдзiлся? Як гэт ян тк прыгож пбелруску гврыць нвучылся? Цi яе бцькi нвучылi? Хто яны? Што ян думл пр струю белрускую, блмучную кмунiстмi iмiгрцыю?

Алесь пмгў Веры, як мог, см дзяўчын ветлiв й сьцярожн стрлся дкзвць н шмтлiкiя пытньнi. Спсьцергл, што мгл-бы iлгць зь вялiкй лёгксьцю. З боку гэтых зычлiвых i гсьцiнных "новых Кндыйцў" не зўвжыл нiякiх нмёкў н пдзронсьць. Тут-ж нверсе, дэмнстрцыйн цьвiл шчырсьць i сяброўств. Адрзу злiчылi яе ў свю грмду. Дзяўчыне цяжк было сьцямiць, што гэтыя людзi зрбiлi-б зь ёй, клi-б ведлi пр ейную зпрўдную тк звную мiсiю. Цi мгло гэт быць, што гэтыя нскрозь, як вок бчыць, шчырыя й гсьцiнныя добрзычлiвыя людзi неклi былi фшыстоўскiмi збойцмi-клябрнтмi, ктмi собскг-нроду, цяпер ёсьць стрйкбрэйкрмi, як неклi ўлжыл ў ейную глву свецкя прпгнд?

- Як-бы тбе пдблся првесьцi кнец тыдня с мной у прыгожым рэсорце? - спытўся ў Веры Алесь п дрозе ў горд.

Дзяўчын ўвжн глядзел Алесю ў вочы, як-бы тм хцел прчытць ягоныя нмеры. Пытньне-ж няштодзённе.

- Ня ведю. Рскжы, што з рэсорт.

- Д Пйн Рыдж дехць зйме, не сьпяшючы, тры гдзiны чсу. Мой сябр ёсьць улсьнiкм рэсорту. Вельмi прыгоже месц нд ркой у пушчы. Добр дпчывецц псьля шуму й бруднг грдзког пветр. Клi-б ты зхцел для сябе цэлы ктэдж, мгл-б быць прблем, ле...

- А што тм рбiць?

- Рыбчыць, плвць, п пушчы влчыцц, у тэнiс гуляць, дным словм...

- Цудоўн, - скзл дзяўчын. - Ты-ж ведеш як я люблю прыроду.

- Любiш больш, чым мяне? - жртвў Алесь. Н дрозе ўты рухлiся звольненй скорсьцю, дно мль у прытык д iншг, як звычйн быве гэтт клi жыхры ў нядзелю нд вечр вяртюцц з дпчынку недзе н прыродзе.

- А хто тбе скзў, што я цябе люблю? - Вер лёгк тўхнул дзяцюк пд бок.

- Стой, звжй! - сур'ёзн крыкнуў Алесь. - Я вось кпiтн гэтг крбля i мы плывём з хутксьцю трыцццi мiляў у гдзiну ўцiснутыя шчыльн ў мор iншых крблёў, нпоўненых зкхнымi людзьмi.

- Прбчце, мiстр кпiтн, трымйце зрок н грызоньце, рукi н рулi!

Дружн зргтлi.

- Гворчы пр той ўiкэнд... я згджюся н плвньне, тэнiс ды вндроўкi ў лесе...

- Добр, - скзў Алесь, - мы будзем зймцц твiмi гобi... Зню тм яшчэ днго зядлг рыбк. Прўд, ён любiць рыбчыць iз нтхненьнем i ў дзiночку. А тк гулм гэт ндт тврыскi члвек.

- Хтосьцi мне знёмы?

- Пзнёмлю цябе i спытюся яго, якой ён думкi.

- Думкi пр што?

- Пр цябе, мя држэнькя.

- Ого як! Д чго ты мяне рыхтуеш?

- Н гэт будзе дкз пзьней.

- А хто ткi той члвек?

- Ты ўжо зь iм знёмя, хоць не сбiст. Чытл яго творы. Антон Шпк.

- Я вельмi рд буду бчыць яго! - рдсн скзл Вер.

Алесь увжн пглядзеў н дзяўчыну, крыху зьдзiўлены ткой выкзнй рдсьцю бчыць белрускг пiсьменьнiк.

- Ведеш, што я люблю добрую бэлетрыстыку. Ты-ж мне пзычў Шпквы кнiгi. Жывых пiсьменьнiкў я не сптыкл. Мяне цiквяць гэтыя людзi: як яны зпрўды жывуць, пводзяць сябе ў тврыстве, нгул цi прктычныя яны, цi толькi ўмеюць фнтзiрвць, тврыць розныя пэрснжы й сюжэты...

- Дык вось днго тког пзнеш. Прўд, ёсьць дно пытньне д цябе: цi нняць для цябе собную будку, цi як?

- Нймi пмешкньне, дзе ёсьць дзьве спльнi.

Алесь пглядзеў увжн н Верын твр. Цi ян тк яму двярл, што згдзiлся нчвць пд дной стрхой, цi мож, - не, гэтг нiяк нельг дпусьцiць, - ён выглядў у яе вчох нейкй вечкй?

Вер стрлся ўтрымць рўнвгу. Нпошку ян ведл тое, чго тк дмгўся Кпшун. Сустрэне члвек, цэнiць яго, дведецц як i з чго ён цяпер жыве ды неўзбве дсьць Кпшуну поўную спрвздчу. Спдзявлся, што н гэтым скончыцц ейне здньне цi мiсiя. Пр ўжо. Трцiл цярплiвсьць, слухючы розныя дкоры з боку нуднг Кпшун, хцел высьлiзнуць спд ягоне дысцыплiны. Дволi. Мгчым цяпер, клi ўжо нклёўвлся зусiм пмысне звяршэньне тго здньня, будзе мець мгчымсьць скнцэнтрвцц н гэтым дзяцюку. Кхл яго. Усьведмiл гэт поўнсьцю псьля те спрэчкi ў прку.

26

Прыехлi ў рэсорт Пйн Рыдж псьля пўдня. Прыл, зносiлся н буру. Алесь шкдвў, што ня ўствiў у свой Олдсмбiл хлджльнiк. Як толькi пствiлi ўтмшыну, Алесь зпрсiў Веру ў рэстрн.

- Глянь, гэт-ж цудоўне месц! - усклiкнул зхопленя дзяўчын. - I чым тут людзi зймюцц?

- Яны зрбляюць н жыцьцё рстртй свiх грошй, - дкзў дзяцюк.

- Гэт ндзвычйны знятк, толькi грошы трэб мець.

У рэстрне было няшмт людзей. Алесь рзгледзеўся, прывiтўся с знёмымi. Селi з стол у куце.

- Змовiш мне вялiкую мiсу мрожнг, я пйду сьвяжыцц, - устл Вер.

Алесь выцер сбе спцелы дгэтуль лоб. Рзглядўся, цi ням дзе нвокл Шпк. Як прыемн тут, дзе пветр штучн хлоджвлся, псьля прнсьцi, якя гспдрыл н дврэ!

- Гло, Мэры! - прывiтў Алесь тўствтую i нiштвтую з выгляду дзеўку, кторя прцвл тут i кэльнэркй i кухркй. - Як-ж твё цэнне здровейк?

- Гляньце, хто гэт зьявiўся, big boy, - усьмiхнулся, рэклямуючы прыгожыя зубы, дзяўчын. - I кму-ж мы мем быць удзячныя з твю вiзыту?

- Што з пытньне, Мэры? Тбе, не кму iншму. Ты-ж ведеш, што я цябе люблю ды жыць безь цябе не мгу. А ты ўсё прыгжэеш усiм н зйздрсьць! - жртвў Алесь.

- Ну, ну, ты хiб-ж ня будзеш жртвць зь мяне, любоўнiк мой?

- Ды не, мя ты darling. А дзе-ж мой пiсьменьнiк?

- Пвiнен быць тут дзесьцi. Чкў цябе.

- Вось i слв Богу. А цяпер, Мэры, я-ж ведю, што меш ты вялiке i свiх клiентў кхюче сэрц. Дык мож прынясл-б ты нм дзьве вялiкiя порцыi внiлi-мрожнг ды iз сквiтым клубнiком нверсе?

- Right away, coming up.

Мэры нхiнулся й цiх спытлся ў Алеся:

- Мож скжш мне, што гэт з ццу ты з сбой сюды прывёў?

- Пршу цябе, Мэры, будзь пмяркоўнй. Адкрыю тбе тямнiцу, толькi ня будзь зйздроснй. Ты-ж ведеш мю поўную дднсьць тбе. Абяцеш, дрлiнг?

- Кжы.

- Ян, гэтя цц, поўнсьцю мя, - пдмiргнуў дзяўчыне Алесь.

- Вось як! Меш добры густ, мiлы мой!

- Асьвяжылся? - спытўся Алесь у Веры, клi ян вярнулся.

- Тк. А цi ты кзў мне, што тут недзе збоку ёсьць дзе пкупцц?

- Тк, ёсьць недлёк дсюль прыгоже зярцо нпоўнене чысьцюсенькй i мокрй вдзiчкй.

- Брв! Я ўжо хцел-б быць у кмпнii тых рыбк, што ў тым зярцы плвюць.

- Пцярпi, дзеўк. Скор пзнёмлю цябе з тымi рыбкмi. Перш спжывём мрожне, кторе вунь ужо нблiжецц д ншг стл.

Мэры пствiл н стле дзьве плястыковыя мiсы, нпоўненыя мрожным зь ягдмi. У гэны чс зьявiўся Антон Шпк. Убчыўшы пiсьменьнiк, Алесь зкзў мрожне i для яго.

Апрнуты ў кшулю ў клетчкi, шэрыя порткi, iз згрэлым тврм, н якiм рсплылся шырокя i прыязня ўсьмешк, Шпк пдыйшоў д стл.

- Алесь, як я цешуся, пбчыўшы цябе тут! - пдў Алесю руку й пзiрў н Веру.

- Прыемнсьць мя, - скзў Алесь, устўшы. - А цяпер пршу быць знёмым зь Верй Мк. Вер, меш гонр пзнёмiцц зь пiсьменьнiкм Шпкм.

- Мне Алесь успмiнў неклi пр свю прыгжуню, ле не кзў што ян ж ткя цудоўня з выгляду, - гврыў Шпк i ўвжн глядў дзяўчыну. Прыемн...

- Прыемнсьць мя, - зрумянiўшыся ў твры, скзл Вер. - Я чул шмт пр вс ды й некторыя вшыя кнiгi чытл.

- Тк? - зьдзiвiўся пiсьменьнiк. - Але-ж вы нлягйце н мрожне, не мрудзьце. Алесь, чму-ж ты мне не скзў, што ткую прыгжуню ты недзе ўплявў? - пбцькоўску спытўся ён у дзяцюк.

- Але-ж вы ў мяне ня спытлiся, - усьмiхнуўся Алесь i пдмiргнуў Веры, кторя прыглядлся Шпку. I здвлся Алесю, што дзяўчын зпрўды спдблся яму.

- Клi, прбчце мне, як доўг вы ўжо збўляецеся рзм?

- А ўжо месяцы тры, мусiць, - дкзў Алесь.

- А вы як доўг ў Кндзе, спдрычня Мк?

- Я тут нрдзiлся ў дным грдку н поўнчы.

- Вы што? Але-ж зпрўды, чму мне гэт ў глву ня прыйшло? Прбчце строму дурню. Слухючы вшу гворку, я ня думў...

- Але вось што сблiв цiкве, спдр Шпк, - пчў здволеным голсм Алесь. - Клi мы пзнёмiлiся, без мйго ведм ян ўзялся вучыцц белрускую мову. Аднго дня, клi ян дчынiл свой роцiк, я быў, сьцiпл гворчы, дволi зьдзiўлены. Прцуе ў мяне ў Трыфты Тонi, гврылi мы мiж сбою д тго чсу пнгельску, тут... гэткя неспдзеўк... Ад тго чсу я пзнёмiў яе крыху зь белрускй лiтртурй, з вшй уключн.

- Аж гэтк? - зьдзiвiўся Шпк. Ён нвжыўся рспытцц ў Алеся пр дзяўчыну пзьней.

- Я люблю бэлетрыстыку, - скзл Вер. - Я чытл рускую, тды, як Алесь прыйшоў, дык я пдвучылся пбелруску. Я стлся сiртой, як был мля. Ад бцькоў я чул белрускую мову, ле змл ведл яе...

Вер змоўкл. Цi не змног ўжо скзл? Стры воўк Шпк мож што-небудзь зпдозрыць. Дзе гэт клi было, кб нроджня ў Кндзе дзяўчын ды см п сбе (тк яны мяркуюць) нвучылся белрускй мовы?

Iшл гутрк пр штодзёншчыну. Шпк рспытвўся Алеся пр ягоныя бiзнэсвыя спрвы.

- Мне трэб йсьцi нзд д свёй прцы. Дзякую з мрожне, - устў Шпк з-з стл.

Алесь зь Верй пехлi нд возер. Куплiся, вылежвлiся н берзе. Вечрм Алесь угшчў дзяўчыну й Шпк ў рэстрне, псьля ўсе пйшлi ў ктэдж. Н бцягнутй шчыльнй сеткй, - кб дгрдзiцц д кусьлiвых чорных мушк i кмроў, - вэрньдзе стялi крэслы й стол. Алесь прынёс свой перносны птэфэн ды нствiў кружэлкi з рознымi белрускiмi нроднымi песьнямi, хрвымi кнцэртмi Шырмы зь Менску. Зьявiлся й брэнды ў тврыстве сдовй вды, вэнджных шпротк i iкры ды зквшных пбелруску гуркоў.

Гутрылi мл. Мэлёдыi iз збрне зямлi чргвлiся з журботнымi, - i быццм рзьлiчнымi н длёкi дыстнс - крыкмi мясцовых люнў-нурцоў, што перклiклiся н суседнiх взёрх. Люн-нурэц, вялiчынёю з гусь, гэт для некторых мясцовых людзей - голс кндыйскй поўнчы.

Трое ля стл. Яе крэньне н двух кнтынэнтх. Выдтны пiсьменьнiк, л яког мскоўскiя iнквiзытры вось ужо пствiлi пстку. Побч дзяцюк, нпоўнены ненсытным i зьнiшчльным кхньнем д генткi мскоўскг ктопус. Тройк гэт знйшл родне-супольне ў глсох зь Менску, зьяднных, дшлiфвных мйстрм з Шкуноў, што н Пружншчыне. Апрычоня супольнсьць н чужой, iмi ўжо дволi бжытй зямлi. Рзвжн, быццм з нслодй, рознымi кроткiмi згдкмi з дому зглядў у мiнуле пiсьменьнiк. Iнтымны, нстльгiяй пернсычны вечр. Iншым рзм, як нi нмгйся, ня створыш тког поўнг i ўзьнёслг духовым мiржом, нстрою. Цi то песьнi белрускiх жнеек тк сулдн гучлi кордм тых зўсёды глсьлiвых люнў, цi мож брэнды н гэт якi ўплыў мел?

Пiсьменьнiк пдзяквў Алесю й Веры з гсьцiннсьць i рзьвiтўся, штосьцi зноў згдўшы пр зўтршнюю прцу.

- Тут, як бчыш, ёсьць дзьве собныя спльнi, - тлумчыў Алесь Веры. Глоўны пкой быў умэблявны смым небходным: бшырня кнп, стол, мленькi кфэйны столiк, пр крэслў. Н сьцяне - здымкi рыбкоў з рыбмi, рэклямны кляндр зь нейкй мгутнй лодкй, люстр. Пдлог зслня ўжо стоптным плвiком. I ўсё гэт, - нехт скзў-бы спртнске, - рзм iзь сьценмi з пмлявных н рудое хвойных круглякоў, тврыл свю дметную тмсфэру, якую любiлi грдзкiя жыхры.

- Нявжн спльнi! Клi яшчэ ня глумiць цябе сон, двй псядзiм крыху, - скзл Вер.

- Прпновы якiя? - сеў н кнпе кля яе Алесь.

- Перш з ўсё: гэне сьвятло зндт ярке.

Алесь ськiнуў чрвiкi, зьдзеў шкрпэткi i дну зь iх нцягнуў н электрычную лямпу, што вiсел н сьцяне. Пкой кунуўся ў пўзмроку.

- Цяпер лепш? - спытўся дзяўчыну.

- Ты добр выдумў з тэй шкрпэткй.

Вер прысунулся д Алеся i пынулся ў ягоных бдымкх. Адчул прысьпешны пульс сэрц клi вусны ейныя д Алесевых прыльгнулi. Нешт рсплывлся. Гэт было нове, рней нязьведне. I брэнды ян ледзь-ледзь, зусiм нямног выпiл. Але, клi-бы поўнсьцю хлпцу ддцц, дык вось цяпер, якрз пд ткi нстрой.

- Алесь, - шпнул.

- Ну што?

- Скжы мне, ты зпрўды мяне кхеш?

- Кхю цябе поўнсьцю й бязь нiякiх зсьцярог. А ты мяне?

- Я кхю цябе, my darling! Тых пру тыдняў мне цяжк было. Я перкнлся, што безь цябе не мгу, як рыб без вды.

- Я птрбую цябе тксм, цц мя. Выбчй, што тк стлся.

- Гэт мя вiн.

- I мя тксм.

- Я цябе тк моцн люблю, мне ж дыхньне зйме.

Другi пцлунк куды больш юрлiвы. Алесь глдзiў яе. I пры дкрнньнi ягоне рукi стн яе поўнiўся дрыжньнем.

- Алесь, пршу, цяпер...

У пўзмроку, ён пзiрў у ейныя вочы. Сумлеву ням. Пждньне. Нгрэте д рсплыву, грче зялез н кувдле. Цяпер якую хочш хворму яму. А гэтт, у Алесевых бдымкх - жывое, юрлiве, што першг семя жде.

- Алесь, я нiколi рней ня мел сэксу. Пршу цябе, darling!

Шэпт, якому не дмовiш, клi ён д ткой гожй спкусьнiцы.

- Алесь, чго ты тк? Двй!

Ян зноў гвлтоўн, як п'яўк, прыльгнул д ягоных вуснў. Пд ткiм нплм доўг ня вытрымеш. Алесь вырвўся зь ейных бдымкў.

- Не, Вер! - скзў з нцiскм. - Я не мгу, ня мушу, гэт ня ёсьць...

- Ня ёсьць што?

- Ня ёсьць тк, як трэб... Не мгу тбе гэтг зрбiць!

- Чму-ж не? Мы-ж кхемся. Цi-ж гэтг мл?

Алесь бчыў, што дзяўчын грчылся, мгл кiнуцц ў гiстэрыку. У ткiм стне, як ян знходзiлся, дсутнiчў розум-сторж.

- Прўду кжш.

- Дык чму?

- Цяжк гэт вытлумчыць, мне здецц.

- Ты дурнь. Што з тбой? Я см лезу д цябе, ты мяне дкiдеш.

Алесь дсунуўся. Вер дрыжчымi рукмi дшпiльвл свю блюзку.

- Вер, перстнь! Я ня буду...

- Ты будзеш! Я цябе змушу!

У гэтых, грчым дыхньнем выкзных, словх тiлся ткя мгутня сiл й перкнньне, што Алесь мль здўся.

- Вер, будзь добря, перстнь выдурняцц!

- Алесь, чму ты дкiдеш мяне? Ты-ж ведеш, што я зь нiкiм рней ня был.

- Якрз тму й не мгу.

- Як гэт тк?

- Чкй, мя дргя, пслухй! Цi-ж ты думеш, што я цябе не хчу? Пвер мне: цяпер я нiчог iншг н гэтым сьвеце не хчу тк моцн, як зьлiцц з тбой у дзiн ргнiзм. Тк. Ты мне не пмгеш, кб устрымцц перд спкусй. Ндврот. Ты мяне ткуеш, спкушеш. Але тут, - ты трымйся длей!

Ён зноў дсунуўся д дзяўчыны.

- Ты, мя мiля, мусiш i мяне зрзумець. Дык пслухй увжн. Я ў свiм жыцьцi ўжо меў не дну дзяўчыну, гэт первжн з ткiх, што пгуляць дно любяць. Гдмi я шукў кгосьцi тког, як ты: чыстую i прыгожую сумленную i скромную, рыгiнльную i неспсутую. Яшчэ бвязкв, кб i пбожную, кб дзетк умел добрымi хрысьцiянмi выгдвць! Ты якрз вось ткя, якую я тк доўг i ўпрт шукў. Пвер, у мяне сiлў ням, кб устяць перд твёй спкусй, бо проч усяго ты - ндзвычйня прыродня i няштучня прыгжосьць. Як у нс дом кзлi: вельмi-ж вельмi пекня! Дык вось як! А ўстяць перд спкусй я мушу. Цяпер тбе скжу чму гэт тк.

Алесь устў, зкурыў, стнуў перд ёю, зцягнуўся густым дымм i прдўжў:

- Я не хчу ўжо цябе пствiць сярод тых, у якiх можн лёгк сэкс выкрыстць. Мне хочцц, - пвер мне, држэнькя, - зхвць у цябе чыстую i незсьмечную прыгжосьць. Глянь сюды, дзяўчын! Мгчым, што я i дурнь, мгчым - ведю я ткiя ргумэнты, - скжш, што сэкс ёсьць нйчысьцейшым яднньнем жывых i кхючых сябе людзей. Але, гэт ня ўсё яшчэ. Я - веруючы ў Бог члвек. I пры тым вялiкi грэшнiк, бо дзiн Госпд бязгрэшны. О тк, я ня зьдзiўлюся, клi ўбчу н твiм твры сьляды iронii... Мгчым ў твiх вчох я i ёсьць дурнь, мож я i пэтычны нвт дурнь, ле я тбе ўжо скзў: для мяне вжня чыстя крс, незкрнутя кветк. Пзiрю н цябе i тк нмгюся кнтрлявць жывёльныя гоны. Яй Богу! У кнчтковым нлiзе для мяне большя ўцех д сьведмсьцi тго, што ты ёсьць незкрнутя, нiколi ня был гвлчня, чымся ўзяць цябе цяпер... Бчыш, я шчыр, д сэрц гвру. Спдзяюся, што зрзумееш мяне. Клi мы мем мець сэкс, дык няхй гэт стнецц нкш, у дпведным месцы й чсе. Нвошт псвць гэт цяпер? Зрзумел ты мяне?

- Ясн, окэй! - з дкорм дкзл дзяўчын. - Я толькi хцел ддцц тбе зь любвi... i мож дкзць...

Ян ўстл i пдбегл д дзьвярэй спльнi. Зтрымлся, зчырвнеля i дрыжчя, рсшпiленя блюзк глiл поўненькiя, як рэпкi, грудзi.

- Алесь, ты... дурнь!

Стукнул з сбой дзьвярмi. Адтуль, с спльнi, пчуўся рптоўны скрып ложк й псьля здушны, у пдушку, плч.

- Вер, пршу цябе, ня злуйся! - скзў голсн Якiмовiч.

- Iдзi к чорту, ты няўдзячны!

Дзяцюк стяў кля зчыненых дзьвярэй i мерквў цi зйсьцiся ў пкой. Выйшў н вэрнду й выкурыў зпр тры цыгрэты.

27

Псьля трывожнг сну, Алесь устў рн, пбрыўся й пмыўся. Вер, вiдць, яшчэ спл, бо дзьверы былi зчыненыя. Алесь пйшоў у ктэдж д Шпк, якi зпрсiў яго н кубк сьвежзгтвнй квы.

- Гэтя твя дзяўчын, - пчў дрзу Шпк, - цi ты добр яе ведеш?

- Чму-ж ня ведю? Ведю.

- Меш сур'ёзныя нмеры ў дносiнх д яе?

- Яшчэ няпэўны... Зкхўся, гэт ведю... Але, вядом, для тког, перстрлянг п ўсiх фрнтох квлер, нялёгк...

- Клi пзволiш н ткое больш дклдне пытньне: цi меш нмер зь ёй жнiцц?

- Гэт якрз глоўне, што мю выршыць. Я ведю, што Вер - гэт выдтны мтр'ял, цi дзiн дзяцюк хцеў-бы н яе свю лпу плжыць... Але... ведеце, ян цлкм i вельмi мiля соб, проч тго - прыгожя, хрктр, iнтэлект...

- Пр гэты iнтэлект, як ты яго згдў. Цi не зндт ян здольня?

- Як гэт рзумець?

- Клi скзць тбе, Алесь, прўду, дык я думю пр яе д учршняй сустрэчы.

Алесь пчствў пiсьменьнiк цыгрэтмi. Зкурылi.

- Ну i? - пытўся Алесь.

- Ян выгляде выключн здольнй. Некторе пр яе прост ня месьцiцц ў мёй глве. Прыклдн: ейня белрускя мов i зцiкўленьне ншымi суродзiчмi. Ян-ж вельмi цiквiцц ншымi, цi-ж ня тк?

- Аг, цiквiцц.

- I ты ўжо, пэўне, пзнёмiў яе з многiмi.

- Тк, ле...

- Я тк i мерквў.

- А што-ж тут дзiўнг?

- Дзiўнг? Ёсьць мгчымсьць, што яе нехт сюды пслў з пэўнй мэтй! - Гэтке мерквньне Шпк выкзў пволi i цьвёрдым, упэўненым голсм. Здумўшыся, мужчыны пiльн пзiрлi дзiн днму ў вочы.

- Ня мож быць! - нўмысн голсн, быццм ждючы смог сябе перкнць, скзў Алесь. - Гэт зпрўдны нонсэнс, я ўпэўнены. Я сустрэў яе ў крме, дзе яе прынялi без мйго ведм н прцу. Пзнёмiлiся ды зкхлiся.

