Дзмітрый Магілеўцаў

Жыццё і смерць Андрэя Варатынца,альбо Як упершыню з’явілася на Беларусі бульба

Даўняя тая справа і досыць загадкавая. Дый крыві там хапае і абсурду. Усяго пакрысе, а часам і без усялякае меры.

Жыў некалі ў Вялікім княстве добры рыцар і дужа адукаваны князь Міхайла Глінскі, першы і амаль што адзіны ў гісторыі крывіцкі кандацьер. Дзе яго толькі лёс ні насіў! I пры двары імператара Святой Рымскай Імперыі Максіміліяна Габсбурга, і ў Фрысландыі з мячом у руцэ, і ў Багеміі, і ў Італійскіх краінах. Але ж, бадзяючыся там ды тут, ваюючы ды зарабляючы рыцарскую рэпутацыю, не забываў наш князь роднае Вялікае княства, кавалкам-іншым якога ахвотна павялічыў бы свае ўладанні. Бо, ня гледзячы на веліч уласнай постаці, вялікага багацця не меў - безумоўна, калі не лічыць багаццем тое, што ўзбуджаў у галовах і сэрцах простай шляхты, князёў з магнатамі ды каранаваных асобаў. Вось тым і вырашыў скарыстацца, стаміўшыся ў рэшце рэшт узнімаць меч пад чужымі харугвамі.

Гэтак ужо здараецца на свеце, што ў часы, калі больш за ўсё паважаюць адданасць, шляхецтва ды цноту, часцей за ўсё і трапляюцца найбольш агідныя здраднікі ды распуснікі. Не, не лічыце, быццам хачу запэцкаць брудам адзінага нашага кандацьера. Крый Божа! Але ж уявіце: князь старажытнага роду, зорка пры двары самога імператара, харызматычны, прыгожы, разумны, з далікатнымі дворскімі манерамі, з адукацыяй і марамі аб велічы і уладзе - і вяртаецца да балотаў, да паўп’янай шляхты і змардаванага хлопства, да палацаў з бярвення, дзе сцены завешаныя смярдзючымі скурамі. Дзе выходзіць праз дзіравы дах і смурод конскага поту лічаць за гонар для мужчыны. Дзе ён далёка не першы багаццем. Дзе які-небудзь спрадвеку не мыты гаспадар кута, у якім нават і святары паганства ад веры не адрозніваюць, задаволена зрыгнуўшы, кажа яму над час застолля па-сяброўску, каб месца сваё ведаў і наперад за лепшых не лез - ну як усё гэткае можна стрываць?

Час быў не дужа мірны. Сварыліся з маскоўцамі ды з татарамі, і патыхала вялікай вайною. Глінскі ж быў някепскі правадыр. Нельга сказаць, каб вельмі добры, але войска яго любіла і пакорліва ішло за ім - ва ўсялякім разе, да першай значнай паразы. Ен належаў да той славутай рыцарскай пароды, прадстаўнікі якое ўмеюць скакаць наперадзе войска ды ўдала працаваць мячом, на якіх вельмі прыемна зірнуць - і сэрца у грудзях хутчэй 6'ецца, і рука мацней зброю сціскае. Якія жывуць у бойках, але не ведаюць, што рабіць паміж імі. Якія выйграюць бітвы і губляюць перамогу ў войнах. Менавіта гэткі быў князь Міхайла.

Кажуць, калі не дасталася яму гетманскага пернача, ён пачаў збіраць вакол сябе гультаёў ды адарвірогаў, малодшых сыноў славутых радоў ды худое баярства. Нават і хлопаў прымаў, і з крымцамі ды дабруджынцамі нейкія меў зносіны, усім абяцаў ці па кавалку зямлі, ці луп, ці прывілеі ды пасады. А хто і проста пайшоў, не разважаючы асабліва, бо ўласнага розуму не меў, а жыў ад чаркі да бойкі. Менавіта з такіх быў Андрэй Варатынец.

