Борщевский Ян

Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта (на белорусском языке)

Ян Баршчэўскi

Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта

Пераклад: Мiкола Хаўстовiч

Сонца ўжо схавалася на захадзе, неба было чыстае, паветра цiхае, у лесе чулiся мiлагучныя i дзiкiя спевы птушак; блiзкi быў час начлегу, i я спяшаўся як найхутчэй пакiнуць засень лясоў. Выходзячы ў поле, заўважаю на пагорку прывабны шляхецкi дамок, на ўраджайных нiвах даспявалi залатыя каласы, i вялiкая чарада кароў, рыкаючы, вярталася з пашы. Ведаючы шчырую беларускую гасцiннасць, зварочваю туды на адпачынак пасля дзённага падарожжа.

Бачу чалавека, што вяртаецца з поля, ужо пажылы, з загарэлым тварам, капот з шэрага свойскага сукна, галава сiвая, на твары спакой i бадзёрасць. Здагадаўшыся, што гэта гаспадар, вiтаюся i прашу, каб быў ласкавы дазволiць адпачыць з дарогi да наступнага дня.

- Проша, проша, - шчыра адказаў ён. - Цяпер дзень доўгi, можна не спяшаючыся шмат прайсцi. Пан Бог, пэўна, накiраваў у Полацак, адсюль яшчэ сорак вёрст дарогi праз пусткi i пясчаныя баравiны, аднаму, а яшчэ пеша, маркотна i нядобра iсцi цёмнаю ноччу.

Калi падыходзiлi да жытла, два вялiкiя сабакi спаткалi нас на дзядзiнцы i насцярожана пазiралi на мяне.

- Не палохайся, - кажа гаспадар, - чалавека яны не чапаюць, але дзiкiх звяроў блiзка не падпусцяць i жывёле найлепшыя вартаўнiкi, у нашай гаспадарцы такiя сабакi вельмi патрэбныя: мноства ваўкоў i мядзведзяў, не раз нападалi на суседскiя аборы.

Ён завёў мяне ў святлiцу, дзе былi стол, крэслы i iншыя рэчы сваёй работы з бярозы, простыя, але зручныя. На сценах у ракiтавых асадах вiселi абразы Збавiцеля, Маткi Божае з надпiсам унiзе: "Klauber Svulpsit"[1] i гравiраваныя некалi ў полацкай друкарнi партрэты св. Iгнацiя Лаёлы[2], Андрэя Баболi[3], Францiшка Ксаверыя[4] i iншых. На шафе ў куце я заўважыў нейкую драўляную галаву, носам i лысiнаю падобную да Сакрата; твар паколаты, пашарпаны i сям-там апалены.

З гароду прыйшла гаспадыня, акружаная дзецьмi; старэйшая дачка, якая звалася Анэля, мела чорныя валасы, стройную постаць, жывы пагляд; прырода яе надзялiла так шчодра, што каштоўныя аздобы i ядваб да яе прыгажосцi нiчога дадаць не змаглi б. З вялiкай прыемнасцю глядзеў я на гэтую шчаслiвую сям'ю.

- Ты з нашага павета цi з далёкiх краёў iдзеш? - спыталася гаспадыня.

- Мне з дзяцiнства знаёмыя ваколiцы Полацка, але, шукаючы долi, я пражыў шмат гадоў далёка, цяпер адведваю гэты край. О! Якiя вялiкiя змены бачу, толькi горы i лясы захавалi свой даўнi выгляд.

- А як даўно пакiнуў родны край?

- Ужо таму васемнаццаты год.

Гаспадар, пазiраючы на мяне, кажа:

- Здаецца, што я цябе колiсь бачыў у гэтых краях, але прозвiшча не магу ўспомнiць.

Я назваў яму прозвiшча, ён з радасцю схапiў мяне за руку i сказаў:

- Я З[5]..., мы былi калiсьцi школьнымi таварышамi.

I тут пайшла доўгая гаворка пра шчаслiвае мiнулае, пра маладых таварышаў i настаўнiкаў полацкiх школ, пра знаёмых, хто дзе i як жыве, хто i калi пакiнуў бацькаўшчыну, пра старцаў, якiя ўжо выбралiся да вечнага дому нашага.

Пасля пан З... зняў з шафы драўляны бюст i сказаў:

- А гэтага Дзядка цi памятаеш? Даўней ён лепш выглядаў, калi, высунуўшыся з-за сцяны праз вузкае вакенца, даваў нам парады i перасцярогi, цяпер можаш бачыць на яго твары, колькi ён мусiў выцерпець, пакуль трапiў сюды да мяне, ён для мяне дарагая памятка. Гледзячы на яго, я ўспамiнаю тыя мудрыя перасцярогi i паўтараю iх сваiм дзецям. Гэты мой маленькi сынок добра ведае, што дазваляе i што забараняе Драўляны Дзядок.

- О! Гэты Дзядок мусiў прайсцi па страшных пуцявiнах пасля развiтання з кляштарным дахам, жорстка яго свет прывiтаў: галава прасвiдраваная, вочы выкалатыя, вусны апаленыя; людзi не любяць праўды, але, напэўна, ён, вандруючы па свеце, быў нямы i нiкога не абражаў напамiнам.

- Людзям цяжка дагадзiць, можа, пакутаваў за тое, што маўчаў. Раскажу пра яго вандроўкi i пра iншыя дзiўныя здарэннi, пра якiя чуў ад асоб, што жывуць з намi па суседству. А цяпер падарожнаму трэба падхарчыцца.

Сабралi стол, падалi гарэлку i закуску; Анэля дастала з палiцы спелыя малiны, якiя сабрала ў садзе, i цудоўныя яблыкi. Тут пан З... хвалiў свае садовыя дрэвы, якiя сам садзiў i прышчапляў. Калi ветлiвы гаспадар частаваў i падахвочваў мяне вячэраць, адчынiлiся дзверы, абапiраючыся на кiй, заходзiць стары, галава i вусы белыя. Быў гэта калiсьцi вялiзны i дужы мужчына, але цяжар гадоў пахiлiў яго высокую постаць.

- Як маешся, пане Ротмiстру, у добры час зайшоў. Рэкамендую табе мiлага госця, некалi калега мой школьны, далёка дзесьцi вандраваў i цяпер праз шмат гадоў наведаў сваю бацькаўшчыну. Будзем бавiць разам вечар у прыемных размовах, знойдзецца пра што гаварыць пасля такое доўгае ростанi.

Прайшло няшмат часу, ужо i самавар прынеслi, налiваюць гарбату, стары пан Ротмiстар, седзячы ля стала, сказаў гаспадынi:

- Мая панi, даўней гарбата была лекамi ад галавы, а цяпер без яе i жыць не могуць, якiя перамены ў свеце.

Пан З... паставiў шклянку на стол.

- Слухай цяпер, - сказаў мне, - раскажу табе пра дзiўныя здарэннi з Драўляным Дзядком.

Дзецi, хоць, можа, не раз чулi гэтае апавяданне, поўныя цiкавасцi, прымайстравалiся ля бацькi.

ШТО ЗДАРЫЛАСЯ З ДРАЎЛЯНЫМ ДЗЯДКОМ

У Полацку, калi езуiцкiя муры перабудоўвалi паводле новага загаду[6], выкiнулi разам з друзам усё тое, што было бескарыснае i непатрэбнае, асуджаны быў i гэты бедны Дзядок на такую ж знявагу; засыпаны вапнаю i пабiтаю цэглаю, ляжаў ён непадалёку ад тых муроў, колер валасоў i твару ягонага ўжо змянiўся ад дажджоў i спёкi; работнiкi, нанятыя расчышчаць тыя мясцiны, выкапалi яго з-пад друзу i прынеслi да свайго гаспадара-купца,мяркуючы, можа, на што-небудзь яму спатрэбiцца. Купец задумлiва глядзеў на гэтага Дзядка i вырашыў, што гэта, мусiць, бюст нейкага вялiкага чалавека, паклiкаў да сябе фактара[7] жыда Залмана, пытаючыся, што значыць гэты драўляны бюст; можа, ён мае рысы князя або якога даўнейшага мысляра.

- Ведаю добра, - усмiхаючыся, сказаў Залман, - што нi князь гэта, нi мудрэц, але гэтая галава, калi выглядвала з-за муру, то гаварыла, i кажуць, што часам i вельмi разумна, я яе сам бачыў.

- Гаварыла? Што за лiха, драўляная галава! Пэўна, нейкiя тут чары?

- А можа, i чары, навошта яна табе, аддай мне, я за яе заплачу.

- Хочаш, як бачу, мяне ашукаць. Лухту мелеш: драўляная галава гаварыла, быць гэтага не можа.

Падчас гэтае размовы жыда з купцом падышоў хтосьцi, апрануты па новай модзе, можа, якi чыноўнiк або настаўнiк, i, гледзячы на Драўлянага Дзядка, кажа:

- Гэта галава грэцкага фiлосафа Сакрата, я чытаў пра яго i бачыў яго партрэт, падобны на гэты твар. Ён шмат пакутаў прыняў ад сваей жонкi Ксантыпы i за праўду, якую гаварыў свету, спазнаў гора.