- Прбч мне з нступне пытньне.

- Клi лск.

- Цi ты сьпiш зь ёю?

- Ды не. Нiколi больш пцлунку.

Алесь прыгдў учршняе й н мiг пдумў, цi рскзць пiсьменьнiку пр тое, ле пстнвiў мўчць.

- Чму не? - прдўжў цiквiцц Шпк.

- Як вм тут дкзць? Спдзяюся, што зрзумееце. Для мяне ян ёсьць больш, чымся звычйня нрмльня i прыгожя дзяўчын. Я ведў не дну дзяўчыну й выбiрў. А гэткй, вось тког рыгiнлу, як гэтя - не сустркў яшчэ. Ян не млюе сябе, як iншыя, ян сумлення i чыстя, прцвiтя... Вер для мяне - быццм польны сьцiплы рмонк. Кортк гворчы, ян ўвсобiл тыя яксьцi, якiх я шукў у дзяўчт. Апроч тго, - i цi не смя вжне - ян белрускг пходжньня. Спдзяюся, што мяне рзумееце?

- Здецц, што тк, толькi...

- Толькi?

- Не хчу цябе бянтэжыць цi ўпiкнуць. Ня трць глвы. I пмятй, што трут пдецц нгледжнй хвяры ў нйпрыгжэйшй i нйбольш дргой чшы!

- Бож мой! Як гэт вы ткое... Што з вмi?!

Шпк мўчў.

- Нявжн, збудзься, што я скзў, не бяры гэтг ўсур'ёз. Мгчым, што я шукю дзiрк у цэлым. Мож быць, што ўплыве н мяне й пiхе н пдзрэньнi мой собскi лёс. Мгчым, што н стрыя гды рзвгу трчу. Прбч мне, што я сугэрвў ткую мгчымсьць. Кхй дзяўчыну, цешся поўным жыцьцём.

Пiсьменьнiк, здлося Алесю, быццм шкiрвў сябе з тое, што прдугледзiў дну мгчымсьць. Цi пдзрэньнi ягоныя зпрўды мглi мець якую снову?

Клi Вер ўстл, пмылся, зчслся, неяк пкзённму з Алесем прывiтлся. У вчох ейных спсьцярог Алесь нешт нове, чго ўчор тм ня было: ледзь-ледзь прыкметную цьвёрдсьць. Нмглся быць ветлiвй, вясёлй, ле ўсё гэт, вiдць было, не зьлiквiдвл мiж ёй i Алесем пэўнй нпружнсьцi.

28

Шмт якiя суродзiчы пытлiся Алеся якiм чынм, н ягоную думку, iхныя дрсы мглi трпiць н кмунiстычную пштовую лiсту. - Што стлся? Мы нiкому, проч цябе й некторых зусiм дверных собў, не двлi цяпершнiх дрсоў. Цi мож якi бльшвiцкi гент прзь цябе трымў ншы дрсы?

Спчтку Алесь зпярэчвў, што ён нейкiм чынм д гэтг спрычынiўся. Некторыя сьмелiлiся смог Якiмовiч пдзрвць у сувязях з кмунiстмi. Зьбянтэжны дзяцюк прверыў свой блкнот з чорнымi воклдкмi. Нiколi не пдзрвў, што Вер мгл яго ўкрсьцi й выкрыстць. Куды пзьней, псьля вялiкй шкоды, Алесь будзе дзiвiцц як у гэны крытычны чс ён быў поўнсьцю дурмнены кхньнем, дзяўчыну мль нёлкм уяўляў. Носьбiтк мрльнй чысьцiнi, цноты, сьцiплсьцi, першрдне крсты. Гэтке ўяўленьне, сьлеплене любоўнымi эмоцыямi, ня толькi змiнл бчыць прктычную штодзённсьць, ле iгнрвл некторыя персьцярогi, як прыклдн тыя, што выкзў пiсьменьнiк Шпк.

Алесь пстнвiў нведць РСМП - дзяржўную плiцыю, што ў гэны чс зймлся, проч iншг крымiнлу, бясьпекй грмдзянў крiны. Хцеў рспытцц, цi ўлд мож якiм чынм пмгчы спынiць хвлю кмунiстычнг прпгндовг смуроду, якi злiвў ягоных суродзiчў - новых Кндыйцў. Прiлi яму пбчыць сяржнт Мкнулты, якi, мбыць, зймўся спрвмi чужой пдрыўной прпгнды. Прыстойны й ветлiвы мужчын сярэдняг веку ўвжн выслухў Алеся, ня спыняючы яго, псьля ўстў з-з стл й дчынiў пру высокiх мэтлёвых шуфлядў пры сьцяне.

- Хдзiце сюды, зiрнiце! - скзў Якiмовiчу.

У Алеся вочы рзьбяглiся. Пўнюсенькiя шфкi тго "дбр" д усходня-бэрлiнскг кмiтэту прынмся ў двнцццi мовх. I ўсе гэтыя "звяртнскiя" "гзэткi", рзм iз знёмым дэвiзм "прлетры ўсiх крiн, яднйцеся", у рхiве плiцыi гэтй шчодрй у дпмозе выгнньнiкм з iмпэрыi Гулгу, выглядлi ткой ненвiснй i нiкчэмнй недрэчнсьцю.

- Вы ня першыя, што з ткiмi скргмi прыходзiце д нс i нпэўн не пошнiя, - пясьняў сяржнт Мкнулты. - Ткiя цi пдобныя скргi трымлiвем мль кжны дзень.

- I што вы робiце, кб гэтым людзям пмгчы?

- У нс зьвязныя рукi. Пошт ня мож й ня будзе првярць кжне псылкi, што прыходзiць з-з зялезне знвесы. Нш прв не збрняе трымлiвць i врожую прпгнду. Вольнсьць слов, прэсы i пдобне...

- Але-ж гэт ня ёсьць нейкя звычйня прэс, - узлвўся Алесь. - Цi вы не рзумееце? Яны шнтжуюць людзей, дом пгржюць iхнй рднi, ствяць многiх пд небясьпекй рэпрэсii з рук дзяржўных воргнў. Цi-ж вы ня бчыце эфэкту ткой iхнй нтыгумннй кцыi? Тут iдзе пр зплохвньне грмдзян нше дзяржвы, шнтж...

- Мы поўнсьцю гэт рзумеем, мiстр Якiмовiч, ды, н жль, ня можм гэтму зпбегчы. Мы зьвяртлiся д пштовых улдў. Iхны дкз: првярць i эвэнтульн цэнзурвць прывтнй перпiскi, згодн з ншым првм, ня можм...

- I гэт ўсё? Вы нiчог ня можце зрбiць, кб спынiць хвлю гэтг кмунiстычнг бруду?

- Мне прыкр... А цi вы не мглi-б нм пмгчы?

- Як гэт пмгчы?

- Клi вы ведеце яког-небудзь iхнг гент, кторы зьбiре для iх iнфрмцыi пр Кндыйцў д пмге iм у гэтй нiкчэмнй прцы, дык мы ткiмi людзьмi цiквiмся.

- Дзякую з добрую iдэю, - скрывiўся н твры Алесь. - Буду прыглядцц i прыслухоўвцц.

Алесь пдзяквў Мкнулты з ягоны чс, выйшў н вулiцу, сеў у свё ўт й думў. Кжны год у першы пнядзелк версьня ў Злучных Шттх i Кндзе ёсьць тк звны Labor Day. Дслоўн гэт знче "дзень прцоўных", кнкрэтн - сьвят прцоўных. Людзi ня йдуць н прцу, кмпнii iм усёроўн з гэты дзень плцяць, прцоўныя зь iндустрыi лдзяць розныя дэмнстрцыi, у якiх рэклямуюць све дмгньнi й плiтычныя пргрмы. Ншы суродзiчы прзвлi гэны дзень сьвятм Лебярдзея.

У 1952-м годзе н кндыйскiм бку Нягры 5-г i 6-г лiпеня Белрусы ЗША й Кнды зргнiзвлi першую Сустрэчу Белрускй Молдзi Пўночнй Амэрыкi i сьвятквлi Купльле. Прысутных вiтў, як пiсл гзэт "Белрускi Эмiгрнт", i "ндзвычйны пўнмоцны першг ўрду Белрускй Нроднй Рэспублiкi ў ЗША, спдр Янк Чрпук-Змгр". Гэткiм чынм змгры з незлежную Белрускую Нродную Рэспублiку, што вялi вызвольную прцу д чсу ўстнўленьня БНР 25-г Сквiк ў Менску, цяпер, н мэрыкнскiм кнтынэньце, пердлi сымблiчны сьцяг тго змгньня белрускй молдзi, якя псьля пошняй вйны тут псялiлся. Гэне сьвят Купльля, з удзелм стрэйшых векм суродзiчў i шмтлiке кольксьцi молдзi, дло пчтк нступным сустрэчм Белрусў Пўночнй Амэрыкi, што пчлi дбывцц рз н дв гды ў Кндзе бо ў ЗША. Прысуседзiлi сустрэчы, - кб усiм было выгдн й чсу хпл, - д тго-ж смг Лебярдзея, знчыцц н кнец тыдня, кторы той Лебярдзееў пнядзелк ппярэджвў.

Сёлет чрговя ткя сустрэч Белрусў Пўночне Амэрыкi ме дбыцц ў Рдфрдзе, - прыгдў Алесь Якiмовiч. I вось што... Чму-б н ёй ня выдумць нешт нове супрць гэте кмунiстычне поскудзi? Н гэткiя сустрэчы звычйн зьбiрецц мс суродзiчў ня толькi з Амэрыкi, ле бывюць i госьцi зь iншых кнтынэнтў сьвету, дзе ёсьць дзейныя i зргнiзвныя белрускiя нцыянльныя сяродкi. Чму-б сёлет н сустрэчы суродзiчў Пўночн-мэрыкнскг кнтынэнту не пчць добр зплянвнй контрткi супрць бльшвiцке гентуры з Усходняг Бэрлiну?

29

Апошнiмi чсмi Веры спквля пчло пдбцц дзiноцтв. Мгл чытць, нiхто не першкджў. Сяброўк н квтэры, Нiн Ляскiн, пiльнвл яе, рспытвлся зўсёды - хто, што, дзе, клi i як? - пэўне-ж зь нейкй мэтй. Веру квялiл гэт. Нвт збўлялся думкй, што цi ня лепш выбрцц дсюль. Тымчсм дно рзвжл.

Цяпер ян выгдн выцягнулся н кнпе, ськiнул з ног рудыя шлёпкi-мксыны, з здвленьнем гледзел прыгож згрэлыя лыткi ды зноў пчл жвць сырую моркўку. Ззмолду любiл сырую гроднiну. Цяпер лянiвым рухм леве рукi рзлжыл млую ўсходня-бэрлiнскую гзэтку побч н кфейным столiку, кiнул зрокм першую бчыну. Нiчог тут цiквг. Н трэцяй бчыне з првг верхняг кут пглядў н яе... Не, ня мож быць! Але, зпрўды ён, Алесь Якiмовiч. Дзяўчын, кб ужо зусiм упэўнiцц, мль што носм у тую бчыну ткнул. Тк, ён, - сумлевў ням, - Алесь Якiмовiч, ейны дрлiнг!

Неджвны квлк морквы зсеў у роце, грчыня ўдрыл ў глву, клi вочы спынiлiся н зглоўку: "Зядлы фшыст, здрднiк рдзiмы". Клi дзяўчын, зтрымўшы дыхньне, пчл чытць пклёп н ейнг "дрлiнг", рот зноў пчў врушыцц, зубы - жвць той квлк морквы.

"Стржылы зь вёскi Бярозўк Акцябрскг рёну Мiнскй воблсьцi, чытл Вер, - прыпмiнюць нявыгляднг ле жулiквтг пдлетк, кторы, бывл, круцiўся, шнырў п клгсных пунях, хлявох i мйстэрнях, нбiвў руку пры ўломх. Млды злодзей выкзў у гэтым нкiрунку дбротныя здольнсьцi. Млдя ў яго рёне свецкя ўлд, псьля вызвленьня Зхдняй Белрусi спд ярм пнскй Польшчы, дл мгчымсьць яму вучыцц. Але клгсьнiкi ведлi, што гэты бiбок нi д нвукi, нi д прцы не цягнуў. Прзвлi яго "злыдзень" i чс пкзў, што гэт слов дклдн крэсьлiл нкiрунк хрктру млдог нiкчэмнiк".

"Клi гiтлерўскiя фшыстоўскiя рмii ўврвлiся ў свецкую рдзiму, клi чэсныя свецкiя людзi ўзялiся з зброю, кб герiчн змгцц зь ненвiснымi купнтмi, Алесь Якiмовiч, - сын кулк i ворг нроду, пдўся ў нстўнiцтв, кб трўляць свецкiх дзетк фшыстоўскй прпгндй i нянвiсьцю д свйго нроду. Мл тго. Гэты злодзей уступiў у белрускую нцыянлiстычную фшыстоўскую бнду i см не дну пру пдноскў стптў п дрозе ў гiтлерўске гэстпо. Жыхры з рэгiёну, дзе дзейнiчў гэты фшыстоўскi хлуй, могуць нзвць многiх выдтных птрыётў свецкй рдзiмы, якiх п дносх Алеся Якiмовiч вымрдвл гiтлерўске гэстпо.

Клi-ж фшысты пстнвiлi лiквiдвць жыдоў з Грдоцкг гэтто, клi дзьве жыдоўскiя сям'i скрывлiся ў суседняй вёсцы, нядоўг яны жыцьцём цешылiся. Гэты крыввы здрднiк выдў iх гермнскiм фшыстоўскiм ктм i тксм выявiў свецкiх людзей, кторыя жыдоў скрывлi. Усе яны ляглi ў гульнй мгiле.

Удлося вырдку Якiмовiчу ўцячы д помсьлiвых рук свецкiх пртызнў, пры вызвленьнi Белрусi д гермнскг фшызму гэты мцёры злодзей i гэстпўскi дношчык пйшоў рзм с свiмi гспдрмi н зхд. Цяпер ён у Кндзе. Знйшоў тм новых пноў, кторыя плнiруюць будучыя грэсii супрць ншй сцыялiстычнй рдзiмы. Мы ппярэджвем усiх ншых суйчыньнiкў у Кндзе: сьцержыцеся гэтг здрднiк, фшыстоўскг гент i гэстпўскг дношчык, н рукх яког нявiння кроў свецкiх птрыётў. Ён цяпер служыць свiм новым пном у ЦРУ, вядзе гiдную прпгнду супрць свецкй рдзiмы i герiчнг белрускг нроду. Ягоны дрс: 97 Бэйсбл стрыт, Рдфорд, Ант., Кнд".

Вер плжыл гзэтку i ўстл. Круцiлся глв. Ян зьбянтэжылся, узлвлся. Боль, быццм-бы ёй хто ножм у сэрц ўклоў. Д гэтг чсу ян ведл iншг Алеся Якiмовiч: лгоднг, ветлiвг, дбйлiвг, кхнг, рзумнг. Цi зпрўды ён мог быць крымiнлiстм, яког нмлявлi ў гзэтцы?

Дв рзы прсiл яго рскзць што рбiў у чсе вйны. Чму ён дмовiўся? Ням дыму без гня... Дык вось якi ён, гэты Алесь Якiмовiч. I як ян мгл тк пмылiцц, будучы ў бдымкх гэтг члвек, днойчы нвт гтовя ддць яму свю дзявочсьць?

Не, тут нешт ня тое. Нейкя дэтль у цэлым не псуе. Цi ня лепш спытцц Алеся, пкзць яму гзэтку? А мож ня трэб? Цi-ж не хпе слов Кпшун й ртыкулу ў гзэтцы? Чму iм ня верыць? Толькi тму, што ян любiць гэтг дзяцюк? Мрксiст, яког рознг мштбу плiтрукi "прпiслi" неклi ў Верын сумленьне, дкрў цяпер яе з розныя сумлевы, прыгдвў ёй, што змгры з сцыялiстычную спрвядлiвсьць i будучы сусьветны кмунiзм ня могуць мтыввць све пступкi пэрснльнымi iнтрэсмi; пртыя зьяўляецц крынiцй усяе мудрсьцi, ёй трэб сьлеп пдпрдкоўвцц. Пртыйныя догмы, як i рэлiгiйныя, - нязьменныя i мксымльныя ў свёй длёкзорнй спрвядлiвсьцi. Тк, д, д. Абрыўкi цi дной ткой мрксiсцкй догмы якрз цяпер "нносiлi вiзiты" ў глву зьбянтэжнй дзяўчыны. Пермге iнэрцыя, прдўжецц "шэсьце пд сонцм" i гэтк длей... Вер ўжо гтовя прклiнць Алеся i быць здволенй, што кгдзе зрбiл Кпшуну дклдную спрвздчу пр "фшыст" Шпк.

30

Цяжкя ноч. Вер кiдлся н ложку, нiяк не мгл зснуць. Нiколi ў свiм жыцьцi ня ўжывл н сон тблетк. Перйшл спць н кнпу. Пд рнiцу зснул. Рнiцй перконвл Нiну, што ўсё ў прдку, ле тя не пверыл ёй. Ды роспыты нiчог не пмглi. Дзяўчын нркл н боль глвы, узял пру тблетк сьпiрыны. Нiн прiл ёй быць дом. Клi-ж Нiн скрыпнул дзьвярмi, Вер пстнвiл iсьцi н прцу й прост пствiць перд Алесем глоўне пытньне.

Дзень цягнуўся ндт мрудн, Вер не мгл скнцэнтрвцц, збывлся што рбiл, нэрввлся, дрыжэл. Цяжк было ёй спрвiцц з смымi простымi здньнямi, усё з рук пдл. Клi Алесь сустрэў яе з шырокй i прыязнй усьмешкй н свiм твры ды спытўся чму ян ткя бледня i невясёля, дзяўчын спытлся ў яго, цi можн зь iм пгутрыць пр нешт вельмi вжне. Алесь прыбяцў пбчыць яе ў свёй кнторы пры кнцы дня.

Клi Вер дчынiл дзьверы, Алесь устў, ппрсiў яе сесьцi.

- Слухю цябе. Што з прблем? - спытўся з мнерй нчльнiк. - Цi не пдбецц тбе нш прц бо плт? - усьмiхнуўся.

Бяз слов, Вер выцягнул з сумчкi звяртнскую гзэтку, рзгрнул тм, дзе пiслi пр Алеся i плжыл н стол.

- Што гэт ткое? - зморшчыўся Якiмовiч. - Адкуль ты яе дстл? Алесь зрбiў нцiск н "ты".

- П пошце, - сух дкзл дзяўчын.

- Тк выгляде, што яны свiм хлмм усiх збясьпечвюць, - спкойн тлумчыў Алесь. - Клi цябе цiквiць, дык мгу скзць, што гэтй свёй члвекненвiснй прпгндй яны зкiдвюць ншых суродзiчў п цэлй Кндзе i iншых крiнх вольнг сьвету. Ня тк дўно я пйшоў тут у дну ўстнову й пытўся, што можн зрбiць, кб спынiць гэту кмунiстычную поскудзь... Гм... Нвт тбе прысллi. Не мгу скзць, што гэт для мяне неспдзеўк.

Алесь гртў гзэту тк, быццм увг яго был недзе длёк, н нечым зусiм iншым. Другi рз зiрнуў н свю здымку зусiм быякв. Зьдзiўленя Вер не мгл дгдць, чму ён мог тк спкойн пглядць н свю здымку й тм-ж пр яго нпiсне. Што знчыць "пйшоў тут у дну ўстнову"?

- Гэт што пр цябе тут нпiслi, - тлумчыл Вер, - што можш пр гэт скзць?

- Што я мю скзць? - спытўся Алесь з ткiм зьдзiўленьнем, як быццм тког пытньня i быць не мгло. - Дзяўчо ты, мё дргое! Верчк, мя мiля! Прчытў я гэтую лухту ўчор i ня мог устрымцц, кб добр не пргтць. А чго-ж iншг д iх чкць? Ты не рзумееш, што гэт крывдушня мскоўскя хэўр якя вымрдвл мiльёны людзей, д сорк першг году пмгл Гiтлеру, цi, - як яны гврылi, - "ншму сюзьнiку вялiкй Гермнii", звявць мль усю Эўропу. Гэтя крывдушня мскоўскя хэўр хоч, кб мы тут у вольным сьвеце змоўклi. Мы - голс пняволенг нроду, кторы яны й цяпер вынiшчюць у кнцлягерх, мы стiм з нрод, кторы ме здбыць i здбудзе свю незлежную белрускую дзяржву. Мскоўскя бльшвiцкя мфiя тму й змгецц з нмi, выдумляе пр нс усё нйгорше, што ёй згдве мрльня бльшвiцкя нтынродня плiтык. Дык i чму я мю не пргтць? Я ведю хiлесву пятку мскоўскiх збойцў. Веде яе i Шпк i многiя iншыя з нс. Тму яны хцелi-б нс лiквiдвць, бо мы змiнем iм н дрозе дурмньвньня чэсных i добрых людзей свiмi iлжывымi мрксiстоўскiмi догммi пр той кмунiстычны pie in the sky... хлусьню пр кмунiстычны рй н зямлi. Цьфу, гдўё!

Вер сядзел ў тым крэсьле, быццм н ключых iголкх. Шчырсьць Алесевг голсу, яснсьць у вчох... Гэт мову д яе дбрл. Клi-б гэты дзяцюк зрбiў хоць млую чстку тго, што яму прыпiсвлi, ён нечым, - нейкiм жэстм цi эмоцыяй - свёй крымiнльнй прошлсьцi ня змог-бы схвць. А гэтт гляньце: нi ценю сумлеву н твры, поўня смўпэўненсьць i пнвнсьць, смкнтроля. I яшчэ нешт... Той, што помсту з вялiкiя крыўды бяце i нiколi не друе, голс. I вочы ягоныя, тк... Асблiв тыя вочы, што шукюць, првярюць, прост рспрнюць цябе, быццм ты тут н суплку з гэнымi, што н яго нпдюць.

- Але, мя ты држэнькя, - устў Алесь i пдыйшоў д дзяўчыны, - што з тбой? Ты выглядеш вельмi змучня, твой твр бледны...

- Я мл спл, - мль шэптм прызнлся Вер.

- Чму? З мёй прычыны? Цi гэт мгчым, што ты верыш гэным гнюсным iлгуном i мхляром? Глядзi н мяне, Вер, я цябе пытюся!

- Я ня ведю, што думць, - дкзл ледзь чутн дзяўчын, усё яшчэ бмiнючы ягоны зрок.

Алесь пчў хдзiць п свёй невялiкй кнторы, увжн прыглядўся дзяўчыне ў крэсьле. Здвлся, што ян пменшл ростм, скорчылся.

- Смя большя для мяне неспдзеўк, гэт... гэт - ты, Верчк! Цi-ж тбе няведм, як шнтжуюць нс кмунiсты, як прыпiсвюць нм розныя злчынствы, якiх мы нiколi не рбiлi? А чму? Я пр гэт ўжо тбе кзў... Як тбе, узгдвнй у вольным сьвеце, кторя чытл i клясычную лiтртуру, i, здецц, што дзяўчын з унь якой рзумнй глвой i дсьветчньнем жыцьця, дык як тбе, ткой, няясн тое, што бльшвiкi робяць i чму нс, выгнньнiкў з ншй роднй зямлi, тк бэсьцяць?

- Алесь, я ня ведл што думць. Выбч. Я мерквл, што клi спытюся ў цябе прост псяброўску... Пмятеш, я-ж ужо пру рзоў пытлся ў цябе, ты прост дмовiўся што...

- Пмятю. Мгчым, што я зрбiў пмылку. Але мяне жыцьцё нвучыл не выврчвць нверх свю душу для пкзу. Цi рз ужо пёкся. Прўд, ня было ткой вжнй прычыны, кб тбе не рскзць, хiб дн. Ты-ж пдумй зь яког я сьвету: рдзiўся пд чужой купцыяй, псьля пд iншую купцыю трпiў. Усюды з нс зьдзеквлiся, дныя хммi бзывлi, быдлм рбочым, плянiзвлi, iншыя, тк звныя "вызвлiцелi", мiльёнмi ў клгсны прыгон згнялi псьля ў кнцлягерх мрдвлi. Вер, дргя мя, цi ты ведеш, што гэт знчыць бяцц, рбом быць, сьцярожн ступць, кб у якую пстку не ппсьцiся? Цi ты ведеш голд i холд, i зпрўдны прыгон, дзе нвт тбе Богу млiцц збрнiлi i ўсiх сьвятроў вымрдвлi, i ншыя сьвятынi i нцыянльныя помнiкi пнiшчылi? А цi ты ведеш, што ў свецкiх школх вучылi, кб дзецi дносiлi н бцькоў? У Мскве Пўлiку Мрозву, - кторы н свiх бцькоў пклёпнiчў i выдў, - помнiк пствiлi. Як-бы ты чулся, кб тбе згдлi н бцькоў i пякуноў дносiць? А цi ты ведеш, што вырсте з тых юнкоў, якiм дбрлi веру ў бцькоў, у Бог, клi людзi збудуцц пр любоў i мiлсэрнсьць, клi iм згдвюць прклiнць Бог, руйнвць све сьвятынi, плявць усе хрысьцiянскiя трдыцыi, толькi пклёпнiчць i шуквць, i збiвць, i нянвiсьцю д iншых, з згду тк звне "родне кмунiстычне пртыi", жыць?

Вер мўчл, пзiрл н цяпер усхвлявнг Алеся.