Варатынцы асаблівым багаццем ці старажытнасцю не вызначаліся, але ж ніхто б і не папракнуў іх худапахольствам ці невялікім дастаткам. Багацейшыя былі за Падбіпятаў, калі вам гэта пра нешта гаворыць. Мелі зямлю і ў Аршанскім навеце, і на Літве. Андрэеў бацька лічыўся велікакняжацкім дваранінам, умеў трымацца някепска і падчас застолля, і на палявашіі. Умеў і своечасова слова сказаць, падтрымаць каго трэба, коней ведаў добра, а дзе грашыма патыхае - яшчэ меней ведаў. Таму патроху-патроху па зярнятку збіраў ды пільнаваў скарбніцу, і маёмасць расла хаця і павольна, аднак безупынна. I старэйшы сын уваслед пайшоў. А вось малодшы... Тут Фартуна крыху памылілася. Відавочна толькі, што захацела праліць на Варатынцаў за раз сапраўднае мора здольнасцяў, талентаў ды перспектываў. Але ж патрапіла не ўсім, а нейкім неверагодным чынам адной постаці - небараку Андрэю. I ўсе ягоныя здольнасці, працуючы адначасова адна супраць адной, ператварылі Андрэева жыццё ў жудасны хаос.

Урадзіўся ён моцны, жвавы, кемлівы, прыгожы. У чатыры гады шаблю ў руку ўзяў, а ў пяць - засек ёю да смерці лепшага бацькавага сабаку, харта, за якога дзве капы грошай давалі, але бацька не прадаў. Казалі яму, што сабакі - спрытныя жывёліны. Вось ён і зацікавіўся, ці паспее сабака адскочыць. Сабака, відаць, пе паверыў, што дзіцятка з жалеззем мае ў галоўцы благое. Добрую ж карабелу толькі ўзнімі - а падае яна ўжо сама, барані Бог над яе трапіць. Так Андрэй упершышо забіў жывую істоту, якая яму даверылася. I ўпершыню пакаштаваў бізуноў. А пасля бацька палічыў, што лупцаваць пачалі надта рана, і малодшы сын не паспеў займець звычкі да гэткага пачастунку. У адзінаццаць гадоў упершыню пацалаваў дзяўчыну - дачку старасты. Адбылося тое падчас Божага Нараджэння, і пасля тры гадзіны ён, узлезшы на пуню, на жудасным марозе ў адной кашулі адбіваўся шабляю ад ашалелых братоў дзяўчыны, пакуль тых не разагнаў бацька. Варатынцы ледзь не нажылі смяротных ворагаў, але неўзабаве Андрэй з тымі ж двума старастовымі сынамі загадкавым чынам памірыўся дый спаліў пад Вільняй карчму. Лупцавалі ўсіх разам дый соллю не шкадавалі потым пасыпаць, каб памяталі даўжэй. Але дзе там! У шаснаццаць ягоных гадоў усё наваколле ажно стагнала. Казалі, ніводнай нецалаванай дзеўкі ці маладзіцы не засталося і ніводнай нераспрабаванай біклагі з мёдам. Разам з тым і вучыўся нядрэнна. Веры Варатынцы былі каталіцкай. Таму ксяндза паклікалі, і не абы-якога, а што ў Немцах вучыўся. I вось дзіва - Андрэй за два гады ўжо на лаціне пачаў балбатаць, і нават вершыкі складаць спрабаваў. Някепскія такія вершыкі, усё пра аморы, каханне на-іхняму. Ляшскую мову вывучыў, ледзь шкодзіць пачаўшы, а шкодзіць пачаў раней, чым хадзіць. Са жмудзінамі брахауся, як крэўны, і нават мярзотную жыдоўскую гаворку ведаў. Адкуль - невядома. Можа, бадзяючыся па корчмах ды навецях, дзе ў гарэлку (казаць брыдка) жыды ўсялякую поскудзь кладуць, накшталт бруду з-пад бычынага падхвосця, каб мацнейшаю здавалася.