Купец, радуючыся, што знайшоў такi скарб - бюст вялiкага Сакрата, пра розум якога некалi чуў, адагнаў жыда ад Дзядка i вырашыў мець яго ў вёсцы ў сваiм доме i, часам гаворачы пра Сакратавы пакуты, нагадваць учынкi свае жонкi, бо яго жонка Яўхiмiя была падобная да Ксантыпы.

Ужо праз колькi дзён Драўляны Дзядок з купцом пераехалi ў вёску, што была за некалькi дзесяткаў вёрст ад Полацка, гаспадар унёс яго ў хату, з гонарам паказвае сваёй жонцы, тлумачачы ёй, што гэта бюст слаўнага грэцкага мудраца.

Яўхiмiя глянула на Дзядка скоса:

- Гэтае страшыдла драўлянае з барады i носа падобнае на цябе - цi варта было цягнуць яго з сабою.

Дарэмна муж пераконваў, што гэта вялiкi рарытэт, i ўжо нешчаслiвы Дзядок мусiў быць выкiнуты з дому i начаваць пад голым небам, але, на шчасце, прыйшоў сусед i прыяцель; ён супакоiў Яўхiмiю i давёў ёй, што гэты твар нiчога агiднага ў сабе не мае, можа быць, гэта бюст нейкага пустэльнiка або манаха, якi некалi жыў пабожна, а таму варты пэўнае павагi.

Яўхiмiя нарэшце згадзiлася пакiнуць у хаце гэтага Дзядка, аднак не раз плявала на яго, называючы страшыдлам, i заўсёды пазiрала гняўлiвым вокам. Гаспадар растлумачыў свайму прыяцелю, што гэта бюст славутага мысляра Сакрата, i яго памясцiлi на сцяне мiж двух вокнаў.

Уначы, калi ўсе спалi, i яшчэ не праспяваў певень, Яўхiмiя з крыкам усхоплiваецца з ложка, будзiць мужа, каб хутчэй запалiў агонь, бо той Драўляны Дзядок напалохаў яе i яна ўся дрыжыць з пярэпалаху; муж падхапiўся, здзiўлены гэтым выпадкам, i запалiў святло.

- Гэты драўляны дзед, - сказала Яўхiмiя, - усю ноч снiўся мне ў жахлiвых аблiччах, я ўцякала ад яго праз дзiкiя лясы i багну, а ён гнаўся за мною з паходняю i хацеў мяне скiнуць у нейкую вогненную прорву; калi абудзiлася ад гэтага сну, дрыжучы ад страху, убачыла яго ў месяцавым святле на сцяне, зiхацелi яго вочы i ён люта пазiраў на мяне, ах! злiтуйся, вынесi гэтае страшыдла прэч.

Муж, прыгадваючы, што некалi яму жыд расказваў, думаў сам сабе: "А можа, i праўда, што ў iм схаваныя нейкiя чары", аднак, нiчога пра гэта сваёй жонцы не мовячы, узяў Дзядка са сцяны, занёс у пякарню, паставiў на печ, а Яўхiмii казаў, што той сон i грозныя вочы Дзядка прымроiлiся ёй ад неспакойных думак, аднак жа святло гарэла ўсю ноч, i Яўхiмiя заснула спакойна толькi перад свiтаннем.

А Дзядок, забыты ў пякарнi на печы, праз некалькi тыдняў пачарнеў ад дыму, якi там штодня стаяў пад столлю цэлаю хмарай. Праз нейкi час купцовы парабчанкi i яшчэ некалькi дзяўчат з тае вёскi знялi Дзядка з печы, каб напалохаць парабкаў, якiя пасля вячэры ў цемры павiнны былi iсцi спаць на сена. Апярэджваючы iх, дзяўчаты паспяшалi да аборы, абкруцiўшы прасцiнаю куль саломы, з якога наверсе тырчала галава Дзядка, i хацелi яго паставiць, нiбы пудзiла, ля сцяны, але тут нечакана каля iх пачаўся незвычайны шум, i вочы Дзядка засвяцiлiся агнём; дзяўчаты з крыкам разбеглiся,некаторыя пападалi непрытомныя на дарозе, iншыя ўскочылi ў дом, бледныя, быццам нежывыя: даведаўшыся пра гэтае здарэнне, пабеглi ратаваць самлелых, ледзь вярнулi iх да жыцця. Куль саломы i Дзядка знайшлi ля сцяны. Яўхiмiя крычала, што ў iм сядзiць д'ябал, гаспадар i iншыя мужчыны даводзiлi, што дзяўчатам усё гэта прымроiлася, бо яны палахлiвыя, аднак жа Дзядок ужо не вярнуўся ў хату, кiнуты ў адрыне, ён ляжаў там на вiльготнай зямлi.

Разнеслася вестка пра такую праяву па ўсёй ваколiцы. Карчмар Усвойскi, што жыў за пяць вёрст ад купца, чуючы такiя апавяданнi пра Драўлянага Дзядка, не даваў iм веры. Праслужыўшы гадоў пятнаццаць лёкаем у двары пана Н., ён прачытаў некалькi раманаў, перакладзеных з французскае мовы, i ўжо ўсе незвычайныя здарэннi былi яму зразумелыя, цуды i чары ён называў глупствам. Аднак жа, захацеўшы ўбачыць Драўлянага Дзядка, прыехаў да купца, пайшлi яны ў адрыну, знайшлi тую галаву, што валялася ў цёмным куце; паверхня яе пачала ўжо плеснець ад вiльгацi, гаспадар даводзiў яму, што гэта галава Сакрата, якi гаварыў свету праўду i якога ненавiдзела жонка. Усвойскi даў веры, бо i сам няраз чуў, як расказвалi пра гэтага славутага грэцкага фiлосафа; i прасiў купца, каб аддаў яму Дзядка, абяцаючы аддзячыць гарэлкаю або чым iншым; купец на гэта згадзiўся, бо ведаў, што яго жонка нiколi з галавою нешчаслiвага мудраца не змiрыцца.

Усвойскi прывёз яго ў сваю карчму, паставiў у куце на лаве за доўгiм сталом i кожнаму, хто прыходзiў да яго выпiць кiлiшак гарэлкi, з гордасцю паказваў Драўлянага Дзядка, даводзячы, што з твару ён зусiм падобны да даўнейшага мысляра Сакрата, якi пакутаваў i памёр за праўду.

Мiнула некалькi тыдняў. У святы дзень сабралася ў карчме шмат земляробаў i лёкаяў з маёнтка пана Н. Пасля захаду сонца, ужо ў змроку, п'яным парабкам заманулася пасваволiць i пажартаваць з Усвойскага. Дык калi карчмар на нейкi час выйшаў з хаты, яны ўзялi таго Дзядка, прасвiдравалi зверху ў дзвюх мясцiнах галаву, налiлi туды вады i пракалолi вочы шылам; вадзяныя кроплi, не раўнуючы, як слёзы, беглi па твары, i заплаканага Дзядка зноў паставiлi ў куце за сталом. Ледзь Усвойскi зайшоў у карчму, яны паказваюць на Дзядка:

- Глядзi, твой Сакрат плача, вiдаць, не даеш яму гарэлкi або пакрыўдзiў чым iншым.

Калi карчмар, дзiвуючыся, пазiраў на Дзядка, на панадворку сабакi, падняўшы морды, пачалi выць, рыкала жывёла ў аборы, куры, злятаючы з курасаднi, неспакойна, з крыкам бегалi па зямлi, вецер шумеў ля карчмы, усiх апанавала вялiкая трывога, працверазелi ўсе i малiлiся, аж пакуль гэта не супакоiлася. Я чуў таксама, што, калi гэтыя свавольнiкi вярнулiся ў двор, пан невядома з якое прычыны быў раз'юшаны i загадаў за тое, што доўга бавiлiся ў карчме, пакараць iх розгамi.

Усвойскi агледзеў Дзядка i расказваў усiм пра гэтае здарэнне, просячы кожнага, каб не чынiў яму нiякай знявагi; прайшло некалькi месяцаў, усё забылася, i сам карчмар, прымаючы ў сябе суседзяў i стрыечнiкаў i добра падвесялiўшыся, забыў пра ўсё i кажа да Драўлянага Дзядка:

- Ты гарэлкi з намi не п'еш, выкуры хоць цыгару, мне падараваў некалькi прыезджы пан, табе не пашкадую.

I ўсунуў запаленую цыгару Дзядку ў губы; тут забягаюць суседзi i крычаць, што страха ў карчме гарыць; працверазеў карчмар, выбеглi госцi, сабраўся люд, разабралi дах i ледзь уратавалi будынак.

Трымаў гэта ў сакрэце Ўсвойскi, думаў, як бы пазбавiцца ад Дзядка, але баяўся з iм абысцiся недалiкатна - кiнуць у агонь або ў ваду, бо ўжо зазнаў, як ён карае за крыўду. Чакаў толькi выпадку, калi будзе хто мець ахвоту яго набыць, але тым часам трымаў яго ўжо не ў куце за сталом, а заўсёды зачыненага ў шафе.