- I сьведмсьць тго, што ты меш мiлсьцi прсiць у зпрўдных крымiнлiстў збiре д цябе пошнюю мкулiнку члвече годнсьцi, якя ў цябе был. Тк спквля стновiшся рбом, ўтмтм, мленькй шрубкй у вялiзнй i бяздушнй мшыне. Ведеш, што будуць тптць цябе i глумiць, клi зхочуць... Ты робiшся сбкм, яког нiхто не шкдуе. Спдчын рбств ртвць смог сябе, не дкрывць свiх рнў. Смзхвньне, смброн, вось што. Хто тбой цiквiцц? Ты, клi меш выжыць, вытрымць, дык пвiнен зкрыцц, збыцц пр све рны й сум, i боль. Хто тут, у гэтым бiзнэсвым сьвеце, выцягне тбе руку помчы? Iдзе прост пр тое, што клi кунешся ў эмоцыi, дык можш рскiснуць, цябе мож ворг уджлiць. Вось чму мой iнстынкт смзхвньня змiнў мне дкрыцц й рскзць тбе пр сябе, клi ты прсiл. Зндт болю мног нгрмдзiлся, ня хочцц рнў вярэдзiць. Тк, лягчэй пмўчць...

Алесь усё хдзiў п кнторы. Вер нiколi рней ня бчыл яго ў ткiм нпружным хвлявньнi. Не мгл стрымць свйго зхпленьня гэтым члвекм, яго шчырсьцю i крсмоўнсьцю. I клi ня гэтым, дык чым больш мог ён дкзць свю чысьцiню душы й цел, i свйго мiнулг? Але як вытлумчыць зноў тое-ж "я зьвярнуўся ў дпведную ўстнову"? Цi-ж зпрўды ён хдзiў дзесьцi нешт цi н некг дносiць? Мож ў яго спытцц пр гэт? Лепш, вiдць, пўстрымцц. Бо што, клi...

Сумлевы, сумлевы, пытньнi... Вось i будзь тут рзумным. З усiх бкоў розныя пррокi, рзумнiкi i дгмтысты прпведуюць i нвучюць дзiнпрвiльне. А спрбуй тую зпрўдную прўду вывлчы з горў хлусьнi. I нйгорш, клi змiне прывязнсьць д кхнг члвек з днго боку i дгмтычня пгняк зь iншг.

Тымчсм Алесь прдўжў:

- Мне здвлся, што гэтыя чэрцi пкiнуць нс у супкоi, што будуць прдўжць душыць i мрдвць тых, кторыя ў iхных д'ябльскiх лпх. Ажно не. Выгляде, што яны спкойн ня могуць мрдвць i вынiшчць мiльёны нявiнных людзей, клi ведюць, што некторыя з вызнчных iмi хвярў высьлiзнулiся зь iхных, зкрывўленых нявiннй крывёй, пльцў, што яны трпiлi ў вольны сьвет ды рскзвюць вялiкую iжхлiвую прўду пр нйбольшы стнiнскi рэжым, што пгрже ўсяму вольнму сьвету.

- Мы-ж ёсьць вялiкй першкодй н iхным шляху д пнвньня ўв ўсiм сьвеце. Перш з ўсё Голiкў i ягоныя "ребят", псьля вйны, стрлiся нс плвiць, гнялiся, плявлi н нс п цэлй Эўропе. Амэрыкнцы й Ангельцы пмглi Стлiнвму энквэдэшнiку Голiкву. Смых Белрусў пўмiльён прымусов рэптрыявлi й звязьлi ў лягеры сьмерцi н Сiбiр. Але ўсiх нс не ўдлося iм згнць н сьмерць. Тды яны нмглiся змусiць нс мўчць, ле, дзякуй Богу, бясьсiльнымi тут кзлiся. Вось чму пстнвiлi мсьцiцц н ншй рднi дом, свёй гнюснй i пчврнй прпгндй ды шнтжом зьнiшчыць нс мрльн. Iм iдзе пр тое, кб i вольны сьвет пверыў, што мы - нявiнныя i прсьледвныя свецкiмi гентмi выгнньнiкi - зьяўляемся веннымi злчынцмi, якiх бльшвiцкя Мскв хцел-б у све рукi ппсьцi. Цi-ж гэт тбе няясн? Але, - няхй Бог мне сьветк, - цяпершняе нше змгньне з Мскоўшчынй - гэт дзiн i нйвжнейшы бой, яког мскоўскiя злчынцы ня выйгрюць. Сьвет прчынецц, прцiре све вочы i прўд пермге. З мiльёны вымрдвных нявiнных хвярў яны трымюць рсплту.

Вер не перствл дзiвiцц. Алесь зусiм зьмянiўся, ян нiколi яго ткiм ня бчыл. Вось ужо, вiдць, нкiпел ў сэрцы ягоным. Бесьперпынн плыл хвля пгрозў i пркляцьцяў н дрс нябчнг дсюль ворг. Ён, Алесь, вiдць, збыўся ў свiм пчуцьцёвым прывньнi, пд поўнй улдй нянвiсьцi д няпрысутнг тут ворг, што ягоня дзяўчын, якую кхў, был гэтт пры iм.

- Тк, вялiкi дзень рсплты прыйдзе. Будзе мiжнродны суд нд злчынцмi, большы з Нюрнбэргскi, пняволеныя i пкрыўджныя спгоняць свё. А iх, злчынцў, не н сухiх сiнх будуць вешць. Не, я не пр нябесны стршны боскi суд гвру, пр той, што дбудзецц тут н зямлi яшчэ пры ншым жыцьцi.

Алесь змоўк, пзiрў у вкно.

- Але-ж я згврыўся. Усхдзiўся, узбушвўся, усьпенiўся. Блiць, ведеш... Дык знеш што? Скончым, пойдзем пвячэрем.

Вер ўстл i моўчкi пйшл з iм.

31

Пдрозе з прцы Алесь выцягнуў кнвэрт iз свёй пштовй скрынчкi, што пры дзьвярох у злi ўнiзу будынку. Тння ппер шэрг колеру, у првым верхнiм куце кнвэрту - тры свецкiя пштовыя мркi псярод куртн выведзены лцiнскiм льфбэтм ягоны дрс. З здняг боку кнвэрту - дрс ягоне мткi. Кроў хлынул ў скронi, Алесь дрыжэў. Што тут у яго ў рукх? Колькi ён яе сьнiў, колькi млiўся з яе, хвярную, рзумную i гротную мтку, якя яго неклi нтхнiл, перд якой вялiкую вiну чуў з тое, што яе тм, у врожым прыгоне, пкiнуў... Ад чсу, як яе пкiнуў, ня меў мгчымсьцi дведцц цi ян здровя, як жыве i дзе знходзiцц. Але чму ян рызыкуе з гэтым лiстом д яго? Цi-ж ян збылся, што сувязi з змежжм, нвт клi тм i рдня твя, ёсьць злчынм пводле свецкг прв? I сме нйвжнейше: дкуль ян ўзял ягоны дрс?

Пвольн, як чмурэлы, iшоў Алесь нверх п сходх. Нвт не пмятў, клi дчынiў у свю квтэру дзьверы. Пволi плжыў кнвэрт н стол, выняў з хлдзiльнiк пляшку пiв Молсн. Усё тое дбывлся мрудн. I зрок дзяцюкоў цэлы чс н кнвэрце, быццм ён нбiрўся двгi, кб сустрэць той уструс, якi прынясе яму тое, што неўзбве прчыте. Клi нрэшце дрыжчй рукой узяў нож, рзрэзў кнвэрт i пчў чытць дрэнным чрнiлм нпiсныя н сшытквй, у клетчкi, пперы няроўныя рдкi, зьмест дходзiў д яго быццм з другог сьвету, з мгiлы. Мтк пiсл:

Мой дргi сынок Алесь!

Зь вялiкй рдсьцяй дзнлся, што ты жывеш i добре здроўе ў цябе. Чст млiлся з цябе. Здвлся, што цябе стрцiл. Добрыя людзi пмглi мне знйсьцi цябе, Алеськ мой дргi. Цяпер я ндт дзякую з гэт Богу. Слв Яму! Ты длёк д мяне, ле рдсьць у мяне вялiкя, што ты жывеш i я знйшл цябе. Ад тго чсу, як ты пкiнуў, у вёсцы мног чго зьмянiлся. Мног людзей, кторых ты знў, ужо ням ў жывых. Некторыя згiнулi ў вйне з ншым гульным воргм - гермнскiмi фшыстмi. (Тут мтк нзвл людзей, кторыя згiнулi, жнiлiся цi пкiнулi вёску).

Дзякуючы вялiкiм клоптм ншй добрй кмунiсьцiчскй прцii i ўрд, я цяперк добр жыву, тк як жылi грбчы й кроткiя неклi. Помнiш? (Алесь пмятў дзьве шмтдзетныя сям'i, кторыя пры польскй купцыi былi вечн ў глечы, цешылiся, клi бульбiн был. Пры бльшвiкох iм не плепшл). Мой дргi сынок! Я цябе вельмi люблю, - пiсл длей мтк. - Ты тк длёк д мяне, ле я буду Богу млiцц, кб Ён цябе нiдзе ў крыўду ня дў i кб ты здровы быў i свю мтку помнiў. Я ня мю болей нвiнў, ну дык i кнчю. Пршу, нпiшы д мяне, сынок, як жывеш i што ў цябе новг. Д цябе зь любоўю, твя мтк Ален.

Гэня тк н яго, якую зьмясьцiл гдзюк-звяртнк, ды вось д мткi лiст - гэт ўсё некiм скрдынвн. Мтцы длi дрс. Нвт стыль пiсьм ейнг, - ведў мтку Алесь добр, - чужы. Ян нiколi не скзл-б "згiнулi ў вйне супрць ншг гульнг ворг - фшыстў", бо "дзякуючы вялiкiм клоптм ншй добрй кмунiсьцiчскй прцii i ўрду". Гэт ўзят з простй прпгндовй брхнi свецкiх плiтрукоў.

I мтк ягоня ня з тых, кторя нептрэбн выстўлял-бы кго зь сям'i цi блiзкй прынмсi рднi н небясьпеку. А якя тут был птрэб пiсць д яго, Алеся, кторы ж з кiянм? Мгчым, як пiш ян, ня ведл цi жыве сын, пэўне-ж i плкл был яго, мяркуючы, што мож згiнуў. Але-ж вось прынесьлi ёй рдсную вестку, што, знчыцц, сынок жыве i дрс длi. Узрдвлся, мож й ня верыл, пэўне-ж рспытвл пр сынк, ды мож нiчог больш i не скзлi ёй, беднй i дзiнотнй! Адно згдлi лiст нпiсць, i дгледзелi, кб тм i "свецкя рдзiм" i "родня пртыя" былi ў добрым сьвятле згдныя!

Што Алесь ме цяпер рбiць? Цi выслць ёй, гротнй, якiя хрчы цi вопртку? А клi што й вышлеш, дык хто грнтуе, што прзiты "роднпртыйныя" не ўкрдуць i не спжывуць? Цяпер ян пўстл перд сынм у поўнй свёй кхнй мцярынскй велiчы, ейныя мзольныя i прэпныя длонi рук выцягнутыя д яго прз кiян: "Сынок дргi, мiлы мой! Люблю цябе! Трымйся! Бог з тбой!"

Кмяк сьлiны цi чго тм зсеў у Алесевым горле. Першы рз н прцягу многiх гдоў ён стрцiў свю, тк цяжк неклi выпкутвную кнтролю пчуцьцяў. Некуды зьнiк той вртвы iнтэлектул, сьлёзы зсьцiлi вочы. Што цяпер? Для бясьпекi мткi змоўкнуць, спрлiжвць сябе, длучыцц д тых "тркноў у слдусе", кторыя ўжо дрбiлiся ў гэтй вялiзнй i бгтй крiне ды ўжо "вчуюць тэлевiжн"? Не! Мскоўскi мядзьведзь све хвяры н волю ўсёроўн ня пусьцiць.

Ням нiдзе, мбыць, формулы для рзьвязкi ткой сытуцыi, у кторй Алесь пынуўся. Зiрнеце: з гэтг боку сонц зьзяе, людзi штодня звiхюцц кля свiх здньняў, прцў, бвязкў, што прднзнчыў iм iхны лёс i Стврыцель. I бльшыня гэтых верыць, што н сьвеце ёсьць спрвядлiвсьць, тксм як i рцыянльнсьць, i мiлсэрнсьць, i любоў... З тго боку блянс стрцiўся кгдзе н крысьць пекл. Яно нд усiм i ўсюды дмiнуе. Людзi зрбiлiся рбмi, пўзунмi, нвт i тыя зь iх, што неклi лётць мглi. Цяпер усе яны поўзюць, душцц, цiснуцц, i лiжуць чэрцям спскуджныя здкi. А ўсёроўн ням для iх нiдзе й нiякй любовi, нi лiтсьцi, нi спгды, нi спчувньня, бо ненсытны Молх-тытн мдэрны птрбуе бязьмежнг лiку хвярў i тму рстптў iх, у вечную крiну нянвiсьцi й гвлту зцягнуў, ды н смг Бог змхнуўся.

32

Снiкi Джоў быў дным з тых бясколерных людзей, сустрэўшы яког, iм не зцiквiшся ня тое, кб зiрнуў ты н яго лiшнi рз. Ён мог лёгк i незўвжн зьнiкнуць-рстяць у гурце. I выглядў нявiнным, няздольным нiкому нiяке вды змуцiць. I з выгляду цяжквт было цнiць ягоны век.

Неклi пдчс тутэйше вялiке экнмiчне дэпрэсii ў трыццтых гдох гэты мужчын быў вельмi ктыўным, нзывўся ў кмунiстычным жргоне плявым ргнiзтрм. Цяпер Джоў Снiкi прцвў клеркм-урднiкм у другрднй гсьцiнiцы. Ды гэтя няцiквя клеркв функцыя ня вычэрпвл яшчэ дволi поўнй фiзычнй энэргii Джов. Улсьнiк гтэлю, кторы см быў зьвязны з рознымi чырвонымi фрнтвымi ргнiзцыямi, добр ведў i iншыя зняткi Снiкi Джов, рнейшыя i цяпершнiя. Бывл, пдчс глодных трыццтых, возьмуць кмунiсты н прыцэл пэўную тэрыторыю цi врожую плiтычную групу мiж рбочых. Джов вышлюць "у тэрыторыю" з здньнямi пэртыўнг дзьдзелу. Ён педзе, првядзе грунтоўную рзьведку, цэнiць, гледзiць, зплянуе ды вызнчыць дпведных людзей н фрнтвыя пзыцыi з дпведнымi здньнямi. См Джоў зстнецц ззду, у зсенi, дтуль будзе нглядць i кiрвць дпведнй кцыяй.

Н ткiх здньнях Джоў добр нбiў сбе руку. У яго хпл вытрымкi, кб перкнць якiх трэб людзей выкнць дпведныя здньнi, псьля не брквл волi й нстойлiвсьцi, кб двесьцi тое здньне д жднг кнц. Дэтлёве й прдумне плянвньне, якое мел збясьпечыць посьпех кцыi, было спэцыяльнсьцю Снiкi Джов. Ён-ж дволi добр прыдбў i тэхнiку ды скрэты кнсьпiрцыi.

Джоў Снiкi меў фiннсвыя ўклды ў неклькiх гэтк звных пргрэсыўных кпэртыўных бiзнэсх, гршмi ндт не рськiдўся, кзў, што пiць i курыць не нвучыўся, жыў стрым "ббылём". Мног чго зьмянiлся. Адыйшлi, здецц, у нябыт чсы кцыi н "рбочым фроньце", дзе, як у трыццтых глодных гдох, ужывлся чст грубя сiл. Рэдк клi, як рней, плыл зьверху "бявя пртыйня нкчк", клi дзе грунт пд нгмi ў кцыi грэў. Што-ж д кнсьпiрцыi, дык ян мел, як кзлi ў шэргх "пргрэсывiстў", свю "зклку" i выпрбвныя хмелеонскiя прыёмы. Прўд, клi Гузэнк выдў у Аттве гняздо свецкiх птрыётў-шпiёнў, тды былi пвылзiлi нверх усялякiя буржузныя грлпны, трэб было хвост пдцiснуць. Цяпер-ж? Лiчыце, што тыя рнейшыя жорны для Джов млоць перстлi, бо кцыяў вялiкг мштбу ням. Прўд, рбiлi пошнiмi гдмi сёе-тое, як, прыклдн, прводзiлi стлiнскую кмпнiю - "збрнiць тмную бомбу" (гэт тды, пкуль бльшвiком яшчэ не ўдлося ўкрсьцi д Амэрыкнцў тмныя скрэты), бо кмпнiю "з мiр" у сувязi з прыездм "чырвонг дыякн" Джнсн з Кнтэрбэры, кб выступiць н шмттысячным мiтынгу кндыйскг кнгрэсу "з мiр". Ды ўсё гэт - дрэнь.

У свёй прцы для пртыi Джоў рдзей кiрвўся iдэёвымi мтывмi чымся фiннсвым прыбыткм, бо спдзявньнем больше ўзнгроды ў будучынi, клi й Кнд стнецц "дэмкртычнй i сцыялiстычнй свецкй рэспублiкй". Адным словм, вы мглi-б нзвць Джов зусiм прктычным кмунiстм. Улсьнiк гтэлю нiколi не дмўляў Джову, клi ён хцеў н пэўны чс длучыцц "п здчы".

Аднго дня нечкн Снiкi Джов нведў ягоны стры супрцоўнiк Кпшун, ды нпрсiўся, кб пгврыць зь iм см-нсм у якiм зднiм пкоi. Джоў дрзу спнтрыў, што нклёўвецц нешт вжне.

- Мю дну здчу i птрбую твёй помчы. Сядй, - пчў Кпшун, усеўшыся н кнпе. Выцягнуў люльку й пчў нпiхць яе тбкй. - Я дрзу, тк скзць, пр глоўне. Дык вось, ёсьць члвек, яког нм трэб неяк перкнць, кб ён спынiў тое, што цяпер робiць. З прычынў ншй будучй кцыi пмiж Кндцў i фшыстоўскiх ДП, гэтму члвеку трэб дбрць голс. Безь яго кiрўнiцтв змоўкне ўся фшыстоўскя ккфонiя. Што яшчэ вжн дык гэт тое, што д голсу гэтг члвек прыслухоўвюцц i некторыя кндзкiя плiтыкi i кпiтлiстычныя пдпльшчыкi вйны ды другiя рэвншысты супрць Свецкг Сюзу. Груп белрускiх фшыстоўскiх дыпiсў iдзе з iм сьледм. Ён - ня толькi iхны лiдр, ле й нтхненьне. Бчыш, ён ёсьць пiсьменьнiк i не ткi пошлы. Мгу тбе скзць, - прдўжў Кпшун, здымiўшы тбкй пкой, - што я дносн гэтг члвек ўжо спрбвў iншыя мэтды. Дв рзы мне ўдлося пзбвiць яго прцы - першы рз выкiнулi з рэстрну, дзе псуду мыў, другi рз з гсьцiнiцы. Потым мы збясьпечвлi яго ўсякiм мтр'ялм д Мiхйлв. Ён д нс меў вырзныя сыгнлы, кб перстў хулiць н свецкую рдзiму i не пмгў ейным воргм тут з рубяжом. I нiчог н яго не пдзеял. Упртя сволч, прдўже свё. А члвек гэты вельмi прцвiты, мног пiш. Зрз, мяркую, кб яму рот зкрыць, мы пвiнны ўжыць больш рдыкльныя меры.

- Пр кго ты гворыш? - спытўся Джоў.

- Антон Шпк. Чуў пр тког?

- Не мгу скзць, што ня чуў.

- Зцiкўлены?

- Солё?

- Аг.

- Мгу спрбвць.

- Добр. Я спдзявўся, што згодзiшся. Цяпер-ж хчу тбе пердць, кб было вельмi ясн вось што: мы нiякiм чынм ня можм быць удзельнiкмi збойств.

- Было-б куды прсьцей, - зпярэчыў Джоў.

- Рзумею, ле мы ня можм, прынмсi зрз... Тк што ням выбру. Астецц дно: пбяседвць з гэтым фшыстм, - пдмцвўшы дпведнй плявухй, кб добр слухў, пнiмеш, - дным словм нплохць яго тк, кб больш рот не дкрывў. Кжу, што можш яму дць тк нзывемыя фiзiчскiя ргументы, ле толькi ксьцей не плмць i не пклечыць. Ён, як чую, слбя лягушк, дык супрцiву ня дсьць. Пойдзе. Згод?

- Спрбую. З дпведную выручку.

- Выручк будзе. Добр, цяпер пр дэтлi.

Кпшун пiсў выгляд Шпк тк, як чуў пр яго д Веры. Нцiск плжыў н тое, што пiсьменьнiк рнiцй любiць вудчку зкiнуць н рэчцы i тму ёсьць мгчымсьць днму рыбку пгутрыць зь iншым. Ндзвычйн! Джоў усьмiхнуўся й кiўнуў глвою. А як-ж! Тут можн было-б лыжку той прыкзчнй солi н рну, для гумру... Яму пдблся ткое здньне.

- Сьпяшцц ням чго, - рiў Кпшун. - Прыгледзься члвеку здлёк, ле кб н цябе нiхто ўвгi не зьвярнуў. Ты ведеш пр яго дволi ўжо д мяне, тм см глядзi як выгдней.

- Окэй. Клi стры сволч пчне дбiвцц, бо клiкць кго н помч, дык што мне рбiць?

- Дзе тм ён, здыхляк нiкчэмны, пчне. Зрэшты, ужывй свю глву.

Джоў прыбяцў узяцц з гэне здньне ўжо нзўтр, Кпшуну ж плягчэл, што глоўнг прцiўнiк прыбярэ з дрогi.

33

Антон Шпк глядзеў н здымкi те вялiке рыбы, што вiселi нд кмiнкм у глоўнй злi рэсорту i яму пчынл дкрць мбiтне смлюбств рыблов. Клi рыб ткой вялiчынi был зпрўды злоўленя ў рцэ Пом рней дык, з помччу Бог, ён, Антон Шпк, - не бы якi рыбк, - мож i цяпер пдобную ццу злвiць. I ў прцы, i ў дпчынку Шпк трымўся мэтодў. Рзвжў, што кб добрую рыбiну злвiць, трэб перш грунтоўн перчсць рэчку, рзьведць прўдпдобныя i мгчымыя сховiшчы вялiке фрэлi. Кжне рнiцы цi н зхд сонц ён ддвў дволi чсу рсплянвнму дсьледвньню ркi.

Iдучы ўнiз, зь цячэньнем ркi, пiсьменьнiк прыйшоў д вялiкй дугi. У локцi ркi вд бмывл кучу влуноў i дробнг кменьня. Рукво ркi тут пшырлся, хуткя плынь пдмывл супрцьлеглы берг. Крыху длей, у крэньнях дрэвў, вд звльнял ход. Быццм ногi вялiзных пвукоў, крэньне дрэвў упiвлся ў пцямнелую плынь вды. Шпк мерквў, што якрз тм мгло быць iдэльне сховiшч для рыбы. Врт спрбвць туды дну цi другую прынду пдпусьцiць. I доступ iз супрцьлеглг боку ркi быццм н зкз. Прўд, был дн небясьпек. Клi якя большя цц, зчэпленя н кручок, пчне рбiць дывэрсiйныя ходы, мож зблытць жылку з крэньне. Тды, - як кндыйскiя рыбкi кжуць, гут бй Чрлi, - стрцiш i кручок, i рыбiну. Шпк добр ведў рэкцыю рыбы, сблiв хутке, як млнкi, фрэлi, з блючым кручком у роце.

Шпк выбрў плоскi влун, добр рсьсеўся й зкiнуў кручок зь вялiкiм чрвяком н плынь. Прынд ўпл блiжэй тго нгледжнг месц й шпркi струмень днёс яе н мель. Пiсьменьнiк выцягнуў жылку з кручком i цяпер зкiнуў длей. У першы дзень рнiцй злвiў пўтузiн вясёлквых фрэляў. Нйбольшы вжыў менш кiлягрму. Дрэнь. Рыбцкя iнтуiцыя пдкзвл, што тут пвiнн быць шмт большя рыб. Трэб зноў спрбвць. З гэтг стртэгiчнг месц вельмi лёгк было зкiдвць вуду i тму Шпк цi рз быў ршчрвны, клi знйходзiў тут яког iншг рыбк. Вялiзныя дрэвы п бодвух бкох ркi схвлi цябе, здецц, д цывiлiзвнг сьвету. Ндзвычйня дзiксць нгдвл яму Нлiбокi цi Белвежу, - пушчы iм крыху зьведныя. Шпк нвт збўляўся ўяўленьнем, што ён не з кiянм, дзесьцi дом мiж све цудоўне прыроды. Першкджў уяўленьню рэзкi голс люн-нурц, дсутнiчл клектньне бусл.

Адне рнiцы псьля лёгкг, мль пўгдзiннг пдрожж д Пйн Рыдж, Шпк рыхтвўся н свiм стртэгiчным месцы зкiдць вуду i мрыў, што шчсьце ў выглядзе вялiзнг прыгжун н кручку ягоным якрз зьявiцц сяньня. Абвязкв сяньня. Сонейк ўжо выглядл з-з кроны суседняг дуб, грлпнiл весел птушыня грмд бульктньне вды ў рцэ дпўнял рньнюю сымфонiю.

Пвязло. Вясёлквя фрэль, прыгжун, больш кiлягрм. Н пчтк нядрэнн. Здволены пiсьменьнiк пволi зчпiў н кручок другог чрвяк, рук спрктыквным рухм зкiнул яго церз глоўны хрыбет цячэньня вды, пдпусьцiл прынду ж пд той берг, дзе, - угдвў рыбк, - пвiнны быць большыя ццы.