Шаснаццаць гадоў па тым часе - ужо сталы чалавек, здольны і за сябе пастаяць, і за іншых, дый жаніцца ўжо можна. Бацька ж Андрэеў, чалавек добры і вялікай веры, толькі й рабіў, што маліўся за малодшага сына. Адзін дзень маліўся, каб анёлы на чале з Маці Божай дапамаглі яму, а другі - каб д’яблы хутчэй знеслі, каб не паспеў збыць сямейнага багацця і добрага імя. Шабляй махаў Андрэй, нібыта языком, а языком - нібы тым, пра што і казаць сорамна, а ўжо тым... Хм. Бяда ж небараку тая была, што думаць ён адначасова з гэтым усім ну ўвогуле не ўмеў. Калі сядзіць ціхенька, цвярозы, прыгожы, і раптам размаўляць пачне альбо распавядаць пра нешта - найразумнейшы чалавек, Саламон з Авідыем разам, ніяк не менш. Кніжкі чытае ці нешта майструе. Старых пра мясцовыя звычаі ды старажытныя падзеі распытвае - ну цуд проста, яму б ксяндзом быць. Але ж як скочыць на каня (а коней любіў не менш за жаночае цела) - робіцца вар’ятам.

Калі Андрэю споўнілася семнаццаць гадоў, бацька цвёрда вырашыў ад сябе яго прагнаць і нават забараніць сабе пра яго думаць. Але ж тут і выбухнуў мяцеж князя Міхайлы Глінскага. Якім чынам прыбіўся малады Варатынец да князя, дакладна не вядома. Магчыма, як магніт цягне да сябе металічнае смецце, так і князь цягнуў да сябе ўсіх, як татары кажуць, людзей "доўгай волі” і, ад сябе дадам, вельмі нядоўгага розуму. Сто талераў супраць аднаго пастаўлю - калі б які малады гультай з шабляю на пасе, гонарам на носе ды ветрам у галаве сеў на каня ў той час ды паехаў куды вочы глядзяць, абавязкова трапіў бы да Глінскага. Вялікі ўсё ж быў чалавек князь Міхайла.

Лепей за ўсё ў ягоным войску было падчас застолляў. Пілі няблага - зразумела, за будучыя перамогі. Наваколле рабавалі не горш за ардынцаў. Можа, менавіта таму і не падтрымала князя Міхайлу заможная шляхта, а ўласных грошай у князя не хапіла. Даволі хутка пайшлі на князя сталёвыя каралеўскія харугвы, войска ягонае пачало раставаць, нібы снег над веснавымі промнямі. Сумная тая гісторыя. Як і заўсёды здараецца, тыя, хто больш за ўсіх піў ды крычаў, першыя ж і зніклі. А вось Андрэй застаўся. Бо хоць і гультай быў, але ж сапраўднай шляхетнасці чалавек, і таго, з кім быў побач у час велічы і моцы, не кінуў падчас ганенняў і заняпаду. Разам з князем ён пайшоў да маскоўцаў, разам прыехаў у Маскву да вялікага маскоўскага князя Васіля, разам і хапіў выпрабаванняў лёсу.

Чаго давялося паспытаць Глінскаму ў Масковіі, наўрад ці вартае расповеду. Як кажуць, з князёў ды ў бруд. Праз паўгады князю стала відавочна, што з выбарам новай айчыны ён крыху памыліўся. Пачаў розным чынам дасылаць у Княства і да самога імператара Максіміліяна лісты з просьбамі аб дапамозе. Яшчэ прайшло колькі часу, і наш князь спрытненька і ціхенька рушыў назад, да караля Жыгімонта. Але ж далёка не ўцёк. Яго злавілі дый пасадзілі ў астрог. А ўсю служылую літву, якая з князем Міхайлам да маскоўцаў прыйшла, параспіхалі па Масковіі. Варатынца з тузінам іншых небаракаў запхнулі аж на Волгу, вартаваць ад Казанскага ханства. Жылі там, як сабакі, да таго ж і ў праваслаўную веру іх імкнуліся прымусам звесці.

Князь трываў нядоўга. Перспектываў асаблівых у Княстве ў яго не засталося, але засталіся большай часткай смяротныя ворагі. У новай айчыне ягоныя талент і веды (асабліва пра ўмацаванні, войскі ды шляхі Княства ды Кароны) маглі 6 быць вельмі карысныя. Маскве ў той час патрабавалася любая дапамога супраць Княства. Усе ведаюць, як гетман Астрожскі пад Оршаю ў тысяча пяцьсот чатырнаццатым годзе перамог маскоўскае войска. Але ж толькі вар’ят стане давяраць здрайцы. I таму Глінскаму суджана было існаваць на задворках жыцця аж да смерці вялікага князя Васіля.