У тых самых мясцiнах на ўсход за лесам жыў пан Хапацкi, якi меў колькi падданых сялян, быў нейкi час асэсарам, а потым падсудкам, вучыўся некалi ў школах, i так вывучыўся, што не верыў нi ў што i з усяго кпiў.

Аднаго разу, едучы на лёгкай брычцы, ён наведаў карчмара, з якiм здавён меў агульны камерцыйны iнтэрас, бо праз яго збываў i набываў коней, да якiх быў вялiкi аматар. Усвойскi, хочучы збыць з рук Драўлянага Дзядка, дастаў яго з шафы i, ставячы на стале, кажа:

- Глядзi, пане суддзя, якi я маю рарытэт. Няхай пан здагадаецца: да каго гэты твар падобны?

Хапацкi, паглядзеўшы, кажа:

- Нейкi мужык лысы ды барадаты.

- Не, пане суддзя, гэта не мужык, гэта бюст вялiкага некалi мысляра Сакрата, я гэта ведаю лепш. Вялiкiя сакрэты i цяпер яшчэ хаваюцца ў гэтай галаве, ведаю пана даўно i толькi на знак мае павагi i прыхiльнасцi магу гэты рарытэт уступiць яму, - i падрабязна расказаў пра ўсё, што здарылася ў купца i ў яго карчме.

Хапацкi смяяўся да слёз, слухаючы гэтыя авантуры, i дзiвiўся з людское прастаты i дурасцi. Пасля дастаў з кiшэнi табакерку.

- Ну, Дзядок, - кажа, - гневаўся за цыгару, а я цябе пачастую добрым тытунём.

Гэтак кажучы, засыпаў у нос Дзядку шчопцi табакi.

- Што робiш, пане суддзя, далiбог, каб з гэтага не было кепскага!

- Не палохайся, ён за гэта не разгневаецца: гэта ж галава, як кажаш, славутага мысляра Сакрата, а мудрыя галовы любяць тытунь, бо гэта дапамагае iм мыслiць.

Усвойскi перажагнаўся i таемна малiўся, баючыся, каб не прычынiлася чаго-небудзь у яго карчме.

- Не бойся, у мяне Дзядок не будзе сваволiць, бо я i сам не менш ведаю за Сакрата. Ну, развiтайся з iм, пане Ўсвойскi.

Ён сеў у брычку, паклаў Дзядка на каленi, сцебануў каня i знiк за павароткаю, а карчмар яшчэ доўга стаяў i глядзеў яму ўслед.

Гэта было гадзiны за паўтары пасля паўдня. Маёнтак пана Хапацкага за лесам, ад карчмы не больш за чатыры вярсты, але - дзiўная рэч! - конь бег i бег, мiнаў пагоркi i лясы, пан бачыў увесь час незнаёмыя краявiды, праязджаў паўз вёскi, маёнткi i палеткi, аднак нiдзе не мог убачыць свайго жытла, сустракаў падарожных, хацеў у iх даведацца, у якi край заехаў, ды конь так шпарка бег, што немагчыма было перамовiцца нi з кiм хоць словам.

Сонца схавалася за горы, ужо вечар, дарогу ахутаў шэры змрок, конь увесь у пене, iшоў ужо цiхай ступою. Хапацкi думаў пра тое, каб трапiць у вёску, пераначаваць там i дапытацца дарогi. Тут знячэўку чорная хмара пакрыла неба, ноч зрабiлася такая цёмная, што на крок перад сабою нiчога не ўгледзiш, да таго ж i дождж лiнуў; нешчаслiвы вандроўнiк не ведаў, што чынiць, ды тут пры святле блiскавiцы ўбачыў каля дарогi маленькую будову. Былi гэта могiлкi, i здаўна там стаяла драўляная каплiчка. Хапацкi зварочвае з дарогi, каб схавацца ад навальнiцы. У цiхiм месцы за сцяною паставiў каня, сам заходзiць у каплiчку i чакае ў куце, пакуль прамiне гэтая бура. Пасля дастаў з кiшэнi табакерку i толькi адчынiў яе, як у святле нечаканае блiскавiцы ўбачыў над табакеркаю нейкую вялiзную сухую руку, што ўжо была гатовая ўзяць шчопаць тытуню. Перапалохаўся пан, выпусцiў з рук табакерку, выбег за дзверы i, не зважаючы на дождж i вецер, бяжыць у поле, сам не ведаючы куды. Шчасце, што ў хуткiм часе разышлiся тыя хмары, i ён на ўсходзе ўбачыў дзяннiцу i непадалёку на пагорку вёску, паспяшаўся туды, сустрэў сялян, што iшлi з косамi на луг. Ад iх даведаўся, што ён паблiзу Вiцебска, некалькi дзесяткаў вёрст ад свайго дому. У гурце касцоў прыйшоў на могiлкi, знайшоў каня i брычку на месцы, а табакерку ў каплiчцы на зямлi, аднак Дзядка там не было, i пан не памятаў, дзе i якiм чынам яго згубiў; праз колькi дзён пан Хапацкi вярнуўся дахаты i з таго часу вельмi добра запомнiў, што ёсць рэчы незразумелыя i яму, хоць ён ведаў не менш за Сакрата.

Амаль год пра Дзядка хадзiлi дзiўныя весткi; казалi, што нейкi пiлiгрым, носячы яго ў руках, з'яўляўся ў некаторых вёсках, вучыў люд дабрачыннасцi, нагадваў iм, каб яны шанавалi даўнiя звычаi i традыцыi сваiх продкаў, каб не адступалi ад праўдзiвае веры. Слухмяных i пабожных людзей ён бласлаўляў, ад разбэшчаных i адступнiкаў уцякаў.

Iншыя расказвалi, што перад заходам сонца была аднаго разу дзiўная праява, бачылi яе пастухi i аратыя. Нейкая прыгожая кабета ў белых строях, падобная да анёла, вянкамi цудоўных кветак упрыгожвала на лузе галаву таму Дзядку, i калi цiкаўныя людзi захацелi падысцi блiжэй, дык тая кабета, як бы дух якi, аддалялася ад iх - нi равы, нi густыя хмызы ёй не замiналi, узышла на возера i, нiбы белы воблак, узнялася над чыстай вадою i знiкла. Шмат такiх дзiвосаў расказвалi.

Цяпер раскажу, якiм чынам пасля доўгае i дзiўнае вандроўкi гэты Драўляны Дзядок трапiў нарэшце да мяне. Ведаеш добра нашу Беларусь, дарагi госцю, пры любых няўродах адзiн толькi лён найчасцей можа задаволiць нашы патрэбы, калi Пан Бог бласлаўляе наша поле. У пазамiнулым годзе было ў мяне шмат гэтага тавару, у нас яго набываюць купцы, а пасля, сабраўшыся з цэлае Беларусi, вязуць Дзвiною на караблях у Рыгу. Дык я з гэтым iнтэрасам прыехаў да купца, каб збыць яму свой тавар. У яго пабачыў вялiкi беспарадак, ягоная жонка Яўхiмiя ад вялiкага пярэпалаху i гневу ледзь дом не растрасла, наракаючы на свайго мужа: прывёз зачараванае страшыдла, якое заўсёды не дае ёй спакою. Купец толькi гадзiну назад вярнуўся дадому i, апраўдваючыся, прысягаў ёй, што ён зусiм у гэтым не вiнаваты. Ледзь гэты бунт я ўтаймаваў. Пасля спытаўся ў купца аб прычыне такой жончынай трывогi. Ён мне паведамiў, што галава мысляра Сакрата немаведама як з'явiлася ёй перад вакном i цяпер ляжыць за сцяною. Вывеў мяне з дому, каб паказаць таго Дзядка, i прасiў мяне, каб я абавязкова забраў яго; я паклаў яго ў карэту, пагаварыў з купцом пра лён i вярнуўся дахаты.

Праз нейкi час пачуў такую гаворку мiж суседзяў:

- Яўхiмiя, заўсёды сварачыся з мужам, знелюбiла яго i хацела пакiнуць назаўсёды, а можа, мела яшчэ i прыяцеля, якi яе да гэтага падбiваў. Дык калi муж быў у ад'ездзе, яна збiрала ўсё, што можна забраць з сабою, каб пакiнуць мужу пусты дом, ды тут нечакана глянула ў вакно i ўбачыла драўляную галаву таго Дзядка; невядома, адкуль i якiм чынам з'явiлася тая перад вакном. Яўхiмiя закрычала ад страху i самлела. Пачулi ў другiм пакоi сямейнiкi, прыбеглi на ратунак, ледзь прывялi яе да прытомнасцi, скiнулi Дзядка з вакна, каб ён другi раз не трапiў ёй на вочы. У гэты час прыехаў купец, i тут пачалася жахлiвая бура, але добра, што не ўдалося ёй пакiнуць свайму мужу пусты дом.

Ужо другi год маю ў сябе гэтага Дзядка, i, дзякуй Богу, усё iдзе шчаслiва, цаню яго як найдаражэйшую памятку.

Калi пан З... закончыў расказваць, абазваўся Ротмiстар:

- А я, стары чалавек, раскажу старое апавяданне пра кабету Iнсекту i пра гэтага Дзядка, бо цяпер казалi, што нейкая кабета аздабляла яго кветкамi. Так, яна ўжо адпакутавала за свае грахi. Раскажу, што ад iншых чуў, а цi гэта праўда, не мой клопат.