Аглянуўшыся, Шпк зўвжыў члвек, якi выйшў з пушчы й нблiжўся. Апрнуты ў кшулю ў чорныя клетчкi, шэрыя флянэлявыя порткi, чорныя спртовыя чрвiкi, нсунуты н лоб шэры плтняны брыль. Члвек сярэдняг, прыблiзн Шпквг росту, ён трымў у првй руцэ тўстую бярозвую плку i, не дходзячы якiх крокi чтыры, спынiўся. Дробны прдўгвты твр, кроткi нос, вузенькiя вусны, псiвелыя н скронях влосы. Шэрыя вочы пiльн ўглядлiся ў пiсьменьнiк.

- Ты Антон Шпк? - спытўся тонм, якiм гворыцц нрмльн iз знёмым суседм. Шпку здлося прост нявергодным, што нейкi зусiм незнёмы члвек, выйшўшы зь дзiкй пушчы ў чужой i длёкй д цывiлiзцыi мясьцiне, пбелруску пытецц ягоне прозьвiшч. Цi не сустркў ён клi гэтг члвек? Ня мог прыгдць.

- Цi мы знёмыя? Не прыпмiню, - дкзў зьдзiўлены рыбк.

- То гэт i ёсьць ты, кторг шукю, - дкзў члвек зусiм упэўненым тонм.

- Мяне шукеш? Хто ты ткi i нвошт я тбе?

- Мя фмiлiя для цябе нявжня. Я прыйшоў сюды, кб гэт пдружску пгврыць з тбой.

Здлося Шпку, што пры слове "пдружску" злы гнёк блiснуў у шэрых вчох гэтг члвек зь бярозвым кiем. Прдчувючы нядобре, нмгўся зхвць спкой i рўнвгу. Ён зiрнуў н свю жылку, што, здецц, нтужылся-выпрстлся, крутнуў шпулькй. Члвек пдыйшоў д яго блiжэй.

- Ты рыбк, цi што? - спытўся Шпк у незнёмг. Члвек мўчў. Клi меш што скзць, дык я слухю.

- От што мне нрвiцц: гтоў слушць! Струднiчств... Як-бы было добр, што-б ты нчў слушць нс рньш. I мне тд ня нд было-б пуцяшэстввць ж сюд, чтоб цябе ўбяждць, мiстр Шпк...

Шпк нплохл ня толькi рсейшчын ў вуснх гэтг члвек, ле iз злвесным нцiскм слов "мiстр", быццм-бы яно было гiдй нейкй.

- Хто ты ткi? Хто цябе пслў i чго ты д мяне хочш?

- Струднiчств! - скзў ужо голсн незнёмы. - Струднiчств д цябе, мiстр Шпк, мы хочм. Д этг ўрэменi ты не пнял. Тбе ўжэ не дзiнжды ўнушлi, ты, упрмы кк сёл, свё ды свё. Пнiмеш сейчс? У людзей, кторыя прысллi мяне цярпеньня ўжэ нет.

Шпквы рукi сьцiснулi бмбукове вудзiльн, п сьпiне рссыплiся муршкi. Гэт-ж трэб, - у ткiм месцы й ткi члвек, з ткой пгрозй! А млыя шэрыя вочкi жывiлiся, быццм мяркуючы зь яког боку схпiць прцiўнiк, цi зехць п ягонй глве той бярозвй плкй.

- Слушй, мiстр Шпк, слушй внiмцельн. Мне прыкзлi дствiць тбе от ткой сьледуюшчы ўкз: ты брось пяро, прэкрцi пртчыць тое брхло, что ты шчытеш лiцертурой, кторой снбжеш свiх фшысцкiх дзiпiсоў. Адным словом, зкрой губы i мўчы. Пнял? Анi слов ў пячцi i нi звуку публiчн. Будзь только гут бой, вудзi рыбу i тгд, можэт быць, пнрвiшся нм!

Шпк поўнсьцю цяпер зрзумеў хто ткi перд iм. Цi рз рней думў, што могуць звяртнцы бо iншыя мскоўскiя генты пдкiнуць яму нейке лiх. Пмятў свйго блiзкг сябру Фрньцiшк Аляхновiч, выдтнг белрускг дрмтург й пкутнiк з кнцлягеру н Слўкх, яког бльшвiцкi гент, як ён дведўся куды пзьней, змрдвў у Вiльнi ў 1944-м годзе.

- Члвек, ты здурэў? Цi ты ведеш, што ты мне кжш?

Цяпер зусiм вырзныя гнькi згрэлiся ў шэрых вчох.

- Вiжу, ты ршыў не струднiчць с нмi!

Гэтыя словы былi выкзныя ткiм пгржльным тонм, прзь сьцятыя зубы, што пiсьменьнiк стрснул.

- Тк что, цебе непнятн, мiстр Шпк?

Члвек дхiнуў сьперду крысо кшулi i з похвы выцягнуў дўгi пляўнiчы нож. Блiснул ў руцэ зьзяюче глдке лязо, члвек пчў ножм стругць бярозвы кiй. Шпк дступiў пру крокў нзд i стяў н крю влун. Яму ня было куды длей дступць. Члвек пчў зходзiць збоку, Шпквы вочы скнцэнтрвлi свю ўвгу н пляўнiчым нжы.

- Ты нягоднiк, дыйдзiся д мяне! Я цябе не хчу слухць! - крыкнуў пiсьменьнiк.

- Ня хочш? - згрэўся злосьцю нпсьнiк. - Ты фшысцкi сбк, я цябе сейчс нвучу, кк слушць!

Ён пдскочыў д рыбк, млнквым рухм высунуў нож зусiм блiзк ля ягонй шыi. Вiдць, клi-б хцеў, мог-бы пiсьменьнiку ўжо встрыём п шыi шрхнуць. Нмгючыся дбiцц д нпсьнiк, Шпк прнуў яго кнцом вудзiльн, ле той зручн выхпiў яго з рыбковй рукi, перлмў н клене й выкiнуў перз плячо ў рку.

- Ты тк хцiш сржцц, фшысцкя сбк! Я цябе сейчс пкжу!

Ён шпрк стрўся схпiць пiсьменьнiк з кўнер. Нмгючыся ўхiлiцц д збойче рукi, Шпк сптыкнуўся, дступючы нзд, стрцiў рўнвгу i ўпў, стукнуўшы глвой б крй кменя. Снiкi Джоў мог-бы прысягнуць, што чуў як трэснуў пiсьменьнiкў чэрп. Джоў стяў бяз руху, прыглядўся, як псьля рптоўных судргў бвяле цел скцiлся нбок, крывўленя глв зь незкрытымi вчмi нiбы глядзел кудысьцi ўверх. Стлся гэт тк рптоўн, што нвт Джоў Снiкi рзгубiўся, што длей рбiць. Дзесьцi воддль пчулiся глсы. Джоў млнкй скочыў у гушчр. Дв рыбкi нблiжлiся д кучы влуноў дтуль, зьнiзу. Цi бчылi яны яго?

Джоў нглядў з гушчы зеленi як дв мужчыны, з рыбцкiмi снсьцямi, зтрымлiся ля кучы влуноў. Знйшоўшы кошык з рыбiнй i труп члвек, яны сьцярожн гледзелi ўсё нвокл, рiлiся мiж сбой, вiдць, што рбiць длей i неўзбве дзiн зь iх хуткiм крокм пйшоў у кiрунку Пйн Рыдж рэсорту, той, што стўся н влунох увжн глядзеў у гэты бок дзе скрыўся Снiкi. Нейкiх хвiлiн пяць пзьней Джоў сядзеў ужо з рулём у свiм ўтмбiлi i цiснуў н бензiнную пэдль. Як тм будзе длей, ён Кпшунов здньне выкнў, мгчым нвт i первыкнў.

34

Нiк Лок н злом глвы бег п сходх унiз, кб знйсьцi Алеся Якiмовiч, кторы быў тут недзе ў крме.

- Алесь, нешт дрэннг здрылся. Якрз д мяне звнiў мой брт з, рэсорту.

- Што ткое стлся, Нiк? - нсьцярожыўся Алесь.

-Твой сябр меў выпдк.

- Антон Шпк?

- Ён.

- Што з выпдк? Кжы, Нiк, што стлся.

Лок дкзў не дрзу:

- Ал, мне прыкр кзць тбе... Твой Антон Шпк ёсьць мёртвы.

- Мёртвы? Ты, Нiк, пупеў, цi што? Як?

Нiк Лок кортк перкзў тое, што чуў д свйго брт. Сьцiскючы зубы, Якiмовiч нмгўся скнцэнтрвць думкi. Уструс першкджў рзвжць рцыянльн. Брквл дэтляў. Адно ведў Алесь нпэўн: Антон Шпк у нiякiм выпдку ня мог нлжыць см н сябе руку. Iзноў-ж, быў ён зндт пмяркоўны й сьцярожны, кб сустрэць сьмерць нейкiм чынм прыпдков. Аствлся дн мгчымсьць: збойств врожй рукой. Клi яно тк, дык цi трэб было мзгi мзлiць нд пытньнем зь яког боку зьявiўся збойц?

Дзесяць хвiлiнў пзьней Алесь гнў свой Олдсмбiл глоўнй шшой з Рдфорду нпоўнч. Сьпяшыў, цiснуў бензiнную пэдль ж д пдлогi й прзь люстэрк счыў, кб не прычпiўся д яго ззду плiцыйны хвост. Як шкд, што ня мог зрбiць той дрогi з якiх пўгдзiны! Ён уключыў рдыё i знйшоў стнцыю, якя рэклямвл сябе пд зглоўкм "Нйнвейшыя Нвiны Нсмперш". Чсмi здрлся, што ян лякльнымi нвiнмi выпярэджвл iншыя кмэрцыйныя рдыёстнцыi. Вось, прыклдн, як цяпер. Звычйня крыклiвя рок-музык спынiлся i нiзкi, урчысты мужчынскi голс пведмiў:

- А цяпер - дзьве нвiны з нше "Нйнвейшыя Нвiны Нсмперш". Сяньня рнiцй у вколiцы Iндыянборо, н рцэ Пом кля рэсорту Пйн Рыдж, дв рыбкi знйшлi сьвежы труп, што ляжў нплову ў мелкй вдзе з рстрэскным чэрпм. Плiцыi ўдлося ўстнвiць, што пмёршым зьяўляецц белрускi пiсьменьнiк Антон Шпк з Рдфорду. Выгляде, што рыбк упў н влун i ўдрыўся б яго глвой. Збоку знйшлi плмную вуду. Плiцыя пдзре, што н Шпк нехт зрбiў нпд i вядзе сьледзтв.

- А цяпер цi чулi вы ткое? - вясёлй ноткй прдўжў голс. - Клi з плмным нплову вудзiльнм выцягнулi жылку з вды, дык дгдйце што знйшлi н кручку! А знйшлi тм вясёлквую рчную фрэль больш дзесяцi кiлягрмў вгi, вось што! Прызнйцеся, гэт первысiл нвет тк звне добре шчсьце Айрышмэн: сустрэць сьмерць у той чс, клi ты пдчпiў н кручок тког прыгжун!

Голс з рдыёпрыёмнiк ўзлвў Алеся. I як гэты дыджэй (тк у скроце тут нзывлi "дысквг джкея", - кмэнттр розне мдэрне музыкi), ня выдумў яшчэ, што рыбк Шпк цягнуў вялiзную рыбiну, плмў сбе вудзiльн, упў, рзьбiў глву i тут-ж пмёр? Алесь выключыў рдыё. Злвў ён н тго дыджэя яшчэ i з тое, што Белрус нзвў "уйт ршн" змiж "белршн". Цяпер Кндыйцы будуць ргтць з тго "ршн фэл" (Рсейц), кторы збiўся як вялiзную рыбiну з ркi цягнуў. I чго чкць д цемнякоў, што выдтн ўмеюць жлукцiць пiв й зхпляцц гкеем, кб яны ведлi, прыклдм, што мiж Рсейцмi й Белрусмi ня менш розьнiцы чымся мiж Ангельцмi й Немцмi? Ды нйбольш Алесь кiпеў злосьцю н тую збойчую нiкчэмную брыду, што брвл плённе жыцьцё выдтнг суродзiч Антон Шпк. Вялiзня стрт для белрускг нроду! Алесь ужо прыбяцў сбе, што не пшкдуе нiчог, кб знйсьцi збойцу пiсьменьнiк.

35

З дзьве гдзiны Алесь прыехў у Пйн Рыдж. Ад Мэры ў кухнi дведўся, што ўсе людзi нд ркой. I зпрўды, Алесю здлося, што ўсе жыхры рэсорту сбрлiся тут-ж побч кучы влуноў i кменьня, якую плiцыя дмежвл жоўтй iстужкй. Людзi стялi цiх, рэдк гврылi, счылi што робiць плiцыя. А ў тым месцы, дзе пiсьменьнiк рзьвiтўся з жыцьцём, Алесь пбчыў двух чллвек у цывiльным i днго ў мундзiры, што рзмўлялi, глядлi, нешт зпiсвлi. Тм-ж пры iх стяў i члвек з фотопртм. Белй рысй мелм п кменьнях было бведзен месц дзе, мбыць, ляжў збiты.

Алесь пдыйшоў д плiцыянт, якi, дведўшыся, хто ён, прiў пчкць, кб высьветлiць некторыя пытньнi. I тды д Якiмовiч пдыйшоў млды дзяцюк, што нзвў сябе рэпрцёрм з "Iндыянборо стр". Пытньняў у гэтг юнг журнлiсты было шмт: Хто ткi Антон Шпк? Адзiнотны цi жнты? Колькi яму гдоў? Колькi чсу ў Кндзе? Чым зймўся? Пр што пiсў? Цi вы думеце, што яго нехт збiў у гэтй дзiчы? Чму?

Ведючы нхiлы дробне мясцове прэсы д сэнсцыйнсьцi, Алесь дкзвў сьцярожн. Зусiм дмовiўся выявiць све здгдкi пр мгчымг збойцу Шпк. Рзм з плiцыяй пехў д длеглг н дзесяць мiляў невялiкг горду Iндыянборо. У шпiтльнй трупярнi пкзлi яму цел збiтг, скзлi, што, згодн ўтопсii, пмёр д пбiтг чэрпу й мозгу, у вынiку чго, нступiл хуткя сьмерць. Скзлi Алесю, што мож збрць цел нябожчык для пховiнў.

У плiцыйным бюро Алесь дведўся, што дв члвекi з Пйн Рыдж рэсорту, якiя йшлi рнiцй п берзе ркi, бчылi сярэдняг росту члвек ў кшулi ў чорныя клетчкi, як ён уцякў у гушчр з тго месц, дзе знйшлi мёртвг Шпк. Людзi здлёку вырзн ня бчылi твру тго члвек. Перлмне вудзiльн ляжл тут-ж ў вдзе ля бергу, з кручком i жылкй змглся вялiкя рыбiн.

- Цi вы хочце ўзяць тую рыбiну? - спытлiся ў Алеся.

Ён зiрнуў н вялiкг прыгжун без сблiвй цiквсьцi i прiў, кб дсллi яго ў рэстрн Пйн Рыдж.

Плiцыя прызнлся, што дгэтуль не знйшл нiчог, што мгло-б пмгчы высьветлiць якiм чынм пмёр Шпк. Не зўвжылi нвокл нiякiх сьлядоў гвлту. Адно згдкй было пломне вудзiльн, н якой спдзяюцц знйсьцi дбiткi пльцў. Усялякя дробязь пмож. Тк спдзяюцц.

- А чым вы можце дпмгчы? - спытлiся ў Алеся.

Алесь кортк выкзў думку, што Шпк быў ндт сьцярожным члвекм, якi ў ткi сьветлы й прыгожы дзень прост ня мог тк упсьцi н кмень i зусiм рзьбiць сбе глву. Шпк дбў пр рыблоўныя снсьцi, з плмным вудзiльнм не пйшоў-бы н рыбу, плмў яго, вiдць той, кго Шпк тут сустрэў, - выгляде, што збойцу, - якiм мог быць дно прыслны нехт з кмунiстычнг логв. Ён выясьнiў прычыны тког мерквньня.

- Можце нзвць пдзроных?

- Не, тымчсм не мгу.

Плiцыя прыбяцл Алесю првесьцi грунтоўне сьледзтв. Клi збойц добр плянвў свю рботу, дык, мгчым, яшчэ нехт мог бчыць пдзроную собу нвокл рэсорту Пйн Рыдж. Алесь пкiнуў у плiцыi свой нумр тэлефону i бяцў пведмiць iх пр ўсё, што ўдсц яму знйсьцi ў сувязi з гэтй спрвй.

Едучы дмоў, Алесь прыгдў гутрку зь пiсьменьнiкм н мiнулым тыднi. Што гэт ён скзў пр труту? Аг, вось што: "пмятй, што нйчсьцей труту дюць хвяры ў нйпрыгжэйшй чшы". Што, цi кго Шпк меў н думцы? Але, не, ня мож быць! Вер Мк, ягоня вялiкя любоў? Мож пчць д яе?

Вярнуўшыся ў Рдфорд, Алесь зехўся ў Трыфты Тонi. Крм мел хутк зкрыцц. Веры не знйшоў. Скзлi яму, што перд бедм нркл н глўны боль, пйшл ддому. Пзвнiў ёй. Ня было дкзу.

Алесь купiў тры шмттыржныя грдзкiя гзэты. Држнiлi яго зглоўкi. "Сьмерць перд вялiкiм уловм" - крычл дн гзэт. "Дзе скончылся рыбков шчсьце!" - жртвл iншя. "Двцццiхунтовя фрэль i мёртвы рыбк", - пясьнял трэцяя. Кжня зьмясьцiл, - дзякуючы ўслужлiвй плiцыi зь Iндыянборо, - прыгожую здымку рыбiны, i нiводня - здымкi Шпк. Вiдць, што прэс ня ведл дкуль яе ўзяць. Рэпрцёры нiчог цiквг не мглi скзць пр прычыны пiсьменьнiквй сьмерцi, дый пр смог Шпк, - што ён быў з члвек, пр што пiсў. Пр гэт ўсё зьявiлся неклькi службовых цi кзённых словў. Зтое злоўленй рыбiне дстлося ого як! I што з ян, i колькi вжыл, i дзе гэт ян пплся н кручок дый гэтк длей... Вiдць, што плiцыя не скзл iм пр члвек, яког зўвжылi, клi ўцякў у лес. Добр! Няхй збойц ня веде, што яго бчылi.

Узлвны смымi зглоўкмi, Алесь прчытў ж тры гзэтныя врыянты пр сьмерць дргог суродзiч ды цнiў гэныя рэпртжы як сэнсцыйне плявузгньне гэтк звнг "жоўтг журнлiзму", кторы быў шырк ўжывны неклi н мэрыкнскiм рынку гзэтмi Рндлф Гэрст. Кндыйскiя рдфрдзкiя гзэты не пзбылiся, вiдць, яшчэ свiх пялёнк.

36

Купiўшы гзэту, Кпшун быццм улiп у дну глоўную нвiну дня пр сьмерць Шпк, ды дрзу пбег у тэлефонную будку. Джоў дзвўся дрзу:

- Я чкў цябе, не хцеў звнiць у кнтору.

- Добр зрбiў, - дкзў Кпшун.

- Дзе й клi мгу цябе пбчыць?

- Зрз-ж прыеду.

У стрховчнй кнторы Кпшун скзў, што едзе д клiент ды ўскочыў н трмвй. Цяпер увжн прчытў рэпртж пр Шпк. Няясн было, як здрыўся той "выпдк", што прынёс Шпку сьмерць. Нвт ня было нейкй здгдкi пр збойств. Мгчым, што ўсё будзе пдсўмвн н конт выпдку. "Як гэт ён яго?" - думў Кпшун пр Джов Снiкi. I як тут ня ўсьмiхцц, чытючы пр вялiкую рыбiну? Удчня пэрцыя iзь мёртвым пцыентм. Цi, мож, ня тк?

- Дык як гэт можн збiвць члвек ў той чс, клi ён ппў нйбольшую рыбiну н свой кручок? - грымучым голсм быццм дкрў Джов Кпшун, клi той сустрэў яго пры дзьвярох.

- Цiхххх! Шшшшш! - ппрярэдзiў Джоў.

- Окэй, рскжы што стлся.

- Я яго не збiў. Я нвт д яго не дткнуўся. Усё, што я зрбiў, дык тольк выцягнуў з похвы свой пляўнiчы нож, гэт для убеждения. Понимеш? А ён, пркляты дурнь, iспугўся, двй шг нзд ды зчпiўся цi сптыкнуўся б кмень, тды ўпў нзд i мзгi сбе высдзiў. Пкуль я тут скумекў, што случылся, дык ён у вду скцiўся i н мiх вчох тут яму кпец. Хочш, кб тбе рскзў усё стльное?

- Я-ж дзеля гэтг прыехў. Двй спчтку.

Джоў цяпер пчў больш дклдн: як сьлядзiў рыбк, як згдў яму зкрыць "ягоную фшыстоўскую морду", як дбрў i плмў вудзiльн, як выцягнуў нож, кб яго "убедить", ды псьля, клi ўжо скончыў усё, як уцёк дтуль i вярнуўся.

- Цi ты перкнны, што нiхто цябе ня бчыў? - првярў яго Кпшун.

- Совершенно! Прўд, у ппярэднi дзень я зхдзiўся ў iхны рэстрн. Тм было поўн людзей, нiхто н мяне не зьвярнуў увгi. Аўтмбiль свой я схвў быў у лесе, длей д дрогi, кб нiхто ня бчыў яго. Ня думю, кб я пкiнуў якi сьлед.

- Добр. Ну што пр пломне вудзiльн? Тм дбiткў твiх пльцў ня знойдуць?

- Прызнюся, тут мя пмылк был. Але як мне было ведць, што дурнь см сбе вупусьцiць мзгi? А ты не збоцься: плiцыя ня ме дбiткў мiх пльцў, я ня быў з крымiнл нiдзе ўзяты.

- Усёроўн. Пломне вудзiльн дсьць iм прычыну д сьледзтв.

- Перстнь ты, ням прычыны збоцiцц, - зпэўнiў Джоў.

- Нм пплося-бы, клi-б што якое...

- Як? Хто iм рскж?

Нстл нязручне мўчньне.

- Добр, - скзў Кпшун. - Толькi мы ведем пр гэт i тк яно ме стцц. Нвт ншыя вярхi не пвiнны пр гэт чуць. Згод?

- Окэй! - згдзiўся Снiкi.

- Яшчэ дно, - прдўжў Кпшун. - Гэтыя фшыстоўскiя вырдкi рзьдзьмухюць той выпдк д вялiкiх рзьмерў, кб зрбiць с Шпк гэроя i мучнiк, сбе кпiтльчыку ў крмн. Н нс пльцмi пкжуць i людзi будуць рспытвцц.

- Ад цябе тког не чкў. Якя ерунд! - кзў Джоў. - Будуць пдзрвць... Ну й што з тго? Ням ў iх н нс нiякiх сьветкў i докзў. Людзi нплююць н тую бебурнцкую блбтню. Я-ж кжу, - нечего зботиться!

Клi вяртўся д Снiкi, Кпшуну прыгдлся, што был яшчэ дн соб: Вер Мк. Што ян зробiць? Цi будзе трымць язык з зубмi? Клi ян зкхня ў Якiмовiч, клi той яе ў нечым пдзре ды пстрецц нцiснуць, дык цi ня выдсьць ян яго, Кпшун? Што рбiць? - вось пытньне. Мгчым, што дзяўчын, - клi ян ўстрывожня ды яму двяре, - прыйдзе д яго, кб гэту спрву выясьнiць? А мож пцягнуць Нiну Ляскiн з язык, кб што дведцц цi дзяўчын зiнтрыгвня гэтым выпдкм? Але-ж Нiне пр гэт нiчог не гврыў... Няхй тк будзе. Пбчым, пчкем.

37

Клi Вер, дзякуючы Алесю, зблiзiлся з новй белрускй iмiгрцыяй, нярэдк двялося ёй чуць дну й тую смую пiнiю пр сцыялiзм i кмунiзм, бо, як яны нйчсьцей нзывлi, бльшвiзм у Свецкiм Сюзе. Вусны гэтых новых Кндыйцў кзлi й пўтрлi, быццм змовiўшыся, дну думку: Мскоўшчын - гэт няволя, тэрор, мсвы генцыд пняволеных нродў, бязбожнiцтв, врврств, мсве прмывньне мзгоў усiх грмдзян крывдушнй мрксiстоўск-ленiнск-стлiнскй прпгндй. Кортк гворчы, ленiнскя "дзяржв рбочых i сялянў", згодн гэтых бебурнцў, ледзь ня пекл н зямлi. I прыгдлся Веры тя экскурсiя ў Свецкi Сюз, клi ня было ў тым ргнiзвным пдрожжы нiякй цяплынi, ўсё, як н зкз, толькi кзённе, службове, шттне, клi прпгнд сустркл iх н кжным кроку, клi не длi iм нвт мгчымсьцi сустрэцц iз тымi шчсьлiвымi рбочымi й сялянмi ў iхных хтх i гсьцiнных сем'ях. Былi ў глве тды пытньнi. Нiхто н iх ня мог дкзць, бо не хпл сьмелсьцi, кб спытцц. А як-ж! Нвошт рызыквць? Усе-ж дкзы, - як бескнечн пўтрлi iм мудрыя плiтрукi, - ужо былi прцвныя i смым Мрксм, i ягонымi нсьледнiкмi. Унь як! Чго-ж лмцц ў дчыненыя дзьверы? Трэб верыць. Клi яшчэ, псьля ткой рзбурльнй вйны, гэткя мгутня дзяржв не дбудвлся, дык пчкйце, дпмжыце, супольнымi сiлмi дбудуем i прыйдзе той бяцны рй. Знчыцц, пводле той мрксiстоўскй i ленiнск-стлiнскй нвукi, усе спрвы былi-б дўно выршныя, i сяньня ўжо быў-бы суцэльны рй у Свецкiм Сюзе, толькi вось вйн, - кб н яе гручк! - змiнл. Але, усёроўн ня турбуйцеся, тк усё будзе, як у тым школьным вершы дзетк вучылi: "Вот от звтршнего дня все по плну у меня".