Глінскі шмат чаго мог і здолеў-такі даць сваёй новай айчыне. Напрыклад, легенду пра тысячагадовае яе існаванне. Ці пляменніцу Алену, якая нарадзіла славутага і вельмі адметнага ў маскоўскай і навакольнай гісторыі цара Івана. Трэба сказаць, забягаючы наперад, што падзяку князь атрымаў адпаведную - памёр у рэшце рэшт у турме.

Кажуць, з вышыні людзей бачым зусім інакш. А таму немагчыма знізу, з бруду і глупства, меркаваць пра жыхароў вяршыняў. Пра іх прызначэнне, мэты і ўчынкі, прагу да ўлады і моцы. Пра здольнасць іх і права весці за сабою людзей. I пакідаць іх.

Князь Міхайла перахрысціўся ў праваслаўную веру. Служылай літве пра тое паведамілі адразу ж. Але Андрэй, які дагэтуль пазіраў на князя, як вясковы хлапчук - на рыцара з каралеўскай світы, застаўся з агнусекам ды з Божай Маці. I раптам адчуў, што рабіць яму пасярод стэпу зусім няма чаго. I што дагэтуль бачыў ён у князю Міхайлу толькі бліскучы адбітак уласнага глупства. Гаворку мясцовую да таго часу наш герой наспеў вывучыць не горш за мясцовых жыхароў. Пераапрануўся ў падзёрты зіпун, у лапці, у лахманы дый збег разам са скамарохамі, якія мядзведзя вадзілі па вёсках. Пакінуў сабе з усяе маёмасці, што яшчэ заставалася, толькі агнусек ды бацькаву карабелу. Схаваў у лахманах. Прыгожы ўсё ж такі быў юнак - нягледзячы на хлопскую апратку, скакаў як чорт і ўсміхаўся як анел. А якія словы кабетам казаў, якія песні спяваў! Карацей, так файна ў скамарохаў справы пайшлі, што ледзь на мядзведзя свайго паўп’янага не забыліся. На святах вясковых і елі ад пуза, і пілі, і з сабою бралі, што ў торбы лезла. I Андрэя слухаліся. I рушылі пакрысе на паўночны захад - да Масквы.

Пад Разанню Андрэй упершыню забіў чалавека, з якім спаў пад адною дзяружкай ды дзяліў кавалак хлеба. Мацейку, скамарошага правадыра. Той хоць і дужы быў, і спяваў як салавей, аднак люта зайздросціў, бо астатнія скамарохі слухаліся Андрэя, а не яго. Таму, пайшоўшы да цівуноў у бліжэйшую слабаду, наплявузгаў, што таць Андрэй і гультай, а можа нават шпіён, бо ў сне гаворыць на дзіўнай мове і, забыўшыся, крыж на сябе кладзе не як добрыя вернікі. Раніцою цівуны ўтрох чакалі скамарохаў на лясной сцежцы за слабадой. Але ж перад тым увечары, вярнуўшыся са слабады, Мацейка даў маху - быў задужа ласкавы з Андрэем, усё падліваў яму мёду ды частаваў лепшымі кавалкамі, казаў, што ніколі так добра не жыў, як з Андрэем, лавіў кожнае яго слова, рагатаў ледзь Андрэй пасміхнецца, увесь час намагаўся зазірнуць у вочы. Таму Андрэй спаў, паклаўшы далонь на цаўё карабелы. А ранкам першы ж цівун, які выехаў насустрач, не паспеў нават двойчы сказаць “стой”. Другі торкнуў дзідай, і яна ўпала на зямлю разам з адсечанаю рукой, а праз хвіліну й сам зваліўся па зямлю. Трэці павярнуў каня дый прыпусціў наўцёкі, але ж Андрэй, перахапіўшы шаблю ў левую руку, правай узняў дзіду ды кінуў наўздагон. Дзіда ўвайшла ў спіну і выйшла з грудзей, нават падрапала крыху конскую шыю. Мацейка кінуўся ў лес, бег доўга і хутка, але стаміўся і, схаваўшыся за дрэвам, напаў на Андрэя з нажом. I памёр у яго на руках, і кроў з ягоных пасечаных грудзей змяшалася з крывёю, якая лілася з параненай Андрэевай рукі. Так, пазіраючы ў вочы чалавеку, якога забіў, пан Андрэй пабратаўся з мёртвым.