КАБЕТА IНСЕКТА

Даўней жыла ў нашым краi багатая панi. Я не памятаю яе прозвiшча, але гэта неiстотна. Дык вось тая панi здзекавалася са сваiх падданых i лёкаяў, забыла пра веру i хрысцiянскiя абавязкi, ёй здавалася, што чалавек - гэта яе ўласнасць, гэтаксама, як i кожная рэч, i што яна мае права чынiць над людзьмi што захоча.

Яна рабавала бедных сялян, увесь плён мазольнае iхняе працы пускала на раскошу. А людзi ў той час разлучалiся з душою ад голаду. Яна хадзiла ў дарагiм ядвабе i дыяментах, а яе падданыя не мелi чым накрыцца ад холаду i ветру; калi хто завiнавацiўся ў чым - кара была немiласэрная, ды яна часта i без вiны жорстка карала. Панi так лютавала, што загаралася гневам, калi дзяўчына з яе воласцi захоча замуж за чалавека вольнага i багатага. Адразу гэтую гаротнiцу садзiла ў кайданы, быццам тая ўчынiла нейкае страшнае злачынства.

Так жывучы, гэтая зласлiвая кабета заўважыла, што яна ўжо састарэла, а сумленне шаптала ёй, што скончыцца некалi жорсткае панаванне, ды i здароўе пачало слабець. Бачачы свой блiзкi скон, яна перамянiла свае звычкi, зрабiлася пабожнаю i мiласэрнаю, давала мiласцiну жабракам, адпiсала нейкiя грошы на кляштары ў Полацку, абы малiлiся ўсюды, каб Бог даў ёй здароўе i дазволiў доўга жыць на свеце. Зазванiлi ва ўсiх касцёлах, сабраўся люд, абвясцiлi пра гэта з амбона, паляцелi ў неба малiтвы пабожных людзей i весткi пра святыя ахвяры. Залагоджаны малiтвамi вернiкаў, Бог злiтаваўся над грэшнiцаю, дазволiў доўга жыць на гэтай зямлi i чакаў пакаяння.

Панi пражыла гадоў сто, ды не толькi не змянiлася на лепшае, але гнеў i жорсткасць яшчэ болей выраслi ў яе сэрцы. Так што большая частка яе падданых, пакiнуўшы свае хацiны, тулялася па свеце, шукаючы сабе спажытку, i лёкаi разбягалiся, кленучы сваю панi. Суседзi яе ненавiдзелi, нiхто не хацеў адведаць, нiхто не хацеў яе сустрэць цi нават наблiзiцца да яе жылля. А гнеў нiшчыў яе цела, выпетрала ад злосцi, i постаць яе дзень пры днi змяншалася.

Доўга так жывучы, забытая людзьмi, яна сохла i пакрысе змяншалася, ужо была падобная да хворага карузлiка, пасля на немаўля, робячыся ўсё шчуплейшаю. Нарэшце перамянiлася ў нейкую дзiўную Iнсекту, з аднаго i другога боку выраслi ў яе доўгiя празрыстыя крылы. Аднак тая самая злосць гарэла ў яе сэрцы.

Прамiнула шмат гадоў. Тая грэшная кабета жыла, як бы заклятая ў аблiччы нейкае крылатае пачвары, а хто падыходзiў да яе жытла, дык бачыў, як яна вылятала адтуль з жахлiвым крыкам i адганяла перапалоханага прахожага, лётаючы ў яго над галавою.

Прыехаўшы здалёку, новы дзедзiч пан А. пачаў гаспадарыць у тым маёнтку, а калi суседзi расказалi яму пра напады страшнае Iнсекты, ён загадаў адчынiць усе вокны, акурыць дымам пакоi, i дарэмна тая, з жахлiвым пiскам i крыкам кiдаючыся ў вочы, страшыла людзей. Пераможаная дымам, яна мусiла ляцець у сад i схавацца мiж дрэваў. Але злосць кiпела ў яе сэрцы, i яна хацела што б там нi было выгнаць новага гаспадара з дому.

Лёкаi пана А. расказвалi, што апоўначы чуцён шум i нейкi пiск пад падлогаю i па кутах, часам з'яўляюцца страшныя зданi i нейкiя звераняты, падобныя да жаб i жукоў з чорнымi кашэчымi галовамi i зiхоткiмi, як iскры, вачыма; калi хто падыдзе, яны ўмомант знiкаюць, правальваючыся куды-небудзь у дзiркi або ў шчылiны ў сцяне; i што гэта абавязкова мусяць быць злыя духi. Яны раiлi пану, каб запрасiў ксяндза i пасвянцiў дом. Пан смяяўся i казаў, што гэтыя дзiвы ад iхнiх забабонаў, бо дасюль ён нiчога такога не бачыў.

Праз некалькi дзён апоўднi неба было пагоднае. Пан А. адчынiў вокны i сядзеў адзiн, задумаўшыся, у пакоi. Тут залятае Iнсекта, кружыцца па пакоi, у пiсклявым яе голасе чуваць страшная лаянка i праклёны. Яна села перад панам на стале - ён заўважыў як бы жаночую постаць, ногi i рукi сухiя, падобныя на пчалiныя, i сама тонкая. Тут яна ўзлятае са стальнiцы, кружляе вакол галавы пана А. i ўжо хоча ўбiцца ў яго валасы. Ён жа, накрыўшы галаву хусткаю i баронячыся, як ад пчалы, выбег перапалоханы з дому, загадаў лёкаям выгнаць тую страшную пачвару дымам i зачынiць вокны.

Прайшло некалькi дзён. Калi пан А. чытаў у садзе пад лiпаю раман, зноў з'явiлася тая Iнсекта. Пырснула кроплю нейкай атруты, якая прапалiла старонкi i вопратку пана. Iнсекта, вiючыся ля галавы, лаяла i кляла яго пiсклявым чалавечым голасам. Увесь дрыжучы з пярэпалаху, пан А. ускоквае ў пакоi i доўга думае, як пазбыцца гэтае жахлiвае пачвары.

Пры кожным зручным выпадку Iнсекта помсцiла яму. Аднаго разу, калi пан верхам аб'язджаў свае палеткi, яна, лётаючы побач, пранiзлiвым крыкам спудзiла каня, якi наўскапыт паляцеў праз равы i пагоркi i скiнуў гаспадара. I той ляжаў скрываўлены, без дыхання, пакуль не падбеглi аратыя. Яны прынеслi пана дахаты, i лекар ледзь выратаваў яго ад смерцi.

Па ўсёй ваколiцы разышлiся гэтыя чуткi, толькi i гаварылi пра злую кабету, якая перамянiлася ў страшную Iнсекту. Усе суседзi шкадавалi пана А., але нiхто з iх не пераведаў хворага, бо ўсе баялiся падысцi да яго маёнтка.

Калi пан А. ачуняў i думаў, як пазбыцца праклятае Iнсекты i злых духаў, з якiмi яна, пэўна, пасябравала, ён успомнiў параду сваiх лёкаяў i вырашыў запрасiць каплана i пасвянцiць дом. Дык пасля захаду сонца, калi Iнсекта, схаваўшыся ў траве, спала, ён загадаў запрэгчы коней i ўначы паехаў у Полацак.

Ранiцаю пасля святое iмшы сустракалi яго знаёмыя, з цiкавасцю распытвалi пра дзiўную Iнсекту i пра нешчаслiвы выпадак, калi яго скiнуў конь, бо ўжо пра гэта чулi i ў горадзе.

Калi прыйшоў у кляштар i расказаў, што з iм прычынiлася, усе дзiвiлiся. Ксёндз, чалавек пабожнага жыцця, кажа:

- Гэта, напэўна, злыя духi i нейкая чараўнiца, якая зусiм выраклася Бога; трэба пану А. дапамагчы, паклапацiцца пра яго спакой i пра яе душу.

I тае ж ранiцы пан А. з ксяндзом, не баючыся нападу Iнсекты, выправiлiся дадому.

Прыехалi ў маёнтак. Ксёндз, прачытаўшы свае малiтвы, пачаў крапiць святою вадою пакоi. Страх успомнiць, што там рабiлася. Са страшным пiскам i сыканнем з усiх кутоў пасыпалiся страшыдлы: матылi, у якiх заместа крылаў вырасталi з бакоў вогненныя языкi; тоўстыя чэрвi, што дыхалi дымам, быццам пухiры ўзнiмалiся ўгору; крыклiвыя цвыркуны i крылатыя гады лёталi над падлогаю.

- Гэта грахi чараўнiцы, - сказаў ксёндз. Ён загадаў адчынiць вокны. Жахлiвыя стварэннi з пiскам i сыканнем адляталi i нiклi ў паветры.