А гэтт, з другог боку, людзi, якiя жылi ў тым стлiнскiм "прыгоне", якiя стрцiлi свякоў у кнцлгерх, што стрлiся як мглi, кб дбрбыт нейкi здбыць, якiя воргмi свецке ўлды неклi ня былi, - ў Зходняй Белрусi, клi iх "бцьк ўсiх нродў" спд белпольскг пнскг iг вызвляў, дык чырвонрмейцў з кветкмi вiтлi, - гэтыя людзi цяпер днглосн нзывюць той рй пеклм. Дзьве цлкм супрцьлеглыя крйнсьцi. А дзе сярэдзiн? А што, клi гэтыя бебурнцы зпрўды гворць прўду?

Ад некторг чсу Вер пчл ўвжней прыслухоўвцц д тых i iншых, сблiв ўвжн прыглядцц i цэньвць плiтычныя пдзеi i фкты, рбiць прўнньнi. Вялiкую ўвгу зьвяртл i н нвiны псьля тго, як Стлiн "крыфэя ўсiх нвукў" - зрбiлi вялiзным злчынцм, лiквiдвлi Бэрыю, н пярэднюю рэну вылез Мiкiт кукурузьнiк. I гэнй рнiцй, ужо н прцы, уключыл рдыё з ндзеяй, што пчуе нешт пр новыя плiтычныя пдзеi ў мэццы кмунiзму. Вядом-ж, д кукурузьнiк ўсяго можн было спдзявцц псьля тго, як ён н сусьветнй рэне, у смблеi Аб'еднных Нцыяў у Ню-Ёрку, свiм чрвiкм гэтк воргў сцыялiзму нсьмяшыў.

Гэнй рнiцй кзённы голс дыджэя з рдыёпрыёмнiк пведмiў пр сьмерць белрускг пiсьменьнiк Шпк. Плiцыя ня выключвл мгчымсьцi, што н яго нехт нпў i збiў... Гэтя вестк кльнул Веру ў сме кволе. Ян-ж дл пр Шпк дклдную спрвздчу Кпшуну. Цi гэт мгчым, што ён?.. А клi тк, дык i ў яе нячыстыя рукi. Скзл, што блiць глв й пкiнул прцу, пйшл ў прк, дзе зглянул ў гзэту ды рзвжл што рбiць. Адно ясн: ян не мгл простым пытньнем пствiць Кпшун ў кут. Небясьпечн. Нвжылся пкуль што мўчць.

Перд дзьвярмi вялiзнй злi тэтру лёгкi ветрык збўляўся сьцягмi трох нродў: Белрусi, Злучных Шттў i Кнды. А ўнутры, нд сцэнй вiсеў чорнй iстужкй брмвны мстцкi пртрэт дыйшоўшг ў вечнсьць пiсьменьнiк. З бкоў яго - пхiленыя, з чорнымi iстужкмi, бел-чырвон-белыя сьцягi. Нд пртрэтм вялiкiмi лiтрмi нпiс: Слв Змгру з Волю! I пд нiзом пртрэту: Гньб тырну! Пняволеным воля!

Зля нпўнялся. Сьперду псдзiлi сьвятроў, прдстўнiкоў кндыйскiх улдў, зпрошных сяброў упрвў этнiчных i белрускiх ргнiзцыяў.

Сустрэч Белрусў Пўночне Амэрыкi был рсплянвня н тры днi, ле вось гэтя ўрчыстсьць был смй вжнй i глоўнй. Зцiкўленьне збойствм Шпк пвялiчыл лiк удзельнiкў. Вер сядзел ў трэцiм рдзе сьперду. Нпрв д яе пуствл Алесев крэсл, бо дзяцюк быў недзе з сцэнй i меў рбiць гутрку пр дыйшоўшг пiсьменьнiк. Длi яму гэтую нгоду тму, што тк шмт i ткi доўгi чс пмгў гэнму выдтнму змгру з волю Белрусi. Нiк Лок сядзеў зь левг боку Веры, спрбвў нейкi жрт рскзць. Вер зiрнул н яго няпрыязнымi вчмi i мўчл.

Яе зносiны з Алесем пынулiся н пункце рзрыву. Рэдк сустрклiся нвт н прцы. Адсутнiчл ня толькi рнейшя iнтымнсьць. Вер дчувл, што Алесь пдзрвў яе ў нейкй шкоднй сувязi зь людзьмi, што змрдвлi Шпк. Ян не сьмельвлся глянуць у нпоўненыя ршчрвньнем, горыччу i дкорм дзяцюковы вочы. Чст дзяўчын ждл, кб ён зьвярнуўся д яе з простым пытньнем, ле ён гэтг не зрбiў. Якiя яго нмеры? Няпэўнсьць i пдзрэньне з боку кхнг члвек пгржл небясьпекй. Колькi рзоў ужо был мль гтовй выспвядцц перд iм, ды н ршучы крок тк i не двжылся. Алесь зпрсiў яе н глоўную ўрчыстсьць сустрэчы Белрусў Пўночне Амэрыкi. Пэўне-ж, меў н гэт прычыны. Вер не двжылся дмовiцц. Мгчым, Алесь i спдзявўся, што дзяўчын прыйдзе д яго см, дкрыецц, грхi све нзве. Скнфужня, Вер бялся зрбiць хвльшывы крок. Кпшун мўчў д чсу сьмерцi Шпк. Ягоне мўчньне мел дыёзны хрктр. Дзяўчын был пэўня, што з ёй нглядлi. I прост смя сьведмсьць тго, што ян нейкiм чынм спрычынiлся д сьмерцi пiсьменьнiк, грчл жыцьцё. Што рбiць? Нпружньне ўзрстл. Кб пствiць усё н добры шлях, трэб нешт зрбiць. Але што?

Клi н сцэне пчынлся пргрм, дзяўчын яшчэ больш пчынл турбвцц. Цяпер ужо шкдвл, што сюды прыйшл. Клi-б пстнвiл, знйшл-бы нейкую прычыну, кб дмовiцц. Чго-ж ян сюды зьявiлся? Кб дхiлiць пдзрэньне? Ндврот: ян нептрэбн выстўляе сябе н небясьпеку.

Нейкi фiцыяльны госьць прмўляў д прысутных, выржў спчувньне з прычыны сьмерцi Шпк. Гврыў мiнiстр грмдзянств, чытлi тэлегрмы. Ужо вызнчылi кiрунк: мль кжны тквў рсейск-бльшвiцкую мскоўскую кнсьпiрцыю, што ўжо змхнулся, кб дбрць вольнсьць усiм дэмкртычным дзяржвм у сьвеце, нмгецц рзбурыць хрысьцiянскую мрльнсьць вольнг сьвету й гэтк длей. Вер прыгдл, што ўжо недзе чытл нешт пдобне. Цi збойств Шпк толькi змусiл прмоўцў ужо цi рз пўтрне пр гэтк звную небясьпеку з Мсквы рзьдзьмухць у шырэйшым мштбе? - рзвжл Вер.

Ян звйстрыл свю ўвгу, клi н сцэну выйшў Алесь. Ня ведл ягоных ртрскiх здольнсьцяў, хоць ужо дўно перкнлся, што ён дскнл влодў нгельскй мовй. Спкойн гледзеўшы злю, Якiмовiч пчў роўным голсм.

- Дзякую з вялiкi гонр, што зрбiлi мне, дўшы нгоду прмўляць д гэтй сустрэчы. I ўзрсте смутк i боль, клi ўсьведмляю тое, што стю тут, перд вмi, змiж вялiкг сын вялiкг нроду, н мгiле яког яшчэ не сел сьвежя зямля; члвек, з стрту яког, я пэўны, кжны з нс носiць блючую рну ў сэрцы свiм.

У яго был й добря дыкцыя, зўвжыл Вер. Алесь меў тое, чго чсм не хпе вялiкiм блбтуном-плiтыкм: добрую позу, поўную кнтролю голсу, з дпведнымi нюнсмi iнтнцыi, у гэтым выпдку й нейкую дмешку ўрчыстй хўтурнсьцi з пшнй д тго, пр кго гврыў.

- Антон Шпк, - няхй Бог дсьць яму жыцьцё вечне! - упў хвярй у ншым доўгiм i зцятым змгньнi супрць мскоўскiх зхопнiкў ншй дргой бцькўшчыны. Войстр будзем дчувць мы стрту яго, бо Шпк ня быў звычйным сьмяротнiкм. Шмт з вс, мгчым што бльшыня, веде ягоную творчсьць. Тму й ня буду гврыць пр ягоныя посьпехi ў журнлiстыцы цi мстцкй лiтртуры, спрбую кiнуць крыху сьвятл н Антон Шпк як члвек. Што з члвек быў гэты ндзвычйн плённы ў творчсьцi й вытрывлы змгр з волю ншг пняволенг нроду? Неклькi пошнiх гдоў зблiзiлi нс. Бчыў я яго мль кжны дзень, цi дну гдзiну прводзiлi рзм. Мл было ў нс прблемў, якiх супольн мы не бмяркоўвлi. Колькi чсу я яго ведў, рэдк чуў, кб ён клi нркў н свой нялёгкi лёс. А трэб вм ведць, што мтр'яльн быў ён вельмi бедны. Ад чсу прыезду ў Кнду, жыў зь фiзычнй прцы, д гэтг цярпеў д дрэннг здроўя й фiзычнй слбсьцi. Польскiя вязьнiцы й свецкiя кнцлягеры пдрвлi, мбыць, ягоныя сiлы. I ня гледзячы н гэт, ён трывў, прцвў, змгўся, нпдў i дбiвўся. Я зьдзiўляўся зь ягонй духовй велiчы, стойкй смдысцыплiны, небмежвнй дднсьцi сьвятой спрве, якой прысьвячў усе све здольнсьцi й чс. Антон Шпк стiць перд нмi як пмяркоўны й сьцiплы ў жыцьцёвых вымгньнях, сумленны й вялiкдушны, спчувльны д тых, што ў крыўдзе й нядолi; ён-ж й члвек цяжкой i няспыннй прцы. Усё, што зрбiў для ншг й iншых пняволеных нродў зўдзячвць трэб ягонй вялiкй i чыстй мрлi, хрысьцiянскй любовi д блiжняг, вялiкй веры ў Бог, якi, як верыў нш вялiкi духм суродзiч, - возьме нш шмтпкутны нрод пд пеку Свю. Якрз тут - у веры ў Бог Збўцу й нрод свой, у любовi д блiжняг, нрджлся крынiц сiлы, вытрывлсьцi й посьпехў Антон Шпк, ншг вялiкг пiсьменьнiк. Нiколi ня гнўся ён з мтр'яльнымi бгцьцямi. Вольнсьць творчсьцi й спрву вызвленьня бцькўшчыны стўляў вышэй усяго. Тм, дзе iншыя, у ягоным плжэньнi, звольнiлi-б у прцы цi вычрплiся, Антон Шпк цягнуў з ндзвычйным гртм. Шпк быў шчодры ў помчы пкрыўджным i зпрыгоненым суродзiчм i бязьлiтсны ў змгньнi зь ягонымi прыгнятльнiкмi. Цi пiсьменьнiк быў здволены плёнмi све прцы й змгньня? Здецц, што тк. У свiх творчых пошукх i здбыткх ён сягнуў вышынi, якiя нведць рэдк кму ддзен. Гэтымi свiмi твормi, мне здецц, ён, як нiхто iншы з нс, прыблiзiў дзень рзвлу й зьнiшчэньня пбудвнй н нянвiсьцi мскоўскй iмпэрыi. Кортк гворчы, Антон Шпк нтхнiў д змгньня i пдрыхтвў нш нрод д дня вялiкг бою-рсплты й вызвленьня. Некторыя з вс могуць спытцц: як гэт ткi ндзвычйн тленвiты й хрктрм нязвычйны члвек ня здолеў плепшыць свйго мтр'яльнг дбрбыту? Пстрюся дкзць. Нябожчык меў шмтлiкiя прпновы з розных выдвецтвў. Усе яны мелi све цэны i ўмовы. Агульн яны зводзiлiся д тго, кб пiсў члвек для рынку чытчоў. А рынк той, як вм ведм, - свйго роду дрыгв. Не нпiшш тго, што, прыклдн, кндыйскiм чытчом спдбецц, ня будзеш мець прыбытку. Ткiм чынм тврэц мстцкй лiтртуры мусiць iсьцi н кмпрмiсы з гндлярмi, кб зрбiць сбе н пржыцьцё. Антон Шпк н ткiя кмпрмiсы ня мог iсьцi. Мы добр ведем сяньняшнi зьвiхнуты сьвет, дзе мль усё можн купiць з грошы. I для людзей, што думюць дно ктэгорыямi мяшчнств i нжывы, цяжк ня толькi цнiць, ле нвт уявiць велiч ткiх людзей, як Антон Шпк. Шмтлiкiя з нс змгюцц з вызвленьне Белрусi з мскоўскг клянiяльнг ярм. Нш ворг ёсьць яхiдны, сiльны й нямiлсэрны. Гэты врвр двццтг стгодзьдзя ня лепшы з фшыстоўскую Нямеччыну. Пд ягоным згдм ёсьць вялiзныя мтр'яльныя i людзкiя рэсурсы. Але двйце, пвжныя суродзiчы, ня будзем пдць духм тму, што н ўзбреньнi ншым ёсьць нймгутнейшя зброя - гэт хрысьцiянств i вер ў Бог. I см Бог з нмi. Нм i iншым пняволеным нродм н пдтрымку iдуць Злучныя Штты, Кнд, Вялiкя Брытнiя i iншыя дэмкртычныя дзяржвы вольнг сьвету. Мы iм з гэт ўдзячныя i спдзяёмся, што яны пмогуць пняволеным нродм рзвлiць врврскую Мскоўшчыну i дбудвць iхныя незлежныя дзяржвы.

У гэтым месцы прысутныя ўзнгродзiлi Алеся гулкiмi воплескмi. Ён увжн зiрнуў н Веру, якя ўжо ндт нiяквт дчувл сябе ў гэтым месцы й чсе, прдбччы, што нйбольш небясьпечне для яе яшчэ нпердзе. А Алесь прдўжў гврыць.

- Антон Шпк быў i стўся з нмi тму, што псееныя iм зернi ўсклосяцц вялiкiм плодным урджем для нс i нступных пкленьняў. Шпк быў мысьлiцелем, пррокм i генэрлм. Голс ягоны длятў ув ўсе куткi сьвету, дзе жывуць ншыя суродзiчы, ён прбiвў зялезную зслону й бiчвў ктў i збойцў, мдэрных врврў. Голс ягоны не двў супкою мскоўскiм прзiтм i мясцовым цiвуном у iхных мяккiх крэслх у склянiзвнй Белрусi. Шпк цнiлi слбыя, што птрбвлi помчы, яго н пдтрымку клiклi двжныя i непкорныя, любiлi яго ўсе змгры з волю й шчсьце кжнг члвек н зямлi. Тут-ж з мяжой генты клянiяльне мскоўске iмпэрыi нмглiся зьвесьцi Антон Шпк з выбрнг iм шляху, вычрпць ягоныя сiлы рознымi iнтрыгмi i првкцыямi, бмбiлi яго няспынным птокм трутнй прпгнды. Але пiсьменьнiк iгнрвў бльшвiцкiя пклёпы, iнтрыгi, змгўся з првкцыямi. Ён нтхняў i брнiў свiх i хоць ужо нямоглы фiзычн, ён, як i рней, стўся непхiсным духов. Клi воргi ясн ўбчылi, што Шпку нiяк ня змогуць дбрць ягонг голсу, яны яго змрдвлi. Я хчу пдчыркнуць, што ў мяне ням сумлеву дносн тго, хто пiсьменьнiк збiў. Сьледзтв прдўжецц. Я цлкм перкнны, што чс нс прўде i вiноўнiкў збойств Шпк псдзяць н лву пдсудных. Няхй ня будзе для вс неспдзеўкй тое, што скжу длей. Мы дўно пзнлi мэтды дзейнсьцi ншых воргў. Тму й цяпер я мгу злжыцц з вмi н свё ўсё мтр'яльне бгцьце, што вось тут мiж нс прысутнiчюць людзi, якiя брлi ўдзел у плянвньнi збойств ншг выдтнг суродзiч.

Алесь спынiўся, пвольн глядў злю. Гэт, як выглядл, быў iм прдумны тктычны ход. Вер пбляднел. Ейня нявыгд пвялiчылся яшчэ, клi бчыл, што Нiк Лок увжн пзiре н яе. У дным iз зднiх крэслў члвек iз зморшчным тврм неспкойн пврушыўся, рук ягоня сьцiскл люльку н клене.

"Што зь iм? - думлi некторыя. - Цi ён думе выклiкць кго п прозьвiшчх?"

- I тму дзвольце мне, пвжныя спдрынi й спдры, скзць гэтым людзям неклькi слоў.

Алесь iзноў крыху зтрымўся i псьля прдўжў пвышным, голсм, з дыёзнй ноткй пгрды:

- Ад чсу, клi Кiн збiў Абэля, людзi, н прцягу стгодзьдзяў, прызвычiлiся, што з розных прычынў рук днго члвек пдымецц н iншг. Аднк нiколi ў гiсторыi кольксьць збойствў ня вырсл д цяпершнiх мштбў, нiколi ня былi яны тк удл плянвныя i зргнiзвныя дый нiколi не рбiлiся з мтывў тк нiзкiх i нiкчэмных. Стн з Крмля зўзяўся, кб збiць ня менш, як душу члвек. Кб гэт сягнуць, ён мусiў пняволiць сотнi мiльёнў. Мы ня мем дклднг лiку хвярў, ле ведем, што некторыя меншыя нроды ўжо Мскоўшчын зусiм вынiшчыл. I ян сяньня, як нiколi, прдўже прцэс вынiшчэньня людзей шляхм тк звнй клясвй брцьбы ды ў кнцлягерх Сiбiры. У смй свецкй iмпэрыi ня трэб чкць д 1984-г году, бо жхлiвы лд, якi прдугледзеў Джордж Орвэл, тм дўно ўжо iснуе.

Гэтт Алесь зноў крыху зтрымўся, гледзеў злю. Добры тктычны ход, кб пвялiчыць вгу тго, што ме скзць.

- Цяпер я зьвяртюся д тых, кторыя сьведм i хвотн служць мскоўскiм тырнм: - вы не пвiнны цешыцц з тго, што не зьяўляецеся звычйнымi збойцмi. Вы ёсьць нйбольш нягоднымi зь нягоднiкў i нйбольш нiкчэмнымi зь нiкчэмных. Служыце нйбольшму врвру, якi клi-небудзь iснвў тму, што пдняў ён свю зкрывўленую руку н сме велiчне i сьвятое, што ёсьць у члвецтв. Вы пзбўленыя двгi выступць супрць людзей у дкрытым бi iдэяў i iнтэлекту, вы бiцеся сьмел глянуць у дкрытыя вочы сумленнг й вольнг члвек. Як чэрвi, поўзеце ў цёмных кутох, як злдзеi, ходзiце i бкрдеце iншых нчмi i, як трусы, нпдеце н добрых i сумленных людзей ззду. З гэт вы зслужылi й будзеце ў бескнечнсьць чсу нсiць пгрду й гньбу, н вс будзе ляжць пркляцьце роду людзког!

Шквлм срвлся бур плдысмэнтў i крыкi дбрэньня пчулiся з злi. Вер ж скорчылся ў свiм крэсьле i ейныя рукi, што мелi пмгчы гульным плдысмэнтм н злi, дрыжэлi. Ян цяпер не мгл пзiрць н члвек, кторг, здецц, нядўн яшчэ моцн кхл. Гэт-ж ёй здлося, што пры гньбвньнi прысутных "нiкчэмнiкў" ягоны пдняты ўкзльны плец якрз быў нкiрвны н яе. Не нзывючы прозьвiшч, ён яе ляў перд гэтй вялiзнй грмдой нроду. Не мгло быць нкш.

Рптм быццм згусьцел, высхл ў роце пветр, блiвў яе пот, пжввеў пульс. Ян цяпер стрлся нiкому не глядзець у вочы. Уцякць, уцякць дсюль трэб! А як-ж! Многiя з гэтых людзей нпэўн пдзрюць яе, ведюць, што i ян мгл д сьмерцi Шпк спрычынiцц. Трэб бвязкв вось цяпер недзе схвцц, чым длей дсюль. Ды ян-ж ня мож прост ўстць i ўцякць дсюль н вчох усiх прысутных... А гэты Нiк Лок збоку, як нўмысн, усё счыў з ёю.

38

Псьля Алесевй прмовы был прчытня i прынятя рэзлюцыя, якя, дзнчыўшы сьмерць выдтнг пiсьменьнiк, суджл клянiяльную i нтыбелрускую плiтыку бльшвiцке Мскоўшчыны ў Белрусi, гньбвл ўсходня-бэрлiнскi кмiтэт i ягоную пдрыўную дзейнсьць сярод белруске эмiгрцыi, зклiкл вольныя i дэмкртычныя дзяржвы пдтрымць вызвольне змгньне пняволенг белрускг нроду супрць бльшвiцке мскоўске iмпэрыi. Клi зкрылся зслон н сцэне, Вер скзл Нiку, што пбяжыць сьвяжыцц.

- А дзе дзяўчын? - спытўся ў Нiк Алесь, выйшўшы з-з сцэны.

- Скзл, што пбяжыць недзе ў жночую, сьвяжыцц. I нвошт тбе гэт было?

- Што ткое?

- Тя гворк д збойцў, цi, як ты iх нзывеш... Нвошт гэт?

- А я ўпэўнены, што нехт зь iх тут ёсьць. Прдчувю, што скор будуць нейкiя вынiкi з гэтг. Як выглядл Вер, клi я прмўляў?

- Дзiўн... Бледня, зсяроджня ў сбе... Мне здвлся, што ты яе бiчвў, i ян цярпел, дрыжэл... Цi ты яе ў чым пдзреш?

- Як ты думеш? - скзў Алесь. - I глянь хто тут! Глё, рыбк! Як мешся?

Побч стяў худы, цыбты, у джынсх i спртовй гвйскй кшулi, брослы рыжй бродкй i доўгiмi влосмi рэпрцёр млдог веку зь мясцовй, сьхiльнй д розных сэнсцыяў, гзэты.

- Цi ёсьць якiя нвiны ў спрве збойств мiстр Шпк? - спытўся ён у Алеся.

- Чму-ж вы, бойсы, ня спытецеся ў плiцыi?

- Яны мног не гворць, дно кжуць, што сьледзтв вядуць. А з вшй гутркi н сцэне мне здлося, што вы больш ведеце, чымся дгэтуль дкрылi. Мгчым меце кго н воку? Можце пдзялiцц з нмi свiмi скрэтмi? Будзьце добрым, мiстр Якiмовiч!

- Ням дурных, мiстр рэпрцёр. Мож я ведю больш, чым кжу, мож й ня ведю. Дведецеся, як той чс нстне.

- Дзякую з iнфрмцыю, - скрывiўся рэпрцёр i дыйшоўся.

Зля ўжо нплову пусьцел. Алесь i Нiк шуклi Веру, ле нiдзе яе ня бчылi. Ппрсiлiлi сяброўку, кб прверыл жночую прыбiрльню. I тм Веры ня было.

- Слухй, Нiк, зрбi мне лску. Я не мгу дсюль пйсьцi яшчэ. Абвязкi, ведеш... Будзь добрым хлопчыкм, педзь д Веры н квтэру, пбч, цi ян дом. Не тэлефнуй. Мне здецц, што нешт дбывецц. Ты пгуляй у дэтэктыв. Клi што вельмi вжне, пзвнi сюды, кб мяне выклiклi.

- Ты ёсьць генiяльны, мой бос, ды вельмi зычлiвы й шчодры. Адрзу бягу. Цi твя любоў яшчэ жыве iз той прстытуткй Нiнй?

- Прыкусi язык, мой хлопч! - усьмiхнуўся Алесь. - Мiс Ляскiн ёсьць вельмi шнвнй прыгжуняй i Вер яшчэ зь ёй жыве.

- Добр, бцьк, ты выйгрў. Ужо бягу.

- Вось добр, сынок. Як вернешся, куплю тбе чрку!

Нiк вярнуўся мо пўгдзiны пзьней. Зь ягонг быяквг твру Алесь ня зусiм дгдўся, што здрылся.

- Дзьверы змкнёныя, у пкоi ням сьвятл. Выгляде, што твя мр некуды шмыгнул. Не бвiнвчвй мяне. Стяў пд дзьвярмi, стукў i звнiў, - дрпртвў Нiк.

- I нiчог?

- Ням яе, мусiць, дом.

- Дзякую тбе з пслугу, Нiк. Дзе-ж ян мгл пдзецц?

- Ты-ж кзў мне, што чкеш нейкiх нсьледкў д све прмовы. Ужо меш iх.