Было гэта вясною тысяча пяцьсот семнаццатага года ад нараджэння -Хрыстовага. Менавіта тады прыбыла ў Маскву амбасада ад імператара Максіміліяна на чале з Жыгімонтам Герберштэйнам. Акрамя ўсяго іншага, імператар прасіў адпусціць князя Глінскага, славутага рыцара й правадыра. Імператар абяцаў, што здолее выправіць схільную да здрады князеву душу. Адправіць князя ў найдалейшы кут Еўропы, у Іспанію, да двара Яго каталіцкае мосці Карла Першага, а ўжо там князя павернуць да сапраўднага шляху. Ды ўратуюць ад усялякіх спакусаў, бо жыццё там амаль як у кляштары - пад пільным вокам інквізіцыі. А Карл ужо падпільнуе як трэба, калі Максіміліян папросіць, бо ягоны ўнук і спадкаемца (амаль праз тры гады, калі Максіміліян памёр, Карл сеў на імператарскі трон і з Першага іспанскага зрабіўся Пятым нямецкім).

Андрэй загнаў аднаго за адным усіх цівуновых коней, спяшаючыся ў Маскву. Ляцеў не хаваючыся, з шабляй на пасе, апрануты ў вопратку, знятую з забітых. Разумеў, што адзіны паратунак - у хуткасці. Такога сягнуў у дзёрзкасці, што вартавым на шляху ў адказ на пытанне, адкуль і куды, распавёў, што едзе па справах князя Міхайлы Глінскага. I прапусцілі, калі ён загадаў ім, хлопам, варушыцца, бо інакш пакаштуюць шляхецкае нагайкі. А яшчэ ён піхнуў ботам у твар пешца, які крыху павольней адсоўваўся прэч. Апошні конь упаў пад самай Масквою, і ў горад Андрэй увайшоў пешшу, ізноў апрануўшыся ў хлопскае. Тут таксама пашанцавала - бо быў Вялікі тыдзень, людзі гуртам ішлі ў горад на свята, і ён праслізнуў, далучыўшыся да натоўпу багамольцаў. А неўзабаве адзін з амбасадарскіх пахолкаў, дробны шляхцюк, прыбег, страшэнна ўзбуджаны ды здзіўлены, да гаспадара і распавёў, што нейкі хлоп, убачыўшы яго, пачаў спяваць на лацінскай мове - і не што-небудзь, а шкалярскі гімн “Gaudeamus”. Гэткае - у барбарынскай Маскве! Барон Жыгімонт усміхнуўся і загадаў прывесці дзіўнага хлопа да сябе. Так жыццё Андрэя Варатынца, якое скацілася было ў найніжэйшую яміну, начало паціху караскацца ўгору.

Барон Жыгімонт меў не толькі дыпламатычны, але і літаратурны талент. Ён пакінуў гісторыкам даволі падрабязнае апісанне свайго візіту ў Масковію, а таксама тамтэйшых звычаяў, прыроды, геаграфіі ды безліч іншых дробязяў, якія прыкмеціла пільнае амбасадарскае вока. Нават настолькі падрабязнае, што часам дзіву даешся - які ж добры назіральнік з амбасадара атрымаўся! Спадабалася яму слухаць расповеды малодшага Варатынца. Можа, таму і ёсць пэўныя дэталі ў ягоным опусе, якія асцярожная нямецкая фантазія наўрад ці здолела б нарадзіць.

Жыгімонт Герберштэйн павёз Андрэя з Масквы аж да Вены. А князя Глінскага пакінуў. Бо ягоныя новыя гаспадары сказалі, што князь цяпер праваслаўны і знаходзіцца яму належыць тут, а не ў чужынскай Іспаніі. Сумняюся, што князю ўвогуле пра амбасаду распавялі. Дый навошта?