Калi свянцонаю вадою выслабанiлi дом ад страшыдлаў, пан А. завёў ксяндза ў сад, адкуль вылятала тая шкадлiвая Iнсекта. Там, калi каплан адмаўляў святыя пацеры, у кустах агрэсту абазваўся пiсклявы голас, у якiм чулiся кленiчы i розныя блюзнерствы, а пасля нараканнi, енк i плач. Сабраўся ўвесь двор паглядзець на гэтыя дзiвы, ксёндз, кропячы свянцонаю вадою кустоўе, загадаў ёй вылецець адтуль i сесцi на лiпавай галiнцы. Яна iмгненна, як страла, вылецела i села на лiпавым лiсцiку. Усе дзiвiлiся на яе: у гэтай Iнсекце лёгка можна было ўгледзець жаночую постаць з крыльцамi. Ксёндз зняў яе з лiсцiка, пасадзiў у шкляны слоiк i занёс у пакой.

Ужо без страху глядзелi ўсе зблiзку на гэтую маленькую пачвару: доўгiя валасы спадалi з галоўкi, якая была не большая за звычайную гарошыну; iскрынкамi блiшчалi завушнiцы ў вушах, i нешта ружавела на шыi, нiбыта ланцужок караляў; жоўтая ядвабная сукенка была, здавалася, падпяразаная пасам такога самага колеру; твар бледны, вiдаць было, што ў гэтыя хвiлiны курчылася ад гневу.

Наступнага дня панi Iнсекта з ксяндзом прыехалi ў Полацак. Бачылi гэтае дзiва ўсе ў кляштары, i жыхары натоўпамi прыходзiлi паглядзець на нечуваныя цуды. Кiдалi ёй ежу ў шкляны слоiк, але Iнсекта сядзела моўчкi i не каштавала нiчога; увесь гэты час была нямою, толькi вiдаць былi яе гнеў i неспакой.

- Трэба цяпер падумаць пра яе душу, - сказаў ксёндз i панёс яе ў слоiку ў зацiшны куток кляштара, дзе быў доўгi калiдор: з аднаго боку Архiтэктанiчная зала, з другога - музей; непадалёку ад гэтае залы пазiраў з муру, нiбы з вакенца, драўляны бюст фiлосафа Сакрата. Ксёндз паклаў кабету Iнсекту на фiлосафаву галаву i перад шматлiкiмi гледачамi чытаў ёй малiтвы i гаварыў на духоўныя тэмы. Але што рабiлася з галавою Сакрата! Страх успомнiць! Яна ў той час была падобная на запаленую бомбу, кiдалася сюды-туды; спалатнелi ўсе, хто блiзка стаяў. Баючыся, каб яна не раскалолася i не зашкодзiла гледачам, ксёндз безупынку чытаў малiтвы i вучыў пра мiласць Пана Бога i пра любасць да блiжняга.

Штовечар адбывалiся такiя адправы дзеля гэтае Iнсекты. I яна дзiўна выглядала з тою нешчаслiваю Сакратаваю галавою. Страх апаноўваў кожнага, хто толькi праходзiў гэтым калiдорам. Драўляны бюст, ад якога раней чулi столькi парад мудрых i пабожных, бэсцiў i лаяў, не разбiраючыся, усiх прахожых. Шкаляры баялiся падысцi да Драўлянага Дзядка, бо ўжо ён быў iм не зычлiвым настаўнiкам, а зацятым ворагам.

Гэтыя навукi i малiтвы доўжылiся некалькi месяцаў. Нарэшце трапiла iскра веры i мiласэрнасцi ў сэрца той кабеце Iнсекце, i драўляны бюст угаманiўся i палагаднеў. I ўжо з вуснаў Iнсекты зляталi словы, поўныя боязi Божае i мiласэрнасцi да блiжняга. З'явiлася яна аднойчы ксяндзу ў пекным аблiччы, падобная да анёла, нiмб вакол чароўнага твару, сукенка бялейшая за снег. Яна падзякавала за малiтвы, навукi i клопаты дзеля яе i ў мiг вока знiкла. Ксёндз укленчыў перад алтаром i дзякаваў небу за вяртанне i збаўленне гэтае душы.

Калi пан Ротмiстар скончыў, панна Анэля i малыя дзеткi пана З., аддаўшы бацькам "дабранач", пайшлi ў другi пакой памалiцца нанач.

- Цiкавую рэч расказаў пан Ротмiстар, - сказаў гаспадар. - Пра такое здарэнне з Дзядком, калi галава мудраца была прыстанкам няшчаснае грэшнiцы, я яшчэ не чуў. Вось i новае апавяданне да жыццяпiсу Драўлянага Дзядка.

Да позняга вечара гаварылi мы пра мiнулыя часы, пра школьных таварышаў, пра знаёмых - жывых i тых, што ўжо спачываюць у магiлах. У размовы нашы нязменна запляталiся смутак i надзея. Нарэшце пан Ротмiстар узяў свой кiй i шапку i хацеў iсцi дахаты, але гаспадар пакiнуў яго начаваць. Патушылi агонь, i я, ушчэнт стомлены пешаю вандроўкаю, моцна заснуў.[8]

ПРАХОДКА Ў ПОЛI

Адпачынак мой быў прыемны, хоць i кароткi. Прачнуўся я на свiтаннi. Пан Ротмiстар яшчэ спаў, i я, баючыся парушыць яго спакойны сон, ляжаў i разважаў аб прыгодах Драўлянага Дзядка i кабеты Iнсекты. Мне здавалася, што тая галава, пазiраючы на мяне, нагадвала пра пакуты, якiя чакаюць чалавека на яго жыццёвай пуцявiне, тая кабета-грэшнiца з'яўлялася ў маiх марах то ў аблiччы страшнае Iнсекты, то як пекны анёл у промнях, казала маёй душы, што толькi вера, мiласць да Бога i да блiжняга - шлях да сапраўднага жыцця.

Думаючы пра гэта, я не заўважыў, як прамень ранiшняга сонца зазiрнуў у вакно. Пачуўся голас гаспадара. Ён падняўся раней усiх i даваў парабкам загады на дзень.

Спеў пастуха ўжо адзываўся з пашы. Прачнуўся пан Ротмiстар; калi мы апраналiся i ён думаў пра дом, а я - пра далейшае падарожжа, зайшоў пан Зямельскi, павiтаўся i загаварыў да мяне:

- Чаму ты так рана ўстаеш? Iсцi такую дарогу - цяжкая праца, трэба добра адпачыць. Вiдаць, думаеш, што я дазволю развiтацца з намi сёння? Пагасцюеш у мяне колькi дзён, бо калi ад'едзеш далёка на поўнач, Бог ведае, цi ўбачымся, хiба толькi на тым свеце. I пана Ротмiстара прашу застацца на сёння з намi, бо ёсць у яго доме каму кiраваць гаспадаркаю.

Я паслухаўся гаспадара, i пан Ротмiстар пагадзiўся з iм.

Галасы дзяцей, што ўжо прачнулiся, даляталi з другога пакоя; абазвалася гiтара, пачуўся цудоўны мiлагучны спеў. Гэта быў голас Анэлi. Яна кожнае ранiцы, як анёл, што вiтае новы дзень, усхваляла Божую ўсемагутнасць i спявала пад гiтару:

Калi ўзыходзiць дзяннiца,

Усе да Цябе павяртаюць лiкi,

Спявае кожная iстота:

Слаўся, Божа вялiкi![9]

Думка мая разам з гэтай суладнасцю адляцела да неба, i ў тую ранiцу я малiўся са слязьмi на вачах.

Неўзабаве ўся сям'я сабралася разам. Паснедаўшы, мы ўсе выйшлi ў поле; пан Зямельскi завёў нас у густы гай, дзе ля кожнага дрэва было вiдаць дбайнага гаспадара, i гэты лес быў падобны да пекнага саду. Пан распавядаў нам, што некалi тут была пустэча, але ягонаю рупнасцю праз колькi гадоў зашумеў тут гэты гай. I там i тут мiж зараснiкаў асушаныя лугавiны з сакаўной высокаю травою i размаiтымi духмянымi кветкамi. Старэйшы сын пана Зямельскага, прыпамiнаючы ўчарашняе апавяданне пра кабету Iнсекту, паказваў пану Ротмiстару злоўленую жамярыцу, пытаючыся, цi такая была кабета Iнсекта. Iншыя дзецi збiралi лепшыя кветкi i аддавалi iх Анэлi, а тая аздабляла дзiцячыя галоўкi вянкамi.

Няспешна шпацыруючы i адпачываючы часам ў засенi густое бярэзiны, мы бавiлi час у прыемных размовах. Пасля полудня таксама аглядалi гаспадрку, аж пакуль сонца не схiлiлася да захаду, не ўпала раса на травы i парабкi з косамi i граблямi не вярнулiся з сенажацi.

Увечары, калi ўся сям'я зноў сабралася разам, гаспадар запытаўся ў пана Ротмiстара, цi не памятае ён якую-небудзь старую аповесць, цi, можа, чуў яшчэ што з апавяданняў пра Драўлянага Дзядка.

- Калi быў яшчэ студэнтам у Полацку, - сказаў пан Ротмiстар, - я любiў слухаць апавяданнi. Гаспадар мае кватэры доўга служыў пры кляштары езуiтаў. Ён часта расказваў незвычайныя гiсторыi, якiя сам чуў ад iншых. Гэта былi прароцтвы Драўлянага Дзядка асобным шкалярам. Некалькi тых апавяданняў я i цяпер яшчэ памятаю.