- Мяркуеш, што я яе сплохў?

- Цi-ж я, млвучны й нягодны цябе, мудры нстўнiк, мгу спсьцiгнуць велiч тве мудрсьцi? - iмiтвў Нiк вучня нейкг нтычнг ркул.

- Перстнь, жртўнiк! - ушчыкнуў яго з бок Алесь. - I што я мю цяпер рбiць?

- Двй зглянем у буфэт, мож чрк грэлкi твю мудрсьць усклыхне! - зпрпнвў Нiк.

Пйшлi. Н злi ўжо пчынўся кнцэрт. Цяпер Якiмовiч турбвўся. Плiцыi нiчог пр Веру не кзў, хця пновму глядзеў н яе псьля сьмерцi пiсьменьнiк. I цi рз у гутркх з суродзiчмi бяцў пмгчы рзьвязць прблему збойств. Дзяўчын цi то прост сплохлся, цi бхiтрыл яго. Прпл вельмi вжне кльцо ў лнцугу. Верыны ўцёкi ўжо ствiлi яе ўцень. Клi гэт былi ўцёкi. Прўд, мгло здрыцц нешт зусiм iнше. Алесь нвт бяўся думць пр ткое: дзяўчыну мглi схпiць бльшвiцкiя генты. Цi цяпер пдняць трывогу, пведмiць плiцыю? Спрв ндзвычйн длiктня. Трэб сьцярожн, кб не пшылi цябе ў дурнi.

Н нступны дзень Алесь дведўся д Нiны Ляскiн, што дзяўчын быццм был дом псьля тго, як Алесь узяў яе н сустрэчу, ле недзе зьнiкл. У грдэробе, - кзл Нiн, - зьнiкл i дзяўчынiн вопртк. Клi-ж Вер не зьявiлся н прцу псьля тго сьвятог Лебярдзея, клi Нiн Ляскiн зпэўнiл Алеся, што нiчог д яе ня чул, ня ме нiякiх вестк куды ян пдзелся, Алесь дў плiцыi дныя пр Веру Мк i ппрсiў, кб яе знйшлi. Прычынй нзвў тое, што ён дзейнiче як ейны бос з Трыфты Тонi, якi шуке све рботнiцы, што бяз прычыны пкiнул прцу.

39

Вер выйшл з тэтру, дзе дбывлся сустрэч, мль нiкiм незўвжнй. Тк ёй здвлся. Зтрымл перше тксi й згдл ехць ддому. Цяпер дн iдэя кiрвл ёю: уцякць як нйскрэй, длей д вчэй людзкiх! Прыехўшы, змкнулся ў пкоi, ня ўключл сьвятл хоць ужо зьмярклся.

Ян звiхлся, кб зхпiць з сбою сме небходне ў дрогу. Перплохў яе звнок пры дзьвярох. Сел н кнпу, прытiл дыхньне, прыслухоўвлся. Хто гэт мож быць? Мож Кпшун? Стры бсяк нпэўн бег з ёю. А што будзе, клi зрз зьявiцц Нiн, пбчыць яе гэтт ў пкоi безь сьвятл й дведецц, што ян не рэгуе нвт н звнок, кб некму дзьверы дчынiць? Гэтке нешт мгло здрыцц. А той нехт з дзьвярмi зноў нцiснуў н звнок. Мiнул пр хвiлiнў. У клiдоры пчулiся крокi, што ддлялiся. Вер пдскочыл д вкн, пзiрл прз шчылiну ў шторх. Тк, гэт Кпшун. Ён зтрымўся н ходнiку, кiнуў вчмi н ейне вкно. Вер дхiлiлся. Трэб сьпяшыцц. Адзiн хвост з ёй ужо ёсьць. Уцякць трэб дсюль!

Якрз клi ўзялся пквць вопртку ў чмдн, шукючы ў змроку свiх дкумнтў i грошы, якiх зўсёды не хпл, зноў дзвўся пры дзьвярох звнок. Вер пцiху лял тго некг з дзьвярмi. Прйшл хвiлiн. Зноў звнок. Дзяўчын бялся, што гэты нехт зтрымецц з дзьвярмi дўжэй, чымся Кпшун. Але неўзбве i гэты, чувць, пйшоў. Ян пдыйшл зноў д вкн i неўзбве пзнл свйго сусед, што быў побч яе ў тэтры н сустрэчы.

Вер выклiкл тксi й пехл н чыгунчную стнцыю. Якрз дыходзiў той цягнiк, што ёй быў птрэбны. Якое вялiке шчсьце! Уцячэ з гэтг горду, д гэтых людзей, кторыя тк бшмулялi, скнфузiлi ейне жыцьцё. Пэўне-ж, у тым вялiкiм гордзе, куды ян пербiрецц, чкюць яе новыя неспдзеўкi. Але тм ёсьць у яе сяброўк, кторя см ўжо добр ўлдзiлся i Веру дўно нстойлiв зпршл д яе пербрцц. Купiўшы бялет, Вер, цяпер ужо зусiм спкойня псьля вялiкг рнейшг хвлявньня, нкiрвлся ў вгон.

40

Другi лiст д мткi Алесь трымў н нступны дзень псьля Лебярдзея. Пдрыхтвны н нйгорше, дрыжчымi пльцмi рзрвў кнвэрт. I ўзноў пжввеў, здвлся, пульс крывi. Мтк пiсл:

Мой дргi сынок Алесь!

Я пiсл тбе месяц нзд i ты мусiць трымў лiст, бо ён нзд не вярнуўся. Я ўстрывожня. Чму ты не дкзў? Пршу цябе, сынок дргi, пiшы д мяне, я хчу ведць як ты жывеш.

Длей мцi згдл сёе-тое з жыцьця вёскi, псьля мль кзённе "я жыву добр", тды глоўне:

Мой сынок, я дчулся, што ты тм сярод ншых суйчыньнiкў робiш пдрыўную врожую рботу супрць ншй рдзiмы. Клi гэт тк, дык пршу цябе не рбiць тго. Ншто крыўдзiць свiх людзей, шкодзiць iм? Ты чуеш, Янк?

Слухй свёй мткi i няхй Бог блслвiць цябе, сынок дргi. Чкю твйго дкзу. Я зўсёды твя мтк, зь любоўю д цябе Ален.

Алесь неклькi рзоў прчытў той лiст, нпiсны н шурптй, с школьнг сшытк, у клетчку, пперы. Ясным стл, што н мтку ягоную дпведныя воргны робяць нцiск, прост зьдзекуюцц iз гротнй жнчыны. Нйбольш пгржльнй был фрз: "Ты чуеш, Янк?" Янкм нзывўся Алесеў бцьк. Мцi чст клiкл гэтк, клi бцьку неклi збрлi й недзе змрдвлi. Адылi ян ня ўжывл ткой фрзы кжны дзень, дно тды, клi нейкi вялiкi боль цiснуў сэрц, клi не мгл ня выкзць ндзвычйнй трывогi.

Алесь бчыў у гэтым лiсьце руку нягоднiкў з КДБ. Мтчын "просьб", кб не рбiў шкоды свёй "рдзiме". Знчыцц, згд д воргнў - спынi "врожую" прцу! Ну што стнецц, клi ён не пслухе ды ня спынiць? Холдн н сьпiне. Мтк был зложнiцй. Алесь, ейны "дргi сынок", кпў мтцы мгiлу. У тую ноч Алесь ня мог зснуць, кiдўся н ложку ў бяссоньнiцы, жхлiвыя думкi не двлi супкою. Сьведмсьць све бяссiльнсьцi тм, дзе птрэбня моц дух й цел. Нвт нсонныя тблеткi не пмглi.

41

Ндыйшлi жхлiвыя днi й ночы, цi ночы й днi - Алесь ня мог уцямiць што з чым iшло, клi што кнчлся й чым ды дзе бмяжоўвлся. Нйвжнейшй i прыгнятючй спнукй было ждньне, кб пзьбегчы рэльнсьцi, кунуцц недзе ў нечым iншым, як у той дной песьнi нейкг "мстк" рок-н-ролу сьпявецц: "спынiце сьвет, я хчу зьлезьцi!" Але як гэт зрбiць? Пры помчы лькголю? Клi ў мiржы п'янкi пчнуць прсьвятляцц мзгi, зноў нбухй поўную шклянку брыды... Тк, цi не?

Клi гэт пчлося? Дв цi тры днi нзд? Ня прыгдвецц. Хто яго веде... Чст звнiў тэлефон. Многiм сябром з прцы, i нвт смому Двiду Зэлмну - тму смму няспыннму дынмо, - двялося скзць, прост з мосту тк дрэзць, кб ня дурылi ягонй, Алесевй, глвы, кб смi дпрвiлiся ў зслужне iмi пекл, яго, Алеся Якiмовiч, пкiнулi ў супкоi. Яму гэты бiзнэсвы сьвет брыдзеў, ён пынуўся ў iншым, тумнным, дзе трцiш р'ентцыю чсу й месц, дзе не стiць i не цяўке нд тбою нейкi гультявты цяльпук цi iншя нзол. А вы - усе к чорту! Я см сбе цяпер гспдр. Нплявць н вс усiх!

Мтк, дргя ты мя, мiля, родня! Дзесьцi ў iмгле нейкй ян... Плкл, клi нмўлял яго стцц, клi пкiдў яе. I гэт ейне жхлiве: "Ты чуеш, Янк?" Роспч.

Дволi гэтых телефонных звнкоў. Дволi гэтг брыдлг сьвету. Алесь схпiў i вырвў тэлефонны провд. Во як! Цяпер перстнуць дкучць. Пстнвiўшы, што ён ужо нешт кнструктыўне зрбiў, устў, пйшоў у пкой з вннй, пзiрў у люстэрк. Адтуль глядзеў н яго брослы брдою, з чырвонымi вчмi схуднелы твр. Цi гэт ён, Алесь Якiмовiч? Бож мой! У пкоях ням нiякг прдку. У хлдзiльнiку пуст. Колькi гэт чсу мiнул д добрй стрвы? Н цэле шчсьце яшчэ был грэлк. Ён нлiў плову шклянкi, тут-ж выпiў мль дным глытком. Як гэт стлся, што глв ткя цяжкя, ледзь не цэлую тону вжыць?

Ён у пiжме. Ён-ж дом. Гэтк i добр. Нвошт нешт iнше прнць? Алесь рсьсеўся ў крэсьле-гойдўцы н бльконе. Цяпло лькголю рзьлiлося п ягоным целе. Блслвёне няведньне рэльнсьцi. Як цудоўнй i прынднй ёсьць пустт, клi ты рэльн ня iснуеш. Недзе, прўд, дчувеш нейкiя фiзычныя птрэбы, функцыi i д тго пдобне... Але зтое поўня духовя пустэч. Нйбольшя небясьпек н сумежжы, дзе сьвiтньне перходзiць у зьмяркньне, цi як яно тм... Рэльнсьць высоўве свю гiдную мску. Вон яе!

42

Нзойлiвы стук у дзьверы i з дзьвярмi глсы. Алесь не врушыцц. Стук пўтрецц куды глсьней.

- Ал, дчынi, ты гультй! Мы ведем, што ты дом.

Голс Нiк Лок. Алесь не дкзве.

- Ал, слухй, дчынi! Клi не дчынiш, вылмiм дзьверы!

- Iдзеце к чорту! Я не хчу вс бчыць. Нiког не хчу бчыць. Чму вы, добрыя людзi, ня можце пкiнуць мяне ў супкоi? Адчпiцеся д мяне!

- Слухй, Ал. Я ёсьць твой добры сябр Нiк Лок, с мной ёсьць яшчэ дзiн твой добры сябр Анды. Мы толькi хочм з тбой пгутрыць. Слухй, будзь добры хлопец, дчынi нм.

- Я кзў... А ну вс! Окэй, няхй сбе.

Алесь устў i дмкнуў дзьверы.

- Ай, яй-яй, як гэт ты мог тк зьдзеквцц нд смiм сбой! жхнуўся Нiк, убчыўшы змрнелг Якiмовiч.

- Як гэт ты тк ухiтрыўся зьмянiцц? Двй руку! - усьмiхнуўся Анды.

- Клi ўжо сiлй улезьлi, то сядяйце. Ня буду прытврцц, што я рд вс бчыць, - скзў Алесь.

- Ты перстнь. Мы ведем усю рэшту. Двй цяпер прверым, што i як тут у цябе, - пгспдрску гврыў Нiк. Ён дчынiў хлдзiльнiк i сьвiснуў. Зiрнi, Анды, зусiм пусты. Цi ты, Ал, пстнвiў сябе голдм змрыць? Клi гэт ты еў пошнi рз?

- Ня пмятю, - пд носм буркнуў Алесь.

- Дык ндзенься, хдзем, нешт зьядзём, - цягнуў Алеся Анды з руку.

- Пчкй, мой добры сябр, мож псьля. Перш дй мне зкурыць.

- Дык што гэт ткое? - пытўся Анды, клi Алесь прыкурвў. - Цi ты ня ведеш, што тк можш свю прцу стрцiць?

Алесь з прысьвiстм зцягнуўся дымм. Выглядл, што нмгўся iгнрвць сяброў.

- Неклi чытў я пр гiндускiх мнхў, цi мудрцоў, - пчў ён, не звжючы н тое, цi яго слухюць цi не, - ведеце, пр гэтых, што мэдытцыяй i рэжымм iзляцыi стрюцц спсьцiгнуць Бог, цi тую ступень дскнлсьцi, якя роўня Стврыцелю. Я думў мног н гэтую тэму. Мяркую, што трэб цяжкiх нмгньняў, кб тое сягнуць, клi нгул нешт пдобне ёсьць дступным для людзей. Клi тм птрэбныя вялiкiя нмгньнi ды ндзвычйня кнцэнтрцыя, дык гэт не для мяне. Мё ждньне вельмi сьцiпле: пкiньце мяне н нейкi чс у супкоi, збудзьцеся пр мяне, не дкучйце. Пытешся см сябе: цi гэт зшмт, цi гэт ткое вялiке вымгньне? Выгляде, што тк... Глядзiце. Гэтт я змкнуўся, длучыўся д сьвету, нiкому н горл ня лезу, не дкучю. Ну й што, вы думеце, здрылся? Усе спрбуюць вылмць ме дзьверы.

Ён спынiўся, пзяхнуў, устў, пчў хдзiць няроўнымi крокмi, зноў сеў.

- Мксiм Бгдновiч неклi скзў: "Процi цячэньня вды змож толькi жывое пплыць, хвлi-ж ркi зўсягды цягнуць тое, што скончыл жыць". Мяркую, што я - нi жывы, нi мёртвы, пэт збыўся скзць, што ме рбiць члвек у мiм плжэньнi: плысьцi супрць цячэньня, цi скончыць жыць...

- Двй, нйперш рскжы нм, што тбе дкуче, - скзў Анды.

- Дзякую вм, бойсы, што дведлi мяне, хоць я i хцеў-бы сядзець у дзiноцтве. У гэты чс я не пршу нiчыёй пдтрымкi. Кропк. Мушу прйсьцi, цi перплысьцi мног мiляў, пкуль вылезу н слiдны берг.

- Чуеце, якiя вжныя словы! - укiнуў нецярплiв Нiк. - Скжы нм, цi ты стрцiў розум тму, што дзяўчын д цябе ўцякл?

Алесь нвт ня зiрнуў н Нiк. Пмлу, быццм пр нешт рзвжючы, ён выцягнуў з пчкi другую цыгрэту, зкурыў. Углядўся ў клуб дыму.

- Зпрўды ня ведю, цi мог-бы я тбе нешт вытлумчыць, клi-б нвт спрбвў...

- Спрбуй!

- Бюся, што не зрзумееш, хлопч.

- Пстрюся.

- Ты, мой сябр, некторыя здрэньнi цi выпдкi, цi няшчсьцi мусiў-бы пержыць. Яны зндт скмплiквныя, кб iх пiсцць, цi пр iх рскзць.

- Не нсядй, Нiк, - рiў Анды. - Мем чс.

- Цi вы, добрыя людзi, ня можце свiмi прымiтыўнымi мзгмi зрзумець, што я хчу мець перпынк? Вы сiлю цягнеце мяне нзд у тое брхло, што нзывеце жыцьцём. Я не хчу яго. Нейкi чс я хчу псядзець н плоце, прыгледзецц як влочыцц грмд рзумнг нроду.

- Але-ж ты руйнуеш усё, што д гэтг чсу здбыў, - зўвжыў Нiк.

- Руйную? - скрывiўся ў твры Алесь. - Цi дпвяде тут гэтке слов, я ня ведю. Неклi здвлся мне, што я д нечг iмкнуўся, рбiў пргрэс, сблiв тды, клi пчынў новы шлях у гэтй бгтй, дзiўнй i слб зселенй крiне. Першы рз у жыцьцi, здецц, сонц было д мяне ўсьмiхнулся. У мёй дзiцячй нiўнсьцi мне здвлся, што дкрыў я нейке свё Эльдордо. I я - вялiзны дурнь, спдзявўся, што прыйшоў нрэшце i для мяне новы пчтк. Я ўскочыў н гэтую пнтную дынмiзмм крузэлю, быў зхоплены ёю, пмгў iншым, кб будвць, рзьвiвць, пляпшць i тк длей. Тк, сябры ме дргiя, нейкi чс глв мя тршчэл д рдсьцi. Не збывйцеся, што д прыгоннг хлоп ў Свецкiм Сюзе i д экзэкутыўнг крэсл ў кндыйскiм бiзнэсе дрог дўгя, цяжкя, з многiмi ўхбмi. Я прйшоў яе, меў слiдныя сновы спдзявцц, што будучыню сбе ўжо зпрўды, як трэб, збясьпечыў. I днго дня тое вялiке здрэньне было... Мяне сьцягнулi ўнiз, зьвязлi. Кротк гворчы, я пынуўся тм н смым дне, дзе неклi пчынў, з дбўкй усьведмленьня, што я зўсёды туды нлежць мю. Цяпер, - Алесь пгржльн выствiў укзльны плец у бок сяброў, - цi вы сбе ўяўляеце што гэт знчыць пынуцц н смым нiзе, дкуль ты пчў, без ндзеi, што дтуль неклi выкрбкешся?

- Гворыш нейкiмi згдкмi. Хто цябе i ў якi нiз сьцягнуў? Нiхто! скзў Нiк.

- Я бчу, што вы, мудрыя гловы Трыфты Тонi, усё яшчэ нiчог ня скумеклi. Мусiце пмятць, што стлся з пошнi месяц у мяне i ў ншй белрускй клёнii. Перш з ўсё - збойств Шпк, - няхй Бог прыйме яго н ўлоньне Свё! Тды ўцякл некуды Вер, цяпер гэт вось!

Алесь узяў шэрг колеру кнвэрт i трымў яго перд Нiкм.

- А што гэт ткое? - зцiквiўся Анды.

- Лiст д мёй мткi. Я-ж кзў вм пр яе рней, цi-ж ня тк?

- Тк, ты згдвў пр яе неклi...

- I цi вы ўяўляеце, чму ян пiш? - Алесь пчў хдзiць п пкоi, грчыўся, пвысiў голс. - Тму што ёй згдлi, вось чму. I што ян пiш? Цяпер, джэнтлемэны, пслухйце яе: ян просiць мяне, кб я перстў прцвць тут у грмдзкiх ргнiзцыях свiх суродзiчў. Прц мя тут у Кндзе сярод ншых людзей, кторыя стрюцц прыжыцц, стць н ногi, прцу здбыць, дзяцей н добрых людзей гдвць, у свiх сьвятынях пмлiцц, вось гэтя мя прц, гэткя бясплтня рбот мiж свiх, ян, - чулi вы ткое супярэчыць iнтрэсм бльшвiцке дзяржвы i iмi пняволенг белрускг нроду. Вы, ме добрыя сябры, нпэўн ўжо дгдлi ў чым спрв: лiст той прдыктвлi мтцы кмунiстычныя плiтрукi. Хрктэрн, што й мов бюркртычн-кзёння, якрз ткя, якой мтк мя нiколi, пiшучы д мяне, не ндумлся-б ужывць. Але сме вжне ў тым лiсьце, што мя дргя мтк, - дй ёй, Бож, мног здроўя! - сумел мяне персьцергчы. Ян туды ў тэкст лiст ўствiл ткую фрзу, якую, - я пэўны гэтг, - ян ўжыве толькi, кб пердць сiгнл вялiке небясьпекi. Як вм гэт пдбецц? Цяпер-ж, клi ждеце длей зглыбiцц ў гэтую спрву, я мгу iлюстрвць. Ёсьць тя гргр-дзяржв. Яе тут у Кндзе нзывюць iрнiчн "рсейскi мядзьведзь". Тэрмiн гэты, мгчым, неклi псвў д црскй Рсеi, ле не цяпершняг гiгнт, якiм згдве бльшвiцкя мфiя. Я вось гэтую бльшвiцкую iмпэрыю, што цяпер ян ёсьць, прырўняў-бы д крывжэрнг ктопус. Ён душыў-жор мой нрод i рдню, цяпер ужо выцягве шчупльцы, кб i мяне прглынуць. Ведючы пходжньне й хрктр гэтг дэмн, мгу дволi дклдн прдкзць, што длей здрыцц...

Алесь спынiўся, як быццм чкючы, кб яго зхвоцiлi прдўжць. Мужчыны пзiрлi н бледнг i ўсхвлявнг сябру.

- У свiм нступным лiсьце мм, пд дыктоўкй гэтг смг ктопус, будзе прсiць мяне... Не, чкйце, ян будзе пэлявць д мяне, ужывючы тыя дыктвныя слджвыя кзённыя словы, кб я дмоў вярнуўся. Абвязков гэтк будзе. Мтк д мяне зьвернецц: вярнiся, сыночк родненькi! I яшчэ ў гэным лiсьце, у дпведнй форме зьявяцц бяцньнi, - тк, бвязкв бяцньнi! - што бцькўшчын, якую яны нзывюць рдзiмй, з рдсьцю прыме н ўлоньне свё гэтг блуднг сын ды выбчыць яму ўсе грхi вялiкiя i млыя, кторыя ён, блукючы п чужыне, супрць той смй рдзiмы нрбiў. Ды тое выбчэньне гэных нiбы грхоў ме нступiць, - зўвжце гэт, - толькi псьля тго, клi я пкюся, выбчэньня тког ў iх, нiзк пклнiўшыся, ппршу. Знчыцц, як усёроўн н споведзi: кюся, кюся, кюся, выбчце мне грэшнму. Дпусьцiм цяпер, што я мю нмер якрз ткi крок зрбiць. Бязумоўн, я не зрблю тк, ле ўявiм сбе ткую сытуцыю. З якiя гэт грхi i ў кго я мю спвядцц ды выбчэньня прсiць? Але-ж, не ў кго iншг, як толькi ў мскоўскiх крымiнлiстў, iхных белрускiх янычрў, знчыцц тых, што пняволiлi мю бцькўшчыну, нрод зпрыгонiлi, зрбiлi жывое пекл ў ёй... Вось кго...

Алесь хiстўся, хдзiў яшчэ п пкоi.

- Але-ж пршу выбчыць, - думўся ён, - я згврыўся i збыўся пр вс. Пчкйце, клi лск.

Ён прынёс з кухнi шклянкi, нпоўнiў iх сдовй вдой зь лёдм, ў чркi пнлiвў грэлку.

- Прпную, з нше здроўе! - скзў Алесь.

Выпiлi.

- Пршу ўзяць пд увгу, што ме суродзiчы выгннцы, уключн с мной, цяпер вядуць вйну. Прызнцц трэб, дзiўня гэт вйн. Нш ворг трыме ў няволi ўсiх зложнiкў, ме вялiзныя зпсы мунiцыi i мль небмежвныя мтр'яльныя рэсурсы. Зпрўды, мы ня мем мль нiякiх шнцў н посьпехi ў ткiм няроўным змгньнi, нi днго ў мiльёне. Усёроўн мы робiм рух, быццм б'ёмся, мы нвт нмгемся перконвць свой бок, што мем нейкiя здбычы, пэўне-ж н iдэлягiчным фроньце. Але нiког тут не бмнеш. Хоць не пчуеш пр гэт д кндыйскг мiнiстр iмiгрцыi, мы - гэт знчыць бльшыня нс, Белрусў, псьлявення iмiгрцыя, - пынулiся тут з плiтычных прычынў. I ў гэтй крiне мы прцуем н грмдзкiм i плiтычным груньце, як нейкiя мiсiянеры. Мы пынулiся тут, кб мбiлiзвць помч для пкрыўджных, пняволеных, для тых, якiх бязбожны ттлiтрны i крыввы фшыстоўскi рэжым з Мсквы вынiшче мiльёнмi. Мы рскзвлi пр лёс пняволеных нязьлiчоную кольксьць рзоў. Мы прсiлi зрзуменьня, ппярэджвлi й сьцерглi гэтую крiну й цэлы сьвет, што клi кмунiстычны рквы ргнiзм ня будзе зьнiшчны, клi ягоны рост ня будзе стрымны, дык ён цэлы вольны сьвет пняволiць i зьнiшчыць. Ну i якi з тго вынiк? Сьвет, д яког зьвяртемся, як кзў дiн клег мой, цынiк "бесится с жиру", ён iз пблжлiвй усьмешкй глядзiць н нс, як н нейкiх дзiвкоў. Ён спкойн прыглядецц, як некторыя нроды ў кмунiстычным ярме ўжо душцц ў пердсьмяротных кнвульсiях. Госпдзе мой, чму Ты двярнуў д нс твр свой?