Доўга ехалі. Праз Княства і Карону, праз Вугоршчыну. Толькі за вугорскай мяжой Андрэй нарэшце ўздыхнуў з палёгкай. Дзіўна, але па родных мясцінах зусім не сумаваў. Наадварот - адчуваў, нібыта ўвесь свет ляжаў пад капытамі каня. Барон Жыгімонт жартаваў з Андрэя. Казаў, быццам у яго не ліцвінская, а іспанская, бадзяжная душа. Бо ліцвіны з палякамі, ледзь не адзіныя ў Еўропе плямёны, што з хаты амаль немагчыма выцягнуць. Вунь - маскоўцы з татарамі 6’юцца, на поўнач імкнуцца і на поўдзень, немцаў увогуле ў любой краіне можна напаткаць, французы таксама паўсюль ціснуцца, а пра ангельцаў і казаць не варта. А ліцвіны з Вітаўтавых часоў сядзяць сабе, мёд з півам п’юць ды толькі на ўсіх памежжах б’юцца. Хоць бы флот які пабудавалі. Дзе там! Што, пане Варатынец, не цягне дахаты? Пан Варатынец толькі падкручваў доўгі саламянага колеру вус ды ўсміхаўся.

Неўзабаве дабраліся да імператарскай Вены. Гер Жыгімонг знік у нетрах імператарскага двара, а Андрэю засталося адно бадзяцца на Вене ды знаёміцца з мясцоваю шляхтай. Імператар не захацеў прыняць Андрэя, бо яму казалі, што малады Варатынец вельмі нагадвае маладога Глінскага. Імператар, якому засталося жыць менш за тры гады, не любіў, калі яму ўзгадвалі беззваротна страчанае ва ўласным жыцці. А калі спыталі, што рабіць з ліцвінам, толькі махнуў рукой. Абяцалі маскоўскаму князю Васілю адправіць ліцвіна ў Іспанію - дык няхай сабе ліцвін і выпраўляецца!

I паехаў Андрэй да краю свету. Бачыў снежнагаловыя Альпы і каменныя цуды італійскіх гарадоў. Піў віно, лёгкае, нібы смех, цалаваў смуглявых жанчын, якія пагладжвалі яго саламяйыя валасы і казалі, што ён нагадвае старога з целам юнака. Бачыў хвалі цёплага мора і чуў пах кіпарысаў. Ягоную скуру абпаліла сонца, і на вуснах засталася соль. Ён быў несмяротны і ўсемагугны ў той жа час. У жорсткай краіне бязлітаснага сонца й крыві, гарачэйшай за сонца, ён чуў спевы бадзяжных святароў, якія лупцавалі свае схуднелыя бакі скураной пугай. Бачыў хлопаў, якія кляліся гонарам, нібы шляхта, і паміралі за свой гонар. Бачыў палацы колеру іржы і пустэчы, засыпаныя рудым пылам. За Сарагосай на невялікі купецкі абоз, да якога далучыўся Андрэй, напалі з дзесятак прапыленых вершнікаў у падраных апратках. Іх хутка адагналі, забіўшы дваіх. Кроў забітых пралілася ў пыл і праз хвіліну сама ператварылася ў яго, рассыпалася, знікла. Пыл узнімаўся з-пад капытоў, накрываў рукі і твары. Андрэй падумаў тады, што ўся гэтая краіна, апірышча з апірышчаў каталіцкае веры, нібы палае ў пякельным полымі, і чалавечае жыццё, палыхнуўшы, робіцца рудым пылам. У гэтай краіне хутка нараджаліся і сяброўства, і нянавісць. I каханне.

Што яму было рабіць у Мадрыдзе? Немцы, якія прыехалі разам з ім, прывезлі Карлу імператарскі ліст. Андрэя паставілі на чале невялікага атрада нейкай чужынскай пяхоты, ён ахоўваў нешта і нават атрымліваў за тое грошы. Піў. Спяваў на дзіўнай для іспанцаў барбарынскай мове песенькі чарнавокім шляхетным прыгажуням. Адной з іх нават падараваў свой залаты агнусек, бо быў моцна п’яны ад віна і кахання. А калі выйшаў ад яе хістаючыся, раптам паклаў далонь на цаўё бацькавай шаблі і здрыгануўся. I пабег назад, выбіў нагою дзверы, збіў дваіх пахолкаў і ўварваўся, нібы вар’ят, у пакой прыгажуні. Жанчына пакорліва аддала агнусек і заплакала. Праз дзень адзін з яе кавалераў, высокі, хударлявы, з шалёнымі вачыма арагонскі гідальга, выклікаў Андрэя на дуэль. Андрэй, усміхнуўшыся, сказаў яму, што шмат чуў пра іспанскую дуэль, калі шаноўны рыцар — сапраудны іспанец, то ен, безумоўна, згодзіцца біцца так, як б’юцца ў барбарынскай Літве, у адной кашулі, з шабляю ў руцэ і з завязанымі вачамі. Гідальга згадзіўся. Зірнуць на паядынак сабралася некалькі шляхціцаў. Рабілі стаўкі. Ставілі болей на Андрэя, бо ўжо крыху пра яго ведалі. Гідальга баяўся, і таму папрасіў завязаць яму вочы маўрытанскім карункавым шалікам, на першы погляд амаль чорным, а на самай справе — даволі празрыстым. Гэта яго і загубіла. Бо ён верыў, што Андрэй не бачыць яго, і проста крочыў насустрач па пыле, узняўшы меч. Андрэй сапраўды не бачыў яго, але добра чуў крокі. Гідальга не памёр адразу, хоць вастрыё карабелы прайшло яму па твары й шыі, высекшы адно вока і зняўшы шалік з другога. Ён трымаўся за жыццё яшчэ тыдзень, пакуль руды пыл ягонай краіны, змяшаўшыся з крывёю, не запаліў у ягоным целе полымя атруты.