ШКАЛЯР ЛЮЦЭФУГА

Некалi ў Полацку быў надзвычай лянiвы да вучобы шкаляр. Ён часта ўцякаў з калегii, цягаўся па розных краях, няраз, зазнаўшы голад i холад, пасля доўгае вандроўкi мусiў вяртацца ў бацькоўскi дом. Хоць i ведаў, што за такiя ўчынкi будзе пакараны i зноў трапiць пад нагляд настаўнiкаў, але ўцякаў пры кожным зручным выпадку.

Бацька гэтага вучня быў чалавек небагаты i хацеў хоць не маёнткамi, дык, прынамсi, навукамi ўзбагацiць сваё дзiця. Колькi разоў адвозiў яго з дому ў горад, i калi словы-напамiны не дапамагалi, плацiў таму, хто згаджаўся быць сыну за неадступнага вартаўнiка, не пакiдаючы яго нi ў працы, нi ў адпачынку. Пад такiм наглядам Люцэфуга мусiў студыяваць навукi, хоць усё адно ленаваўся. Прырода ўзнагародзiла яго здольнасцямi, i ён мог бы быць найлепшым вучнем, але быў першы толькi па свавольствах i непаслушэнстве.

У апошнiя днi лiпеня ў полацкiх школах пачыналiся вакацыi. Шкаляры пасля iспытаў, перш чым раз'ехацца па дамах, гуртам прыходзiлi пагутарыць з Драўляным Дзядком. Кожны пытаўся ў яго пра сваё. Адны хацелi ведаць, што думаюць настаўнiкi пра iх стараннасць i паводзiны, другiя - цi перавядуць iх пасля вакацый у вышэйшы клас, цi ўзнагародзяць кнiжкаю цi абразкамi за стараннасць i поспехi ў навуках.

У гурце гэтых вучняў быў i той нядбайны шкаляр.

- Скажы, Дзядок, - пытаецца ён, - як мае стараннасць i паводзiны ацанiлi настаўнiкi i цi перавядуць мяне ў наступны клас?

Дзядок адазваўся журботным голасам, падобным да грымотаў з далёкае хмары:

- О! Люцэфуга! Люцэфуга! Ты як абрыдлы прусак, што хаваецца ад дзённага святла пад падлогаю або ў цёмнай шчылiне; засмучаючы бацькоў i настаўнiкаў, ты i не думаеш выпраўляцца. Святло навук i цнатлiвасць - гэта праваднiкi на шляхах жыцця, без гэтага лiхтара ты будзеш блукаць сярод цемры i нiколi не даплывеш да Порта Спакою душы i шчасця.

Усе студэнты, што стаялi вакол, са смехам гучна паўтаралi: "Люцэфуга! Люцэфуга!" - i з гэтага часу ён не меў сярод таварышаў iншае мянушкi, апрача тае, якую атрымаў ад Драўлянага Дзядка.

Угневаны, ён пакiнуў сваiх сяброў i, бегучы цёмным кляштарным калiдорам, мармытаў сам сабе:

- Пустая драўляная галава плявузгае лухту, дае недарэчныя мянушкi, каб толькi пасмяяцца. О! Калi б я меў камень у кiшэнi, то яго лысая галава зазнала б гора!

Як i раней, бавiўся ён з прыяцелямi, а калi яму нагадвалi прароцтва Дзядка i называлi Люцэфугаю, казаў:

- Не навукi даюць чалавеку шчасце, а Фартуна; шмат хто не пакутаваў над кнiжкамi, а жыве на свеце, раскашуючы. Жыць так, як хочаш, нiчога сабе не забараняючы, - вось пра што я мару.

Прайшло чатыры гады. Бацькi яго памерлi, i, Люцэфуга вылецеў у свет, як матылёк, шукаючы ўцех i весялосцi; ён пералятаў з кветкi на кветку, збiраючы толькi атруту; сустрэў шмат падобных да сябе люцэфугаў i з радасцю пабратаўся з iмi. Усё больш i больш прыкрае было яму дзённае нябеснае святло, ён заплюшчваў вочы, спаў дзень навылёт, а ўначы са сваiмi прыяцелямi гуляў у карты, а тыя спрытна вызвалялi яго кiшэнi ад грошай i почасту даводзiлi Люцэфугу да нэндзы.

Выбраўся ён урэшце ў свет, некуды далёка, у вялiкi горад. Там хутка знайшоў знаёмствы i ўваход у дамы, куды частыя шумныя забавы вабiлi адусюль моладзь. Тут нейкая панна Аўрэля, худая, тонкая, бледная, пустая i легкадумная (бо дбала толькi пра тое, каб быць лёгкаю, зграбнаю, найменей мець цела i як вецер лётаць у салонах). Доўгiя бяссонныя ночы яна бавiла на балях i пагулянках. Там лёгка скакала вальс, нястомна лётала над падлогаю; рой залётнiкаў заўсёды акружаў яе. Уставала з пасцелi, калi сонца хiлiлася да вечара. Сустрэў Люцэфуга яе на нейкiм бале i ўзяў на вока; даведаўся яшчэ, што панна Аўрэля мае ўласную вёску i вялiкiя грошы. Маёнтак i грошы - рэчы, вядома, патрэбныя.

Аднаго разу на свiтаннi вярнуўся ён дадому, зачынiў вокны, але не мог заснуць: Аўрэля стаяла ўваччу. Думаў, як лёгка яна таньчыць, якая зграбная, вясёлая, сапраўды эфiрная нейкая, а яшчэ, здаецца, i характарам падобная да яго. О! Калi бы ён меў такую жонку, быў бы найшчаслiвейшы з людзей, вечнае каханне i згода панавалi б мiж iмi. А да таго ж - маёнтак i грошы. I ён вырашыў: што б там нi было, паведамiць ёй пра сваё каханне i прасiць яе рукi.

Люцэфуга дабiўся свайго, ажанiўся з Аўрэляю. Каханне i згода былi мiж iмi цэлую восень i зiму. Час весела ляцеў у тэатрах i канцэртах, ездзiлi на балi i самi прымалi гасцей. Ён па сваёй завядзёнцы гуляў у карты да самага свiтання, а яна захапляла моладзь лёгкасцю ў танцах, жывым сваiм характарам i вясёлымi размовамi.

Вясною яны прыехалi ў вёску, каб вечарамi прагульвацца пад ясным небам, адпачываць у засенi лiп, слухаць салаўiныя i жаўруковыя спевы. Але, ах! Гэтаю вясною напаткалi Люцэфугу найвялiкшыя пакуты i ляснулi ўсе яго надзеi.

Увечары, на захадзе сонца, выйшлi яны прагуляцца ў поле. Неба было пагоднае, паветра цiхае. Iдучы недалёка ад лесу, размаўлялi пра сваiх знаёмых. Аўрэля захоплена казала пра аднаго маладога кавалера, якi быў надзвычай спрытны ў танцах, Люцэфуга хвалiў свайго сябрука, што, гуляючы ў карты, нiколi не праiгрывае. Мiж iмi ўсчалася спрэчка, i калi Аўрэля, даводзячы сваё, усё больш i больш злавалася, - нечакана зашумеў лес i вецер засвiстаў над полем. Аўрэля, гэтая лёгкая паветраная iстота, як пяро, узляцела i хутка, так што нельга было яе стрымаць, падымалася ўсё вышэй i вышэй. I вось ужо ляцiць над бярозавым гаем, муж глядзiць на яе, ломячы рукi, i не ведае, што яму рабiць.

Аўрэля ляцiць разам з ветрам, нiбы лёгкi матыль. Люцэфуга бяжыць праз палеткi, лясы i горы з надзеяю, што, можа, яна затрымаецца дзе-небудзь на вяршынi гары цi на высокiм дрэве. Людзi рознага звання, што праязджалi непадалёк, паглядалi на гэта са здзiўленнем. Адны смяялiся, другiя спачувалi Люцэфугу, але нiхто не мог яму дапамагчы.

Муж бег, пакуль яшчэ мог бачыць яе здалёк, але калi ноч апусцiлася на зямлю, Аўрэля знiкла з вачэй. Бедны Люцэфуга спынiўся сярод цёмнага лесу, чуе вакол сябе толькi савiныя галасы, не ведае, у якi бок падацца; хадзiў усю ноч, i гэты лес, здавалася яму, не меў нiдзе канца. Змардаваны, ён сеў пад дрэвам, глянуў на зорнае неба, успомнiў прароцтва Драўлянага Дзядка. Цяжкi сум лёг яму на сэрца:

- Дзе Аўрэля? Цi яна жывая? Цi вернецца калi да мяне? - уздыхнуў, i слёзы палiлiся з вачэй.

Так i блукаў ён без сну цэлую ноч па лесе. На ўсходзе пачало свiтаць, зарумянiлiся аблокi. Люцэфуга, бачачы дзённае святло на небе, крыху супакоiўся. Вырашыў iсцi на ўсход. Калi сонца ўжо было высока, пачуў голас касцельных званоў, i яны вывелi яго з лесу да чалавечага жытла.