Амль здыхючыся д ткой узьнёслй рыторыкi, Алесь спынiўся, прыкурыў новую цыгрэту.

- Я нiколi не ўяўляў тго, што яно гэтк ёсьць! - голсн зьдзiвiўся Нiк.

- Гэт цяжк ўявiць, гэт ня гульня ў гкэй, - стрўся ўсьмiхнуцц Алесь.

- А якую ролю тут Вер Мк iгре? - спытўся Анды.

- Вер, мя любоў, - зглыбiўся ў iншы сьвет Алесь, - iдэл мiх доўгiх i нязбытых мрў, пмгтя ў збойстве вялiкг й выдтнг члвек. Сымбль чыстй i незплямленй крсы й прыгожя зьяв з кмунiстычным чрвяком унутры сябе, мдэль скромнсьцi i шпiён бяз прэтэнзiяў... Гэт, хлопцы, гульн гворчы, вобрз дзяўчыны, пр якую мов. Я зпрўды ня ведю, цi мю прв ёй дкрць. Мгчым, што ян ме нейке прўдньне... Цяпер-ж ян зьяўляецц дной нiтчкй, якя вядзе д выршэньня спрвы збойств. Аднк, мгчым, што кмунiсты ўжо яе прыбрлi. Прызнюся, што вобрз гэтй дзяўчыны ня месьцiцц ў мёй глве i цяпер. Выгляде, што я сустрэў дзьве дзяўчыны, дну - зпрўдную, цел й кроў з усiмi, як прыкзк кж, бродўкмi; другя - твор мйго ўяўленьня, сьцiпля i незрўння ў свёй прыгжосьцi цнотк, ляля, ццньк. Клi-б зьявiлся ян перд мною, зсыпў-бы яе пцлункмi i скзў-бы ёй, што ўсё тое, што стлся рней, клi ншыя воргi змрдвлi тког выдтнг члвек, у чым пмгл ейня рук - гэт нейкi дурны кпрыз цi недрэчнсьць. Iснуем толькi мы з тбой, Верчк, мы i нше кхньне. Iншым рзм, клi-б трпiл ян ў ме рукi, хцелся-б выцiснуць зь ейнй мяккй шыi пошняе дыхньне...

Алесь тк згмнiўся, кунуўшыся ў свiм пчуцьцёвым сьвеце, што, вiдць, збыўся пр прысутных сяброў. Цяпер-ж ён рптоўн пвярнуўся.

- А што вы тут робiце? Цi ня бчыце, што цярплю зьдзекi? - крыкнуў, быццм рзьюшны.

- Ал, спынiся, успкойся! - скзў спкойн Анды. - Цi-ж ты ня бчыш, што мы прыйшлi, кб тбе пмгчы?

- Не, бойсы. Ад шчырг сэрц вм дзякую, ле вшя помч гэтт нептрэбня. Я стю нд пропсьцю. Удом мтку нцiскюць, кб нмўлял мяне вярнуцц, знчыцц прост ў рукi дэмн. А тут... Ведеце, мне птрэбны чс, кб пердумць, пдтсвць, зрбiць пдлiкi мiнулг. Я цяпер, у ткiм стновiшчы няздольны д жыцьця. Мушу зрбiць рзьлiкi з сбой, зь Верй... Бяз вшй дпмогi...

- Ты, члвеч, цi ты здурэў зусiм, цi што? - выбухнуў Нiк. - Ты-ж стрцiш свю прцу. Зэлмн кзў...

- Чкй Нiк, мўчы. Выгляде, што мушу тбе тлумчыць простй мовй. Слухй, мой сябр: мне бслютн нявжн, што Зэлмн кзў, што нехт пр мяне думе цi кж. Мю перд сбой прблему, якую мушу см выршыць i ждю, кб мяне гэты сьвет н нейкi чс пкiнуў у супкоi. Будзь лсквы, скжы Зэлмну, няхй iдзе ў возер скочыць! Зрбiце мне, хлопцы, лску, пкiньце мяне смог. Мне прыкр, ле ня чуюся...

- Окэй, Нiк, пойдзем, - устў Анды. - Пмятй, Ал, клi зптрбуеш помчы, толькi сыгнлу д цябе чкем.

Клi сябры пкiнулi яго, Алесь пствiў Чйкоўскг птэтычную сымфонiю. Зслухўся, згойдўся ў свiм крэсьле-гойдўцы. Гвлтоўны плч трос ягоне зглдле з пошнiя днi цел.

Н нступны дзень зьявiўся д Якiмовiч см Двiд Зэлмн. Алесь быў крыху зьдзiўлены, ле ндт ўдзячны свйму босу з ягоную вiзыту. Хлодным i зрўнвжным тонм Зэлмн перконвў Алеся, кб вярнуўся недклдн н прцу. Зь некторым нмгньнем Алесь выясьнiў крмнiку, што тк, у цяпершнiм эмцыянльным хосе, ён зусiм няздольны д нiякй прцы. Пспчувўшы яму, Зэлмн нмякнуў, што прц н яго ня будзе доўг чкць i пйшоў.

43

Неўзбве псьля Новг году Нiк нведў Мнтрэл. У першы дзень плгоджвў бiзнэс, н другi пйшоў зглянуць у мясцовы тэтр брлеску. У свiх тэтрльных упдбньнях Нiк меў просты смк. Пдблся яму шорсткя кмэдыя больш чым нейкя склдня i сур'ёзня дрм, мэлядыйня пэрэт брл верх нд грнд-опэрй. Чст зглядў у брлеск.

У рньнi чс, клi ён прыйшоў, н злi пуствл мног крэслў дык Нiк прымсьцiўся ля смй сцэны. Нейке млдое грлпнiсте стврэньне прсьпявл пру ппулярных нумроў пп-музыкi, выступў штукр. Кнфэрнсье рэклямвў гурт уежджных, не дну вупрж знсiўшых "цудоўных млдых прыгжуняў". Гэныя прыгжунi, што выбеглi пбрыкць н сцэне, пд тоўстымi слоямi пудры й пмды н свiх тврх мсквлi свю "млдосьць".

Нiк ужо пзяхў у нейкй нудзе i рзвжў, цi ўжо выйсьцi, клi кнфэрнсье, псьля колькiх грубых нэкдотў пр сэкс, прпнвў зорку тркцыi.

- А цяпер, пвжныя спдрынi й спдры, - урчыст гврыў ён, - мю прыемнсьць прдствiць вм глоўную тркцыю сяньняшняг шову, змсквную цудоўную прыгжуню. Нiхто ня веде дкуль ян ў нс зьявiлся й куды пойдзе. Злежыць д вс, цi вы тут яе зтрымеце, цi ў новую дрогу дпрвiце. Вось дю вм зорку - "Змсквную Прыгжуню"!

Бляндынк сярэднягя росту, н твры мел ндзетую ружовг колеру мску. Клi пвольнымi й плўнымi рухмi пчл ян хдзiць п сцэне й рспрнцц пд слджвую мэлёдыю флейты, Нiк зхпiўся формй ндзвычйн прыгожй фiгуры. Просты, без мль зўсёды прысутнй у ткiх пкзх вульгрнсьцi, тнец. I мўчл, у зхпленьнi д гожй формы н сцэне, мужчынскя грмд. У рухх тнцоркi пркiдвлся для Нiк нейкя ндзвычйня пэзiя. Млдое, пругке цел. Не, гэт ян ня з тых уежджных прыгжуняў, што рней выбеглi н сцэну пбрыкць. Цудоўня! - зхпляўся Нiк Лок.

Клi тнцорк прыблiзiлся н крй сцэны, Нiку здлося, што ён рспзнў брысы твру яе... нейкiя, недзе бчныя. Дзяцюк пчў увжней прыглядцц. Дзяўчын, клi зноў пынулся блiзк яго, зрбiл рух, мiмлётны рух рспзнньня, цi што... Цi гэт мгчым? Тк, гэт мусiць быць ян, ня хто iншы. Трэб будзе прверыць, пстнвiў Нiк. Клi не сьмелiцц, ня будзе мець супкою. А нвошт-ж мск? Клi н пкз выстўляеш усё цел, з выняткм толькi эртычнй зоны, дык якя прычын, кб схвць твр? Срмлiвсьць? Нешт iнше. Хочш грошы зрбляць i быць iнкогнiто. Вось яно. Пбчым.

Нiк мерквў, што д згдчык трупы дрэмн iсьцi, прозьвiшч дзяўчыны ў мсцы ён, пэўне-ж, не нзве. Што ствлся? Спрбвць зглянуць з сцэну? Рызык невялiкя. Клi пргоняць, ну дык што...

Як толькi пусьцiлся знвес, Нiк шмыгнуў прз левыя дзьверы з сцэну. Ён пынуўся ў вузкiм клiдоры i пзiрў н неклькi дзьвярэй, мяркуючы ў кторыя пстукць. Дзьве жнчыны з тых рзмлявных i нпудрных прыгжунь, што брыклi рней н сцэне, выйшлi з днго пкою i Нiк спытўся ў iх дзе знйсьцi "мску". Адн зь iх пкзл дзьверы якрз у той чс, клi ў кнцы клiдору зьявiўся мускулясты выкiдйл. Нiк хутк дчынiў пкзныя дзьверы i ўвйшоў. Ён пынуўся ў млым пкоi, дзе ў кутку, ля кмоды зь люстэркм i рознй ксмэтыкй i прылдмi для прыхрошвньня влосў i тврў якрз i ўбчыў дзяўчыну, ле бяз мскi. Ян ўжо прнул сябе ў джынсы й ружовую рзьлятйку. Дзяўчын пвярнулся д Нiк д люстэрк н кмодзе. Устл.

- Я цябе чкл, - скзл ткiм тонм, быццм ян ўчор з тбою бчылся.

Нiк прыгдў змрнелг, худог, ршчрвнг i горм зьбiтг ды зьбянтэжнг члвек, яког бчыў пру дней нзд. А вось перд iм, у роўным пульсе свйго пругкг цел, з пышнымi хвлямi влосў, выклiкм млдосьцi ў прмянiстых вчох стял Алесев ццньк, iдэл ягонг кхньня, нiбыт сьцiпля цнотк, з якую дзяцюк i цяпер морыць бяссоньнiц.

- Ты сук! - гркнуў н яе Нiк i нвотмш првй рукой сьцебнуў Веру п твры. Ян бпёрлся н верх кмоды.

Ззду скрыпнулi дзьверы i Нiк зiрнуўся. Здрвенны выкiдйл зтрымўся ў дзьвярох.

- Джн! - зьвярнулся д яго Вер, глдзячы шчку, якя смылел. - Гэт мой сябр. Не чпй яго!

Выкiдйл выйшў.

- Сядй, Нiк, - пкзл дзяўчын рухм рукi кнпу.

Яе ўпэўненсьць голсу i ўсьмешк н твры зусiм бяззброiлi Нiк. Ён сеў.

- Цяпер, мне здецц, што тбе выпде выясьнiць тую плявуху i зьнявгу мяне.

- Пршу цябе, Вер, выбч мне. Мяркую, ты дгдвешся, чму я руку н цябе пдняў. Я хцеў-бы пчуць выясьненьне д цябе. Пвер мне, што клi-б я нвт шукў цябе, дык ня ў гэткiм тэтры ды яшчэ як нейкую зорку ў стрыптызе. Клi я цябе пзнў, пстнвiў з тбой пгврыць. Я прыгдў пкрыўджнг i зруйнвнг тбой Алеся. Рук зсьвярбел. Рзумееш?

- Бчыш, дык усё-ж прўд был мя?

- Якя гэт прўд?

- Ты скзў, што клi-б шукў мяне, дык ня ў гэткiм тэтры i не ў ткой ролi. Зтое я i ёсьць тут.

- Ты хочш скзць, што хвешся? У мсцы?

- А як ты думеш? Але цяпер, клi ты мяне ўжо знйшоў дык ням птрэбы больш хвцц. Тк цi не?

- Слухй, зйдземся ў рэстрн, тм пгмонiм.

- Окэй, пчкй, я ндзену пльто.

Зйшлiся ў суседнi рэстрн i селi пры стле ў куце. Гэтт было цiх. Змовiлi нпiткi i п гмбургэру н кжнг. Нiк увжн глядў дзяўчыну. Пдумць дно, у стрыптыз плезл. Якiм гэт чынм? Нешт тут згдкве. Ад кго ян хвецц?

- Мож-б ты мне рскзў перш пр яго? - зпрпнвл Вер, клi прынесьлi нпiткi.

Прынднсьць ейнг твру, як i рней, -зўвжыў Нiк, - мль не здобленя ксмэтыкй, нтурльня.

- Можн й тк, - пчў дзяцюк, - хоць, зпрўды, ня ведю д чго пчынць. Скжу дрзу сме нйвжнейше: сяньня Алесь мль зусiм зруйнвны члвек. I нйгорше ў тым, што ён пр нiчог ня дбе, дным словм нплявць яму н ўсё. У яго мль ням гршовых сродкў...

- Чму ён тк? I чму ў яго ням сродкў?

Нiк увжн ззiрнуў у дзяўчынiны вочы. Тм, дзе клiсьцi было недўменьне цi дзявочя срмлiвя прывбнсьць, цяпер вылузвлся смўпэўненя зухвтсьць.

- Дзiўн чуць ткое пытньне д цябе, - Нiк пдкрэсьлiў "цябе", кторя стлся прычынй ягонй дэгрдцыi. Ён-ж не прцвў мль д тго чсу, клi ты зьнiкл.

- Чму? Што зь iм? Двiд яго выкiнуў?

- Нiхто яго ня выкiдў. Н прцу ён не пйшоў, зчынiўся ў свiм пртмэньце й грэлкй пчў злiвцц. Мы ўсе нмўлялi яго, кб пмятўся, см Двiд нведў яго. Ён нiког не пслухў. Кзў, што хоч, кб гэты сьвет пкiнуў яго ў супкоi, у дзiноцтве, бо ён мусiць см усё бмерквць, пергледзець, прцнiць. Выглядў ён як члвек, што вось-вось у бдымкi сьмерцi нвжыўся йсьцi. Апроч тго ўдру, якi ты яму зрбiл, быў у яго iншы крызiс. Кмунiсты пчлi шнтжвць яго прзь ягоную бедную i зплохную мтку. I гэты другi ўдр яму, вiдць, волю дбрў. Мцi пiсл яму пру рзоў, прынглял, кб дмоў вяртўся.

- Аж гэтк! О, мой дрлiнг, мой мiленькi Алесь!

У голсе дзяўчыны турбот, ў вчох спгд.

- I што яшчэ?

- Ён быў i, я веру, цяпер ёсьць шлён ў цябе зкхны. Неклькi рзоў, клi пр цябе был згдк ў гутрцы, ён круцiўся-вярцеўся быццм чрвяк н кручку. Нпiнўся, грчыўся, тк эмцыянльн цярпеў, што нм здвлся мож мець удр сэрц. Пршу цябе мне верыць, змсквня прыгжуня.

- Нiк, будзь добры, не нзывй мяне гэтк.

- Выбч, мне здвлся, што ты гэт любiш.

- Не, ня люблю, нi тго, што н сцэне пкзвю...

- Тму й змсквлся?

- Тк i не. Але мне не злежыць, кб людзi ведлi, што зймюся ткiм... мстцтвм.

Апошняе слов дзяўчын вымвiл зь нясмкм.

- Аг, мне няясн было. Дык пр што гэт мы? - Ты пвядў як Алесь цярпеў з-з мяне.

- Чуў пр гэт зь ягоных вуснў, Алесь меў д цябе сур'ёзныя нмеры. Ты был ягонй мрй, тут кзлся, што ты ня толькi зьяўляешся спрытнй бмншчыцй, ле нвт нейкiм чынм зьвязня з збойствм пiсьменьнiк Шпк. Уявi ягоны боль. Я ня ведю колькi ў тым прўды...

- Рскжы мне пр ягоную мтку.

- Выгляде, што кмунiсты н яе нселi. Алесь прост збiве сябе турботмi бо ня мож строй i беднй жнчыне нiчым дпмгчы. Пчкi дзьве, з вопрткй, здецц, выслў. Згд дтуль просты i ясны: вяртйся дмоў без двлокi!

- Мяркуеш, што ён педзе? - спытлся Вер з трывогй у голсе.

- Ня ведю. У ткой сiтуцыi, як ён цяпер знходзiцц, дык цяжк нешт прдбчыць.

- Тк хцелся-б яму пмгчы, - скзл дзяўчын.

Нiк ледзь не пдскочыў з рдсьцi, схпiў яе з руку.

- Верчк, дргя, хочш? Скжы слов. Ты дзiня, што можш вярнуць яго д нрмльнг жыцьця.

- Тк думеш?

- Я пэўны гэтг. Прўду тбе скзць, дык ён быццм цябе зьненвiдзеў. Абвiнвчве цябе з твю долю ўв ўсiх ягоных няшчсьцях. Зь iншг боку ён кхе цябе як i рней, прпде безь цябе. Людзi кжуць, ведеш, што кхньне й нянвiсьць - блiзкiя свякi. Ня ведю. Асьмелюся скзць, ведючы яго добр, што ён днго дня спдзяецц твйго вяртньня.

- Бедны хлпец, - шчыр й пволi скзл Вер. Ян зкзл яшчэ дзiн нпiтк, кнчл свой гмбургэр.

Нiк прыглядўся ёй i думў, цi ян пынулся ўжо ў тых учэпiстых рукх, якiя зцягнулi яе ў сьвет рспусты, зь яког ням нзд дрогi.

- Мне прыкр чуць, што ён н мяне з ўсё вiну звльве. Бчыш, Нiк, я тксм зкхня ў яго, як рней, мож й больш. Спрв ў тым, што цяпер яшчэ не мгу д яго вярнуцц...

- Чму не? Твя прц?

- Гэт ня ёсьць глоўнй прычынй. Ты, Нiк, мяне поўнсьцю ня ведеш. Гэт дволi скмплiквне, цяпер ня буду выясьняць... Адно мгу скзць, што я цяпер н рздрожжы, ня зусiм ведю, што мю длей рбiць. Пэўныя рэчы птрбуюць рзьвязкi. Я стрлся знйсьцi выхд, ле тымчсм не мгл.

- Што з прблемы ў цябе? Што мож быць вжнейшг з тое, чымся пмгчы члвеку, кторг кхеш?

- Нiк, пршу, не нсядй н мяне. Не мгу скзць... Цi ты думеш, што я вось цяпер дрзу не пбегл-бы д яго, клi-б мгл? Ткя, як я ёсьць цяпер, яму не змгу пмгчы.

- Але-ж неклi д яго вернешся?

- Спдзяюся, Нiк. Шчыр гвру.

- Скжы мне, клi лск: цi ты яшчэ цяпер скрывешся д плiцыi i чырвоных?

- Хто скзў, што я скрывюся д плiцыi i чырвоных?

- Нколькi пмятю, Алесь тк скзў. Ён нвт прдугледзiў мгчымсьцi небясьпекi для цябе д кмунiстў.

- Аж тк? Ну, мож я й скрывюся...

Нступiл мўчньне. Нiк зiрнуў н гдзiньнiк.

- Сьпяшыш, Нiк?

- З гдзiну сядю н ўтбус.

- Iлгун ты, Нiк. Ад яког гэт чсу вы, з экзэкутывы, езьдзiце ўтбусм?

- Твя прўд. Смлётм еду.

- Вось тк лепш. Дык ня меш чсу?

- Для цябе чсу ў мяне хопiць. Хочш яшчэ вiн?

- Я ня супрць.

Нiк зкзў нпiткi.

- Цяпер твя чрг. Як-ж ты знйшл ткую цудоўную прцу? Я нiколi не пдзрвў, што ты здольня д ткой, як гэт, сьцiпл гворчы, пкзухi... Я-бы прысягнуў... Тбе гэт пдбецц?

- Я ненвiджу гэткую прцу, - скрывiлся Вер. У вчох зьзял шчырсьць. - Усе гэтыя мужчыны цябе прост прглынюць, няведм што ўяўляюць, - у вчох ткя юрлiвсьць... Мiж iншым, як я тбе спдблся?

- Ндзвычйн! Цi мю вырзiць свё зхпленьне з кветкмi?

- Нiк, пршу цябе, ня зьдзекуйся! Мне нялёгк. Добр, што мск...

- Дык ты хочш быць ннiмнй? Клi ткую прцу гэтк ненвiдзiш, дык хто цябе змуше д яе?

- Нiхто, Нiк, нiхто. Абствiны... Мне прыкр, Нiк, шмт рэчў не мгу тбе высьнiць. Я пехл ў Ню-Ёрк, спдзявлся знйсьцi тм недзе прцу ў якой кнторы скртркй. Мел тм сяброўку. Не ўдлося мне. Акзлся, што дн знёмя прцуе ў гэтым брлеску. Клi пбчыл мяне, пчл хвлiць мой выгляд i рiл мне пспрбвць стрыптыз. Я кпiл зь яе, кб дчпiлся д мяне. Ян сур'ёзн перконвл мяне, што гэт зусiм пвжня прфэсiя.

Нiк увжн пзiрў у ейныя вочы. Ня бчыў у iх ценю хвльшу.

- Я пынулся ў цяжкiм стновiшчы. Бяз прцы, у пзыкi злезл. Дходзiлi слухi, нiбыт мяне шукюць. Якi-ж тут меш выбр? Аднго дня я лiстл нейкi журнл i пбчыл жнчыну ў мсцы. Голд i дўгi - не сябры. Нрдзiлся iдэя... ў мсцы. Сяброўк мяне звял.

Вер спынiлся.

- Ну i?

- Нiк, зпрўды я не прдбчыл, што тм ёсьць ж тк мног кндыдтк. Нiколi не ўяўлял. Ну, я мерквл, што й тут будзе звл. Клi-ж ёсьць, як вiдць, ткi вялiзны выбр, дык ты мусiш пэўн тму энтрэпрэнеру сэксм дгдзiцц, цi што... Усё гэт мне здлося гiдным.

Пдлi нпiткi. Вер перстл пвядць, быццм чкючы, кб Нiк яе спнукў.

- Дык, з твё здроўе! - Нiк пдняў келiх з брэнды.

- Н здроўе.

Вер ледзь пмчыл вусны вiном i прдўжл.

- Клi прыйшл мя чрг, я пйшл н iнтэрвю. Прўд, гэт цяжк нзвць словм "iнтэрвю". Той гент нмякў, рукмi лез, можш уявiць сбе. Здвлся мне, што пмру з сорму. Я ўцякл дмоў i плкл...

I зпрўды сьлёзы нплылi ў ейныя вочы. Вынял хустчку, выцерл iх. Нiку зрбiлся няёмк.

- Ведеш, - прдўжл Вер, - усё-ж ня было выхду. Пйшл нзд i, псьля спробў н сцэне, мяне ўзялi.

- Прбч з пытньне: мусiл ты яму сэксм зплцiць?

- Нiк, ня ткй нос туды, дзе ня твой бiзнэс... Хоць я мгу з гордсьцю скзць, што быйшлося бяз гэтг. Цяпер твя цiквсьць ужо здволiлся?

У вчох ейных зьявiлся пермог.

- I як-ж тк скор ты д зоркi дбрлся? - нсядў Лок.

- Але-ж ты недверлiвы, Нiк. Скжу прўду: трыкi пмглi!

Ян зьдзеклiв ўсьмiхнулся.

- Цi мгу ўсё гэт перкзць Алесю?

- Нiк, брнi Бож, не рбi гэтг!

Голс ейны здрыжэў. "Добры знк", - пдумў Нiк.

- Чму-ж ты ня хочш, кб я твйму дрлiнгу ўсё рскзў? Мож ён будзе зхоплены тым, што ягоня мр ўжо зоркю стрыптызу стлся? Мож гэтя вестчк ўвскросiць яго з дэгрдцыi? Г?

- Нiк, нвошт тут твя iронiя i розныя кручкi? Я не мгу гэтг зьнесьцi, бо сёе-тое чул пр твю мрль. Якое прв меш дносiцц д мяне, як нейкi судзьдзя? Цi ты ведеш мю прблему, цi тыя бствiны, у якiх я был пынулся? Ты рскзвеш пр Алеся i спчувеш яму. Дзякую тбе з тое, што ты пмгў члвеку, яког кхю. Але пр мяне, упiкць мне? Прбч...

Дзяўчын злвлся i ў гэнй злосьцi стнвiлся ндт прывбнй. Iншя, н яе месцы, дўно пынулся-бы мiж спсутых нркотыкмi прстытутк. Зпрўды, Нiк нбрў д яе пшны цяпер, вось у ткой дкрытй гутрцы. Алеся якрз вось ткя соб мож выцягнуць нзд з дрыгвы дэгрдцыi.

- Прбч, Вер, я мусiў-бы крыху нкш... Мож гэт нешт ткое ў мiм хрктры, што пхе, кб iншых крыўдзiць. Выбчыш мне?

- Я тбе ўжо прбчыл, - ззьзяў твр Веры.

- Дзякую. Ты - ндзвычйня дзяўчын. У дну хвiлiну ты ўспыхнеш выбухм злосьцi, ў нступную прмянiшся сонечнй усьмешкй. Гворчы шчыр, я зйздрошчу Алесю.

- Цяпер-ж ты лiсьлiвы...

- Ды не... Хчу спытцц, вяртючыся д глоўнг: зпрўды ня хочш, кб рскзў Алесю пр цябе?

- Не цяпер, Нiк, пршу цябе.

- Нвт не скзць, што цябе сустрэў?