Пасля таго іспанская зямля пачала пячы ногі малодшаму Варатынцу. Таму ніхто не перашкаджаў, калі ён захацеў далучыцца да чарговай экспедыцыі ў Новую Індыю, і адплыў на Іспаньёлу, а адтуль — на Кубу, да Дыега Веласкеса і славутага Эрнана Картэса.

Цяпер Андрэй без ваганняў адправіўся б і да д’ябла ў пашчу: у пекле ён ужо пабываў. Кампаньёны празвалі Андрэя “Вара” - бо, па-першае, іспанцам цяжка было вымаўляць “Варатынец”, а па­-другое, варай завуць дзіду з кароткаю стальной дзюбай, якой дзідар злуе быка падчас карыды. Андрэй быў вельмі злосны на словы, а ягоная шабля хутка вылятала з похваў і зрэдку вярталася да іх без крыві.

Картэс, небагаты нашчадак знакамітага старажытнага роду, нагадаў Андрэю князя Міхайлу. Амаль гэткі ж харызматычны: прыгожы, шляхетны, ганарысты, самаўпэўнены. Сапраўдны ўладар паводзінамі, абыходжаннем, гаворкай. Кожную хвіліну шчаслівы толькі ўласнымі сілай і гонарам. Можа, таму Андрэй без сумневаў прыняў ягоны бок у спрэчцы з губернатарам Веласкесам. I далучыўся да Картэсавай авантуры. У сакавіку дзевятнаццатага года ён разам з ім высадзіўся на беразе Мексікі. I пайшоў праз джунглі на захад. Пра гэта шмат чаго напісана: як перад кучкай авантурыстаў звалілася дзяржава ацтэкаў, як сталёвыя мячы секлі ваяроў, звыклых толькі да кветкавых войнаў , да паўрытуальных боек, дзе галоўнае - не забіць ворага, а захапіць у палон, каб потым ахвяраваць крыважэрнаму богу на вяршыні піраміды. Іспанцы дзівіліся жорсткасці ацтэкаў і іх багоў, Андрэй - не: ён бачыў, як татары раздзіраюць ворагам грудзі і паказваюць яшчэ жывому чалавеку ягонае пульсуючае сэрца. Сам ён аднойчы пасля злой ночы, калі яго катавалі ліхаманка і прывідныя позіркі людзей, якіх забіў за жыццё, засек траіх палонных ацтэкскіх правадыроў. Астатнія палонныя - галодныя, амаль голыя, знямоглыя людзі, не лямантавалі і нават не сышлі са сваіх месцаў. Бо звыкліся да таго, што палонных забіваюць і гэткі ж лёс чакае і іх. Аднак не - для тых, хто застаўся жыць, Андрэй стаў не самым горшым гаспадаром. Ён хутка вывучыў мясцовую мову науатль і, узначаліўшы дзесятак іспанцаў і некалькі соцень індзейцаў, зажыў як заможны барон. Кажуць, спачатку ён нават загадаў пабудаваць з бярвення ліцвінскую хату на ўскрайку Тэначцітлана. Праўда, хатаў будаваць не ўмелі ані індзейцы з іспанцамі, ані ён, таму прастаяла хата не шмат часу. Давялося перабрацца ў каменны палац. Андрэй не любіў каменю. Камень нагадваў яму пра смерць. Ён не баяўся смерці, але не любіў яе, бо яна ўвесь час жыла пад ягонаю левай рукой. Пакорліва з’яўлялася, калі клікаў. I здзеквалася, пагражала, рагатала з яго крывавымі ратамі, якія лязо карабелы пакідала на целах. Таму Андрэй імкнуўся сабраць вакол сябе як мага больш жыцця - лесу, жывёлаў, пахолкаў, кветак, жонак. Па ягоным двары бегала шмат белагаловых хлапчукоў і дзяўчынак. Кажуць, яшчэ і цяпер нечакана нараджаюцца ў індзейскіх сем’ях белагаловыя дзеці з блакітнымі вачыма.