Гэтая вёска яму незнаёмая, далёка зайшоў ад свайго дому; заходзiць у сялянскую хату, твар яго самотны, бледны, нявыспаны, змучаны начным блуканнем. Люцэфуга расказваў гаспадару пра сваё няшчасце, той доўга слухаў i здзiўляўся, што кабета была такою лёгкаю i паляцела з ветрам. Гаспадар задаволена глянуў на сваю жонку, што завiхалася па гаспадарцы, злiтаваўся, запрасiў госця адпачыць i паабяцаў адвезцi дахаты.

Люцэфуга вярнуўся ў жончыну вёску. Усюды пуста. Няма Аўрэлi. Паслаў людзей паўсюль, каб даведалiся пра яе. Пасланцы вярнулiся без анiякае весткi. Разышлася пагудка па ўсёй ваколiцы, i нават у горадзе было вядома, што Люцэфугава жонка паляцела з ветрам. Адны спагадалi яму, другiя, чуючы такiя дзiвы, рвалi ад смеху бокi.

Ён не выходзiў з дому, усё разважаў, што рабiць. Аднаго разу сядзеў увечары самотны ў пакоi: шэры змрок i маўчанне былi яму сябрамi. Тут забягае лёкай i паведамляе, што прыехаў нейкi пасланец з лiстом. Ён глянуў на яго з невыказнай радасцю: лiст быў падпiсаны рукою Аўрэлi.

Люцэфуга прачытаў лiст i застыў як скамянелы. Аўрэля жывая, але каханне, што яна мела да мужа, страцiла назаўсёды. Пiша, што закончыла паветранае падарожжа за пяцьдзесят вёрст ад свайго дому, жыве цяпер у маёнтку даўняга свайго прыяцеля i вяртацца да мужа, у якога характар i погляды зусiм iншыя, чым у яе, не думае. I таму яна рупiцца аб разводзе, не шкадуючы на гэта анiякiх грошай.

Люцэфуга хутка страцiў жонку, маёнтак i ўсе надзеi; прыяцелi i знаёмыя, што прыязджалi да яго на гасцiны i на начныя забавы, бачачы яго няшчасным, пагарджалi iм i здзекавалiся з яго. Не маючы сiл трываць гэтыя здзекi, ён схаваўся назаўсёды ад усiх знаёмых.

Мiнула некалькi гадоў. Пра Люцэфугу нiхто нiчога пэўнага не чуў. Успамiналi толькi яго вяселле i развод. Пасля пайшлi пагалоскi, што жыве ён на гэтым свеце без усялякае мэты, узненавiдзеўшы ўсё пад небам, праклiнае сённяшнi дзень i не верыць у будучыню.

Праз нейкi час кожны, хто iшоў па калiдоры езуiцкага калегiума ў Полацку ля Архiтэктанiчнае залы, чуў голас Дзядка. Той паўтараў:

- О! Люцэфуга! Люцэфуга!

Пачуўшы гэта, шкаляры i настаўнiкi смяялiся, гаворачы мiж сабою, што Драўляны Дзядок праз столькi часу згадаў пра Люцэфугу.

Надышла поўнач. Шмат хто ў кляштары езуiтаў яшчэ не спаў. Чуючы нейкi незвычайны шум на калiдоры, людзi павыходзiлi з келляў, каб даведацца, што там чынiцца, i бачаць: стаiць ля сцяны ў слабым месяцавым святле нейкае страшыдла на мностве лапаў. Перапалоханыя, яны разбеглiся i расказалi ўсё iншым. Пасля ўсiм гуртам з запаленымi свечкамi выйшлi другi раз, але гэтае страшыдла, аслепленае святлом, ужо некуды знiкла. Але лёскат i шум па-ранейшаму адзываўся ў цёмным калiдоры. Перапалоханыя, усе сядзелi ў сваiх келлях i да вiдна не маглi заснуць.

Ранкам, збiраючыся адусюль, манахi апавядалi адзiн аднаму пра тыя начныя жахi. Езуiт-брамнiк казаў, што гэтае начы ён чуў на калiдоры нейкi дзiўны лёскат, а пасля нiбы енкi i падземныя стогны. Калi ён выйшаў з келлi, убачыў жахлiвыя дзiвы: нейкая пачвара сунулася па калiдоры, быццам човен па вадзе, i мноства лапаў з аднаго i з другога боку падымалiся i апускалiся, нiбы вёслы. Перапалоханы, ён закрычаў:

- Усё жывое славiць Пана Бога!

Страшыдла iмгненна знiкла, а ён, запалiўшы свечку, ноч навылёт гаварыў пацеры.

Дзiўнае вiдовiшча бачылi некаторыя вучнi, калi познiм часам, не запальваючы святло, сядзелi ў сваiх келлях. Шмат хто, чуючы нейкi неспакой i страх, павярнуўшыся, заўважаў ля сябе страшыдла, якое адразу ж знiкала; збiралiся ўсе ў адну грамаду, i нiхто ўжо не начаваў у келлi адзiн.

Але i ўдзень было адно вусцiшнае здарэнне. Нейкi музыка, што служыў пры езуiцкiм касцёле, раней калiсьцi сябраваў са студэнтам Люцэфугаю. Гэты музыка быў адзiн у пакоi, калi гадзiннiк прабiў паўдня; ён на флейце развучваў духоўныя п'есы славутых кампазiтараў. Потым склаў ноты, стаў спiнаю да вакна i па памяцi iграў варыяцыi, якiя яму прыходзiлi ў гэты час у галаву. I тут бачыць, як у цёмным куце з-пад падлогi вылазiць прусак, паўзе на сярэдзiну пакоя, спыняецца, пачынае надзiмацца i расцi. Пасля з-пад чорнай скарлупiны з'яўляецца чалавечая галава i страшнымi вачыма пазiрае на музыку. Музыка пазнае Люцэфугаў твар; перапалоханы, выпусцiў з рук флейту, скочыў ад вакна, а сонечны прамень стрэлiў праз шыбу на страшыдла, i яно iмгненна знiкла. Музыка выскачыў з пакоя i, бегучы па калiдоры, крычаў:

- Люцэфуга! Люцэфуга!

Усе са здзiўленнем глядзелi на яго, распытвалi, што з iм, але ён, бледны, як труп, маўчаў i дзiка аглядаўся. Прайшло шмат часу, перш чым ён апрытомнеў i расказаў пра тое страхоцце.

Яшчэ колькi начэй паўтаралiся гэтыя жахi. Нарэшце ксёндз-рэктар загадаў запалiць у асобных мясцiнах кляштара грамнiчныя свечкi, ды так, каб iх святло разлiвалася па калiдорах. Такiм чынам вярнуўся спакой, i Люцэфуга больш не з'яўляўся.

Калi Ротмiстар расказваў такое, дзецi стаялi ля бацькi, i адзiн з iх заплакаў. Бацька спытаўся малога, чаму той плача.

- Баюся Люцэфугi, - адказаў сын.

Тады пан Зямельскi загадаў iм усiм iсцi па сваiх пакоях, памалiцца i класцiся спаць.

Малыя дзецi разам з мацi i паннай Анэляй, пажадаўшы добрае ночы бацьку i гасцям, выйшлi.

- А мы яшчэ пасядзiм, - сказаў гаспадар, - Ротмiстар ведае шмат цiкавага пра Драўлянага Дзядка, няхай расказвае нам яшчэ што-небудзь.

- Вы чулi, як Драўляны Дзядок прарочыў студэнту Люцэфугу, - прамовiў Ротмiстар, - а цяпер раскажу, што прадказаў ён гордаму Фiлосафу.

ГОРДЫ ФIЛОСАФ

Дык вось, быў у тыя часы ў Полацку шкаляр, якога калегi i знаёмыя звалi толькi Фiлосафам, - з тае прычыны, што найбольшую прыхiльнасць ён меў да гэтага прадмета. Мала яму было аўтараў, дазволеных у школах. Ён iмкнуўся розным чынам набыць або прачытаць забароненыя ды антырэлiгiйныя кнiжкi французскiх фiлосафаў. Чытаў ён звычайна ўначы, калi ўсе спалi, а ўдзень i ўвечары апавядаў прачытанае сваiм калегам i пачынаў з iмi дыспуты, у якiх з вялiкiм трыумфам перамагаў.

Даведаўшыся пра гэта, прафесура i ксёндз-прэфект колькi разоў неспадзявана прыходзiлi да яго ў пакой, рабiлi заўвагi, забiралi кнiжкi, на яго вачах кiдалi iх у агонь, а самому прызначалi кару. Але праз гэта ён адно зрабiўся асцярожны, добра хаваў забароненыя кнiжкi i пасля прачытання нiкому нiчога не расказваў.

Калi ён закончыў курс навук, меўся вярнуцца дахаты i здзiвiць свет сваёй адукаванасцю; развiтаўшыся з настаўнiкамi, ён з прыяцелямi пайшоў да Драўлянага Дзядка.

- Скажы, галава мудрага Сакрата, - пытаецца, - цi шмат фiласофскiх твораў я ўжо прачытаў?