- Пршу цябе пмўчць, Нiк. Рскз пр мяне толькi прынясе яму горыч i цярпеньне. Я спдзяюся, што яго скор пбчу. Ня пытйся клi, я пстрюся. Вер, Нiк, што тут мне прцвць нялёгк. Некторыя з гэтых сук ткiя зйздросныя, што, кб мглi, яны-бы мяне жывой зьелi.

- Згод, Вер. Але я мушу змывцц ўжо, мне чс. Нешт хчу тбе зпрпнвць. Двй, зробiм ткi дгвор: я нiчог цяпер не скжу Алесю пр цябе клi ты прыбяцеш быць с мной у кнткце й дсi мне свой дрс. Строг, псяброўску, Вер, кжу тбе, што я гтовы тбе поўнсьцю двярць. Спдзяюся, бязумоўн, што й ты мне двяреш. Дсi мне дрс, цi што?

- Нiк, я тбе двярю i тое сме хцел тбе прпнвць. Псяброўску, зрзумел. Верыш?

- Ды што, мож хочш, кб н бiблiю прысягнуў?

- Я сур'ёзн, Нiк. Не жртуй. Я сур'ёзн хчу ведць пр Алеся, пршу мяне iнфрмвць. Дык двй змяняемся дрсмi.

Тк i зрбiлi.

- Хчу ппрсiць цябе, Вер, сьпяшы д Алеся. Ён ёсьць ндзвычйн цэнны, прост выскродны ды вялiкдушны члвек. Я тут не быяквы. Цню яго й стрюся дпмгчы яму. Зпрўды турбуюся пр яго. Пршу цябе, Вер, пмжы яму.

- Добр, Нiк, бяцю, - скзл Вер, клi ўжо ўстлi, кб пкiнуць рэстрн. - Ждю тбе i Алесю ўсяго нйлепшг. Д нступнй сустрэчы.

Ян лёгк пцлвл Нiк ў шчку й срдэчн пцiснул яму руку н рзьвiтньне.

44

Алесь гойдўся ў свiм крэсьле й пзiрў прз вкно пкою н вулiцу. Нняў гэты пкой у свйго сябры псьля тго, як перстў прцвць у Трыфты Тонi. Гэтт ён прводзiў цяпер бльшыню свйго вольнг чсу. У пкоi было дно небходне: стол, тры плястыковыя крэслы, ложк з псьцеляй i шуфляд. Гр кнiгў зймл цэлы кут. Некторыя зь iх - у крдонвых скрынкх. Кнiгi й пперы беспрдкм ляжлi й н стле.

Алесь днойчы быў урчыст пстнвiў нпiсць гiсторыю свйго жыцьця. Добр ппцеўшы, нпiсў быў ужо тры першыя рзьдзелы, днго дня, у прыплыве рптоўнй злосьцi, выкiнуў усё тое н сьметьнiк. I зпрўды, хто будзе цiквiцц ягонй пiснiнй? Уся тя эмцыянльня жоўць, якую вылiў н пперу, - мярквў Якiмовiч, - гэт стрэл у пустое... Цяпер-ж, пчуцьцёв здрньцьвелы, Алесь доўгi чс кiвўся ў свiм крэсьле, глядзеў н вулiцу.

Мог-бы ён зусiм дклдн пiсць усе тыя млыя пдзеi, што тм дбывлiся: што суседзi робяць i ў якi чс, якiя дзецi i зь кiм гуляюць, клi плiцыя нчэплiве штрфныя жоўтыя бялеты н ўтмбiлi, кторыя тут ствiць можн толькi ў пэўныя бмежвныя грдзкiм првм гдзiны. Алесь прдў свой Олдсмбiл i большсьць грошы ўжо выдў н ўтрымньне. Хутк пвiнен знйсьцi прцу. Нiк бяцў, што мож ўзяць яго ў Трыфты Тонi, хоць ягоня клiшняя пзыцыя был ўжо знятя. Атрымў яшчэ пру лiстоў д мткi з просьбй, кб вяртўся н бцькўшчыну. Бльшвiцкя пстк. Мтцы пмгчы ня мог, смому ў врожую пятлю лезьцi?

Чсмi зпршў яго д сябе сусед з дому Янк Кум. Зпршлi й iншыя, ле Алесь д нiког не хдзiў. З Кумм, якi прцвў у вялiкй фiрме сельскгспдрчых мшынў, меў добрую белрускую жонку й двое дзетк, ужо выплцiў свой мурвны двухпвярховы дом, меў ўтмбiль, Алесь мог пгврыць пр жыцьёвыя дробязi, бо ведў гэтг добрзычлiвг i стрннг члвек, якi нiколi не нсiў н нiког кмяня з пзухй. I Алеся ён не рспытвўся пр сме нйбольше, што яго блел. Гэтк выгдн было Алесю. Высьцергўся тых, кторыя з здвленьнем мглi-б вярэдзiць ягоную рну.

Чст нведвў яго Нiк Лок. Апошнiм чсм Алесь зўвжыў, што ён быццм нешт скрывў, ня мог прост глядзець Якiмовiчу ў вочы. Аднойчы Нiк спытўся ў Алеся, як-бы ён зхвўся, клi-б Вер рптм пстукл ў дзьверы ягонг пкою. Алесь пцiснуў плячым, ня ведў, што дкзць.

У дзiн дзень Нiк тэлефнвў д яго i спытўся, як ягоне здроўе. Абяцў зрбiць яму неспдзеўку сяньня-ж псьля прцы. Алесь пдумў пр нейкi чрговы Нiкў жрт, н якiя ён, вынходлiвы члвек, быў зўсёды здольны. Алесь глядзеў прз вкно. Сьнег перстў пдць i некторыя руплiвыя суседзi ўжо чысьцiлi перд свiмi дммi ходнiк. Пд'ехл тксi i Алесь бчыў як Нiк вылез з ўт. Зь iм вылезл нейкя жнчын цi дзяўчын прнутя ў кштнвг колеру футр й ткую-ж футрную круглую шпку. Хто-ж гэт ткi? Клi яны нблiжлiся, Алесь рспзнў яе. Сэрц ягоне рптоўн пскорыл свой рытм. Усхвлёвны Алесь схпiўся з цыгрэту. Ужо зьмярклся, ён уключыў сьвятло, пдглдзiў коўдру н псьцелi, зiрнуў н хос н стле. Апусьцiлiся рукi. "Няхй бчыць, - пдумў, - гэт-ж во якя неспдзеўк!" Пстуклi ў дзьверы.

- Клi лск, зходзьце!

Адчынiлiся дзьверы i Нiк зь дзяўчынй увйшлi ў пкой. Алесь стяў, бпёршыся н стол i не зврухнуўся. Пiльным вокм глядў дзяўчыну.

- Добры вечр, Ал, глядзi кго я д цябе прывёў, - голсн скзў i ўсьмiхўся Нiк, пзiрючы то н Алеся, то н Веру.

Дзяўчын гледзел пкой, зрбiл крок нперд i спынiлся.

- Вер, - скзў Алесь нiзкiм i нпружным тонм, - цi гэт зпрўды ты?

- Я спдзявлся, што ты пр мяне не збыўся, - дкзл Вер дрыготкiм голсм. - Можн д цябе?

- Слухй, - зьвярнуўся Нiк д Алеся, - зпршй нс сесьцi. Што з тбой? Хдзi, Вер, двй мне свё пльто, сядй.

Нiк узяў у Веры пльто й шпку, плжыў iх н ложк, псдзiў яе н крэсл. Алесь не крнуўся зь месц.

- Дык ты вярнулся, мя кветк, - скзў ён голсн, быццм см д сябе.

- Дык ты нездволены, што ян вярнулся? Прызнйся!

Алесь увжн глядў дзяўчыну i быццм ня чуў тго, што скзў Нiк. Нстл мўчньне. Алесь, як выглядл, нiбыт iснвў у нейкiм свiм, ддлёным сьвеце. Уся ўвг ягоных вчэй был скнцэнтрвня н той, якую вось ня тк дўно, яму здвлся, незвротн стрцiў. А цяпер глядў яе тут-ж ў свiм пкоi, жывую, прыгожую, румяную, i ня верыў см сбе.

- Неклi ўдом ў мйго бцькi быў сд, - пчў ён пволi пвядць. Было неклькi млдых яблыняў ппяровк. Н гэтых млдых дрэўцх вырстлi вялiкiя жоўтыя, во тк вялiчынёй з дв кулкi, яблыкi. Я ндт любiў яблыкi. У суседў сд лзiў iх лтшыць ну й д свiх стрўся, як толькi дсьпявлi, першым дбрцц. А яблыкi н ппяроўцы былi ткiя цяжкiя, што сукi лмлi, дык бцьк лдзiў для iх спэцыяльныя пдпоры. I вось тго лет, глядючы чст дну ппяроўку яблыню, я спсьцярог, што ўсе цяжкiя, ужо ппдпiрныя яблыкi яшчэ зялёныя, хоць ужо вялiкiя, ле дзiн яблык рней пчў жўцець. Вось, думю см сбе, гэты яблык ёсьць ндзвычйны прыгжун i вялiзны млдзец, ён рней з ўсе iншыя чмусьцi сьпее, быццм для тго, кб я яго зьеў. Пкуль бцьк дбярэцц, дык я ўжо i ў рот яго! Яно тк i стлся. Кб бцьк цi мтк ня бчылi, я рз шмыгнуў у сд, срвў той сьпелы яблык ппяроўку i як нйшырэй рзiнуўшы рот, дкусiў вялiзны пхучы квлк яго. I тут я стнуў, як кмянелы, мой рот перстў жвць. I чму? А тму, што зь сярэдзiны тго квлк яблык, больш як пловы яго, кторы трымў у свёй руцэ, пзiрў н мяне свёй чорнй глвой вялiзны жоўты чрвяк. I сыты-ж прзiт, кб яго прнцы! Ды яшчэ, прыгдвю, выкручвецц, быццм iзь зьдзiўленьнем н мяне глядзiць. Я тк узлвўся, выплюнуў тое з роту, i гэты квлк, кторы ў руцэ трымў - пд ногi! Рстптў!

- Я, мусiць, пйду, - скзў Нiк.

- Г? Аг, як хочш...

Нiк зрзумеў, што Алесь быў у нейкiм iншым, яму зусiм недступным сьвеце. Нвт не пдзяквў яму з тое, што Веру прывёў. Ён шмыгнуў з дзьверы.

- Ну й што ты гэтым хочш скзць? - спытлся Алеся Вер. Ян ўвжн слухл схуднелг, мiзэрнг цяпер у твры, брослг брдой Алеся. Ян сядзел н крэсьле. Алесь пдыйшоў д яе, стнуў нсупрць, пзiрў у вочы.

- Як гэт тк? Ты нiчог не зрзумел? Клi я, неклi, зкхўся ў цябе, дкуль мне было ведць, што кмунiстычны чрвяк-прзiт сыцее ў твiм нутры? I цяпер прост сьмешн й нявергодн: нвт ткя думк, брнi Бож, кб мне клi ў глву цюкнул! Анi-нi! Некторыя з мiх суродзiчў нмяклi, што ткя мгчымсьць мож быць, яй-Богу! Што з дурнь, сьлеплены кхньнем дурнь зь мяне быў!

Вер схiлiл глву й ледзь стрымлiвл сьлёзы.

- Дык чго-ж мўчыш? - пытўся ў яе Алесь.

- Алесь, мiлы мой, мне прыкр, што тк стлся. З тое, што я зрбiл, ням прбчэньня. Усё-ж я спдзявлся, што выслухеш мяне, тму й прыехл...

Цяпер ян пднял глву, i Алесь спсьцярог тм сьлёзы.

- Выслухю што, Вер? Ты мне рскжш, якiм вялiкiм iдэлiстм ты был, як пмгл iм пхць той увесь сьвет д рэвлюцыi, ды як Мiкiт кукурузьнiк дчынiў тбе вочы? Што ты новг можш мне скзць, Вер?

Голс Алесеў войстры, як брытв. У вчох - млнкi. Ледзь стрымлiвўся, кб "кветку" з горл не схпiць. Колькi-ж кiпенi ў сэрцы!

- Алесь, дргi мой, я вярнулся п свёй волi, спдзявлся, што выслухеш мяне. Я мерквл, што ў цябе н столькi хопiць цярплiвсьцi, клi ўжо не пшны д мяне...

- Добр, дзяўчын, окэй, рскзвй. Пчынй. Ды дволi мяне зводзiць. Высьцергйся гэтг. Няхй гэт будзе зпрўды нешт вжне, бо...

- Ал, ты зпрўды нiколi не дведўся дкуль я пходжу, пр мiх бцькоў i мё дзяцiнств нiчог ня ведеш. Клi рскжу тбе, мож зрзумееш...

- Я слухю.

- Клi я был яшчэ мленькй дзяўчынкй, тут быў вялiкi экнмiчны крызiс. Ты пр яго чуў. Мой бцьк быў бяз прцы й ня было з што пржыць. Гэтксм цярпел мс iншых. Стршня сытуцыя. Беспрцоўныя дэмнстрвлi, плiцыя бiл iх, рзгнял бiзунмi, цквл сбкмi... няжджл н iх коньмi. Я помню дну ткую сцэну i я яе не збудуся д кнц жыцьця. Было мног людзей, былi жнчыны й дзецi ў мястэчку, плiцыя рзгнял дэмнстрцыю рбочых. Пчлося д крыку й кiдньня кменьнямi, кончылся тым, што коньмi нляцелi н людзей i збiлi тды, у лiку iншых, мйго бцьку. Ты зрзумей, што я тды был млой дзяўчынкй, мя мцi трымл мяне ў свiх рукх. Клi бцьку збiлi, ян был смлел, мяне, - псьля кзлi, - людзi выртвлi спд конскiх кпытоў. Мю мтку ледзь днялi д бцькi мёртвг ўжо. Псьля ўсiх гэтых гдоў я пмятю яго, зьбiтг, што ўмiрў н рукх мёй мткi. I мёй мтцы нядоўг стлося было жыць, з год i ян дыйшл пд удрм сэрц. Я стлся см н гэтым сьвеце, мленькя сiрт. Можш сбе ўявiць якое мяне чкл жыцьцё. Мне пмглi добрыя людзi. Гэтк мне тды здвлся. Мясцовы рбочы клюб, як я псьля дый зпозн гэт зрзумел, пмгў мне не тму, што быў нтхнёны духм Смрытнiн... Людзi з тго клюбу мне ня толькi мiнiмльн пмглi, ле мяне i выкрыстоўвлi для свiх мэтў. З плiтычных мерквньняў яны з мйго бцькi зрбiлi вялiкг змгр, прост мучнiк з кмунiстычныя iдэлы. I для добрых людзей я быццм нпмiнл пр тое зло, якое кпiтлiстычны ўрд зрбiў бедным i беспрцоўным людзём. Людзi гврылi мне, чст прыпмiнлi мне, што гэт ўрд мяне сiртой зрбiў. Я д гэтг прывыкл. I ведеш што? Тя рэклям, якую рбiлi мне, як дчцэ вялiкг змгр з спрву прцоўных, нвт спдблся мне. Ткя, вiдць, нiкчэмня людзкя нтур... Клi я пдрсл, прцвл ў рбочым клюбе ў Блтве. Кзлi, што я добря i пiльня рботнiц. Прыйшл нвук. Я чытл, што мне двлi. Ты ведеш iхную лiтртуру, ты пвiнен ведць... Яны мелi школьную пргрму п суботх i нядзелях. Я нвучылся чытць i пiсць прсейску, д людзей яшчэ ведл i пбелруску. Чытл мног свецкй лiтртуры, первжн Мксiм Горкг. Яны, мусiць, лiчылi мяне добрым мтр'ялм бо нвт длi мгчымсьць у Свецкi Сюз зьезьдзiць.

Алесь усеўся н крэсьле нсупрць Веры i ўвжн прыглядўся ейнму твру й вчом, клi ян прдўжл рскзвць. Ня было сумлевў у Алеся. Дзяўчын гврыл шчыр i, мгчым, хцел цяпер перд iм выспвядцц, цi прынмсi выкзцц пр некторыя све пмылкi ў мiнулым.

- Ты езьдзiл ў Свецкi Сюз? - перпытўся ён Веру.

- Тк, езьдзiл ў склдзе зргнiзвнй iмi групы. Я тбе не кзл пр гэт?

- Не, не кзл.

- Дык вось тм яны прост пкзвлi нм тыя вядомыя пцёмкiнскiя вёскi. Прўд, мног гврылi пр гэройств свецкг нроду, кторы пермог гiтлерўскi фшызм i тк длей. Ты ведеш iхную прпгнду. Псьля тго, як Хрушчоў выкрыў Стлiн, у нс зьявiлiся iншыя думкi i пр кмунiстычную ўлду i пр iхных првдыроў - тую мфiю, кторя сядзiць н вярхушцы. Нрдзiўся недвер д iх. Але ў свёй длейшй прцы тут у iхным клюбе ў Кндзе ме сумлевы яшчэ не першкджлi. Тя зьвязнсьць зь iмi д мленств, ды тя шыльд для мйго збiтг ў броне прцоўных бцькi, гэт не мгло прйсьцi бясьсьледн. А скжы, Алесь, што-бы ты рбiў, кб быў н мiм месцы?

Алесь не дкзў.

- Псьля яны ппрсiлi мяне, кб я перехл ў Рдфорд. Вiдць, што мне двярлi i лiчылi мяне добрым рботнiкм.

- Цябе нпэўн яны лiчылi ўдрнiкм, бо высллi сюды, кб дносiл н нс?

- Не. Яны нiчог тког мне не кзлi. Абяцлi, што буду прцвць тут у клюбе побч iз свёй рэгулярнй нейкй прцй у нейкй кнторы. Ды псьля ўжо iнше стлся.

- Я бчу. I ты дносiл н Антон Шпк?

- Я рскзвл пр яго Кпшуну.

- Хто ткi той Кпшун? Той, што цябе прыслў д нс?

- Тк.

- Хто яшчэ?

- Ягоня пмочнiц Нiн Ляскiн, - ты яе знеш. Жыл я зь ёй н квтэры.

- Я мусiў-бы дўно дгдцц пр гэную нягоднiцу. Скжы мне, Вер, цi ты гтовя злжыць усе гэтыя прызнньнi плiцыi?

- Нвошт?

- Кб знйсьцi збойцу Антон Шпк.

Вер дкзл не дрзу. Думл.

- Ты мяркуеш, што гэт яны, знчыцц Кпшун i Ляскiн Нiн?

- А як ты, Вер, мяркуеш? Ты дносiл тму Кпшуну н Шпк. Бчылi дв рыбкi нд ркою, што д тго месц, дзе Шпк ляжў збiты, уцякў у лясную трушчобу нейкi члвек. Нехт-ж тго члвек пдслў... Усе сьляды вядуць д людзей, якiя цябе прысллi, кб н нс дносiць. А чму ты думеш, змусiлi мю стрэнькую мтку, кб прынглял мяне ехць ддому? Чму? Бчыш - прэсiя н нс з усiх бкоў... I глоўнг ды нйбольш выдтнг ншг пiсьменьнiк яны змрдвлi. Ты iм гэт пмгл зрбiць...

- Я? Алесь, држэнькi, я ня ведл нiчог пр гэт...

- Ты нiўня. Яны цябе выкрыстлi. Ды я цяпер пршу толькi пмгчы нм, кб выявiць тых людзей зь iхнг кодл, тм ужо плiцыя рзмте клубок i збойцу Шпк знойдуць. Пможш, Вер?

- Добр, пмгу.

- I пдсi плiцыi прозьвiшчы ўсiх тых людзей, кторыя двлi тбе iнструкцыi i пдсллi д нс, i кторым ты дносiл н мяне й н Шпк?

- Окэй.

- Хочцц тбе верыць, ле...

- Алесь, я спдзяюся, што ты пверыш мне. Я-ж см вярнулся д цябе, ускочыл дзяўчын з крэсл. Устў i Алесь. - Я-ж цябе кхю!

- Мне здецц, што я пчыню рзумець цябе, дргя мя, - дыйшоўся Алесь д вкн. - Ты ёсьць дчк кмунiстычнг гэроя. Я тут не пергiню дугi. Мгчым нвт, што твой бцьк нiколi, як сьлед, не рзумеў кмунiзму. Ён быў звычйны добры Белрус, кторы пехў у чужую крiну шукць дбрбыту для сябе i сям'i. Беспрцоўны i глодны члвек выпдков пынуўся ў дэмнстрцыi з првы прцоўных н пердвой лiнii. Выпдков цi нўмысн яго збiлi. Кропк. Тк, нпэўн, здрылся. Але-ж кмунiстм птрэбныя былi гэроi. Бцьку н пердвую лiнiю выпхнул бяд, кмунiсты тм звiхлiся для свiх плiтычных мэтў. Шляхi, як кзў той, зьбеглiся. Збiлi бцьку, год псьля, зь вялiкг гор дыйшл мтк. Астлся сiрт, дчк гэроя, што змгўся з рбочых i быццм з кмунiстў. Дык кмунiсты-ж мусiлi цябе выкрыстць. Ты был для iх вялiкiм прпгндовым кпiтлм. Твя прысутнсьць зьвязвл нездволеных i глодных кндыйскiх рбочых з кмунiстмi пд чырвоным сьцягм. Тк, Вер, усё гэт дклдн псуе. Мнiпулявлi тбой нёмнiкi Мсквы, фшысты i збойцы ня меншыя з гiтлерўскiх... Я ня мю сумлевў, Вер, што гворыш прўду.

- Алесь, я хчу пмгчы тбе. Гэт прўд, што мцi пiсл д цябе?

- Тк, пiсл. Пд дыктоўку бльшвiцкiх плiтрукоў. Яны хочуць, кб я прыехў дмоў, знчыцц вярнуўся ў iхныя рукi, кб змрдвць i мяне.

- I што ты ндумўся рбiць?

- Я не мгу мткi выртвць. Ян ў iхных рукх, як зложнiц. Яны хочуць мяне прындзiць голсм мткi, кб вярнуўся ў iхныя лпы. Мтку вельмi шкдую i пршу Госпд Бог выбчыць мне, што я ня ўзяў яе з сбой клi бцькўшчыну ў чсе вйны пкiдў. Але-ж ян не хцел йсьцi, мяне нмўлял, кб дом стўся... Бчыш, як яно выйшл. А цяпер мскоўскiя чырвоныя фшысты нсiлуюць мю дргую мму, ды зьдзекуюцц нд мiльёнмi зпрыгоненых ншых суродзiчў, тут н эмiгрцыi выкрыстоўвюць ткiх вось зсьлепленых, як ты, кб ншых нйлепшых людзей мрдвць!

Алесеў голс быў нпоўнены пчуцьцём болю й нянвiсьцi. Вер бчыл, што гэты члвек цяпер перд ейнымi вчмi - змрнелы, худы, мiзэрны цень тго клiшняг, - вясёлг, грэсыўнг i днчсн лгоднг прыгжун, яког колькi рзоў трымл ў бдымкх. I цяпер ян дно поўнсьцю ўсьведмiл, як шкдвл i кхл яго i якiмi недрэчнымi шляхмi дзьве супрцьлеглыя, здецц, плiтычныя сыстэмы прывялi i Алеся, i яе ў небясьпечны тупiк. I выбрцц зь яго, гэтг прклятг тупiк, пэўне-ж, можн толькi любоўю, мiлсэрнсьцю i бвязкв супольнымi сiлмi.

- Алесь, дргi мой, я ведю як тбе цяжк, як з мтку сэрц блiць, як тбе цяжк выбчыць мне з крыўду, што я тбе зрбiл. Цi ты можш мне выбчыць? Цi дзволiш мне, кб я тбе пмгл? Я цябе кхю, ты ведеш гэт. Буду стрцц дбром дгдзiцц, пмгчы тбе...

Алесь мўчў, думў, псьля твр ягоны прясьнiўся ледзь-ледзь зўвжнй усьмешкй.

- Верчк, дргя мя! Я тк дўно хцеў пчуць ткiя словы з вуснў твiх. Я ткi здволены, што ты вярнулся. Я тк цябе кхю, што не ўяўляю свйго жыцьця без тве лскi й прыгжосьцi.

Вер прыгрнулся д яго, укзльны плец плжыл яму н вусны.

- Шшшшшшш! Мўчы!

Яны зстылi ў доўгiм пцлунку, збыўшыся пр сьвет.

- Ты-ж, мя кветк, не скзл мне, што ты рбiл й дзе был.

Алесь зглянуў у ейныя вочы-чрўнiцы, якiя, здвлся яму, неяк псьмялелi д тго чсу, клi яе бчыў перд тымi тйнымi ўцёкмi. Але цяпер Вер, здлося яму, неяк зьбянтэжылся, мож ня ведл што яму дкзць.

- Рскжу тбе неяк псьля пр гэт. Доўгя гiсторыя.

- Усё-ж ты, вiдць, дволi спрытня, бо цябе нвт плiцыя не мгл знйсьцi.

- Мож я больш спрытня, чымся ты думў, - пдмiргнуўшы Алесю, жртвл Вер. - А клi ў тую плiцыю пойдзем?

- Могуць д зўтр пчкць. Я цяпер ткi здволены што кмунiсты цябе не нкрылi.

- А яны шуклi?

- Шуклi, вядом. Цяпер мусiм дрзу прыняць меры, кб яны тбе не дпомсьцiлi з тое, што сьветчыць меш. Але пр гэт будзем рзвжць пзьней. Цяпер-ж двй све цудоўныя вусенкi п кторых я тк зжурыўся.

У гэным грчым бдымку новй энэргiяй i рдсьцю зпульсвлi дв сэрцы. Сiл кхньня, нрэшце, перкрочыл пошнюю мяжу, кб зьлiць iх у дно цел.