Андрэй пражыў у Амерыцы больш за дзесяць гадоў. Гаспадарыў, ваяваў - нават з іспанцамі, дамаўляўся, кахаў сваіх жонак, збіраў падаткі йрабаваў тое, што хацеў. I адчуваў, як з кожным годам жыццё цячэ нібы пясок паміж пальцаў. Усё, што адмераў яму лёс, паціху змяншаецца, мярцвее, знікае, а кожны забіты нібы скраў і скрадае кавалак жывой душы, а замест пакідае кавалак сваёй, змярцвелай. Калі аднойчы Айдрэй адчуў, што ў ягонай душы не засталося жывога кавалка, што ён больш не вывучыць ніводнай мовы і не пакахае ніводную жанчыну, ён пакінуў Мексіку і паплыў назад у Стары Свет, узяўшы з сабою крыху грошай, карабелу ды агнусек.

У Вялікае княства ён вярнуўся ў тысяча пяццот трыццадь чацвёртым годзе ад нараджэння Хрыстовага. Якраз тады ў маскоўскай турме памёр князь Міхайла Глінскі, на кароткі час узняўшыся да вяршыняў улады і ўпаўшы адтуль апошні раз.

Бацька Андрэеў да таго часу памёр, а старэйшы брат зусім не ўзрадаваўся вяртанню малодшага. Грошы, якія ён прывёз з Мексікі, зрабілі ўражанне на аднаго панка з Аршанскага павета, і той аддаў за яго сваю адзіную дачку-прыгажуню. Дзяцей Андрэй з ёю не меў. Маючы некалькі вёсак, жыў, да самага канца свайго жыцця ніколі нікога не пакрыўдзіўшы і не забіўшы. Стаў зусім маўклівы, нібы словы, якія заўсёды жылі ў ім і імкнуліся вонкі, памерлі разам з душою. Як і некалі князь Міхайла, ён прыняў праваслаўе, здрадзіўшы веры бацькоў у спробе пачаць новае жыццё. Кажуць таксама, што ён прывёз нейкія брудныя тлустыя камякі і прымушаў хлопаў садзіць іх у глебу, разрэзаўшы перад тым на кавалкі. 3 кавалкаў вырастала дзівосная тоўстая трава, на якой спелі чорныя суніцы. Суніцы тыя Андрэй забараняў есці. А есці загадаў, зварыўшы, тлустыя камякі, якія хаваліся ў глебе, прычапіўшыся да каранёў травы. Але елі, толькі пакуль загадваў, а калі не бачыў, пляваліся гэткім брудам і мылі раты півам. Што заставалася ад травы, мерзла ўзімку, а камякі ішлі цвіллю, і хутка пра ўсё гэта памяталі адно як пра глупства добрага пана: шмат вандраваў чалавек, дык звар’яцеў. Дый ад мясцовага папа пайшла чутка, што на споведзі пан распавёў пра сваю мёртвую душу, плакаў і казаў, што ўсе мовы памерлі разам з душой і ён не адчувае сэнсу нават у тым, што кажа цяпер. I што сам хутка памрэ.

Памёр Андрэй, трымаючы ў правай руцэ агнусек, а ў левай цаўё бацькавай карабелы.

Карабелу нотым старэйшы брат прадаў за некалькі талераў, бо пацёрлася і паабдзіралася за гады, дый чамусьці пасля Андрэевай смерці адразу пачала іржавець.