- Шмат, шмат, - адказаў Дзядок, - а яшчэ больш прачытаеш, але ў канцы жыцця будзеш найдурнейшы i памрэш дурнем.

Усе, хто там быў, засмяялiся. Шкаляр жа раззлавана плюнуў.

- Лухту вярзе пустая драўляная галава, - сказаў ён i пайшоў.

Пасялiўшыся ў вёсцы, ён не шкадаваў грошай на сваю бiблiятэку. Купляў фiласофскiя творы на розных мовах без разбору. Моладзi, якая часта збiралася ў яго, каб паслухаць пра высокiя матэрыi, ён апавядаў пра цуды, тлумачыў таямнiцы прыроды, якiх сам не разумеў, i быў вядомы там як вучоны чалавек, сапраўдны фiлосаф.

Ён знайшоў сабе яшчэ асiстэнта, нейкага чужаземца (таксама фiлосафа), добра яму плацiў i стварыў усялякiя выгоды. А той, хвалячы яго, называў генiем у фiласофii i, карыстаючыся з яго лёгкавернасцi, дадаваў да свае дурное фiласофii яшчэ i блюзнерствы.

Хутка малады фiлосаф заганарыўся, лiчыў сябе за выдатную асобу, пазiраў на ўсiх людзей, як глядзяць з горнае вяршынi на мурашак.

Аднойчы ў нядзелю, пасмiхаючыся, Фiлосаф запытаўся ў свайго таварыша:

- А цi паедзем мы сёння ў касцёл?

- Што там рабiць у касцёле, хiба, можа, табе трэба з кiмсьцi пабачыцца?

- Я хацеў бы сустрэць сяго-таго з суседзяў i запрасiць iх да сябе.

- То добра. На гэта шмат часу не трэба.

Прыехалi на iмшу. Святыня поўная вернiкаў. Фiлосаф выскачыў з карэты, заходзiць у касцёл, i калi стаў пасярод натоўпу - дзiва нечуванае! - дзе ягоныя шырокiя плечы i высачэзны рост? Вокамгненна стаў ён такi маленькi, як драўляная дзiцячая лялька. Хто стаяў блiзка - пазналi яго i пазiралi адны са страхам, другiя - з насмешкаю. I ўсе прэч адступалiся ад яго. Ён жа, сам перапалоханы, не памятаючы, што з iм дзеецца, хуценька ўцёк са святынi Божае, прыбег да карэты, дзе знайшоў свайго таварыша, расказаў пра гэты дзiўны выпадак. Сябар смяяўся да слёз i даводзiў, што ўсё гэта ад таго, што нервы разгулялiся, цi ад нейкае iншае хваробы. Аднак пасля гэтага выпадку Фiлосаф больш у святыню не заходзiў i вярнуўся дахаты ўстурбаваны.

Па ўсiм Полацкiм павеце простыя людзi, апавядаючы пра гэта адзiн аднаму, казалi, што Фiлосаф цяжка правiнiўся перад Панам Богам.

Праз некалькi дзён запрошаныя суседзi сабралiся ў Фiлосафа. Сярод гэтых гасцей была моладзь, якая вельмi ўпадабала гаспадаровы разважаннi; кожнае слова, узятае ў старажытных аўтараў, у яе разуменнi было найвышэйшай мудрасцю. Госцi дзiвiлiся з яго грунтоўных ведаў; пра што толькi Фiлосаф нi расказваў, мудрыя яго заўвагi захаплялi ўсiх. I гаспадар быў трыумфатарам, бо мог i растлумачыць любую таямнiцу.

Быў пагодны дзень, неба яснае, усе госцi выйшлi ў поле на шпацыр, i гаспадар з iмi. Паветра чыстае, вока цешылася малянiўчым наваколлем, на пагорках пасвiлiся шматлiкiя чароды, на спакойным возеры плавалi качкi i белыя гусi, у гаях адзывалiся птушыныя спевы, на лугах i жоўтых ад квеценi лiпах гулi, снуючы сюды-туды, працавiтыя пчолы; ясны дзень i пекныя краявiды захаплялi ўсiх. Фiлосаф разважаў пра размаiтыя з'явы жыцця. Урэшце - пра чалавека, што ён ёсць частка самога Бога, што душа яго, заглыбiўшыся ў даследаваннi, разумее ўсе цуды, бачыць усе таямнiцы. Добрыя ўчынкi ён называў анёламi, а грэх - нячыстым духам цi шатанам.

У час гэтых разважанняў галава яго вокамгненна схавалася пад капелюшом, зацьмiлася ў вачах, i знiклi ўсе малюнкi прыроды. Фiлосаф зрывае капялюш, i госцi бачаць перад сабою жудаснае вiдовiшча: не было ў яго галавы, толькi над шырокiмi плячамi вiсеў на тонкай шыi нейкi шарык накшталт макавае галоўкi. Задуманыя, стаяць усе, бледнасць на тварах, неспадзяванае дзiва перапалохала гасцей, усiм мову пазаймала.

Доўга ўся гэтая сябрына маўчала. Фiлосаф, круцячыся на адным месцы, нейкiм пiсклявым голасам мармытаў няўцямныя словы. Ледзь вырывалiся з грудзей яго ўздыхi, а калi падняў рукi ў неба, iмгненна ўбачылi над яго плячыма звычайную чалавечую галаву.

Госцi паглядалi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць, а яго сябар-асiстэнт смяяўся да слёз, даводзячы, што тое дзiва здарылася ад сонечнае спёкi, i раiў усiм вярнуцца дахаты, бо шпацыр у спякоту не спрыяе здароўю.

Усе паверылi, што бачылi звычайную рэч, i пераканалi гаспадара, што ўсё гэта ад прылiву крывi. А хутка i забылiся пра ўсё. Фiлосаф жа па-ранейшаму трымаўся сваiх поглядаў i нязменна трыумфаваў.

Ён не пакiнуў займацца ашуканствам, а пасля асмелiўся нават надрукаваць свае разважаннi, што супярэчылi рэлiгii i здароваму розуму, у часопiсе. Яго старыя суседзi, якiм гэта чытаў, папярэджвалi:

- Пакiнь свае памылкi; вер так, як верылi твае бацькi. Яны жылi шчаслiва i спакойна; iх простая вера заслужыла ўзнагароду. Якая ж праўда вышэйшая за праўду веры? Бог яе сам аб'явiў у Евангеллi, i гэтая мудрасць, як сонца нябеснае, асвятляе цэлы свет i кажа пра таямнiцы. Чалавечы розум няхай супакоiцца, бо гэта за мяжою яго разумення. Памылковыя думкi вядуць народ да бяды, а веру - да ганенняў.

Аднак усе парады i напамiны былi марныя.

На змярканнi Фiлосаф, вяртаючыся са шпацыру, мiнаў пагорак, дзе ў засенi некалькiх бяроз стаяла старая драўляная каплiчка, узвышалiся камянi i пахiленыя крыжы на могiлках. Там ён убачыў некалькi сялян, што, укленчыўшы, малiлiся за душы памерлых. Фiлосаф здзiвiўся iх прастаце. "Бедныя людзi, падумаў сам сабе, - вераць, што жыхары таго свету чуюць iх цi патрабуюць ад iх малiтвы".

Ледзь падумаў так, як агарнула яго нейкая трывога, а калi заспяшаўся дахаты, убачыў нечакана, што побач з iм iдзе велiзарны шкiлет. Гэта так яго напалохала, што, вярнуўшыся дадому, ён доўга быў як непрытомны. Дарэмна стараўся пераканаць яго прыяцель, што гэта адбылося з якойсьцi самай звычайнай прычыны. Здаралася колькi разоў, што ўвечары той шкiлет заходзiў у ягоны пакой i станавiўся ля стала. Тады Фiлосаф пранiзлiвым крыкам склiкаў да сябе ўсiх, хто быў у доме. Калi заплюшчваў вочы, каб заснуць, здавалася яму, што страшны крывасмок, абапiраючыся спарахнелай рукою, навiсаў над яго тварам i жахлiва заглядваў яму ў вочы; пранiзлiва крыкнуўшы: "Труп, труп!" - Фiлосаф усхоплiваўся з ложка. Доўгi час бачачы такiя вiдовiшчы, ён зусiм перамянiўся: пабляднеў з твару, саслабеў i заўсёды меў неспакойныя думкi. Да таго ж асiстэнт, засмучаны гэтымi пераменамi, пакiнуў яго i выехаў у нейкiя далёкiя краiны.

Раней Фiлосаф быў моцны духам, нi ў што не верыў; цяпер прымхi мучылi яго душу i даводзiлi да роспачы. Калi часам пачуе сярод начное цiшы стогны ўдода або журботныя савiныя крыкi, рабiўся надзвычай устрывожаны, чакаў якого-небудзь няшчасця ў доме. Заскуголiць сабака на панадворку - ён бяжыць паглядзець, у якi бок павернута сачая морда, бо, на яго думку, там жахлiвы пажар знiшчыць вёску або выпалiць лес. А яшчэ больш раздражнялiся яго аслабленыя нервы, калi бачыў, што, скуголячы, сабака не падымае галаву, а нiбыта чуе нешта пад зямлёю. Роспач агортвала яго, бо гэта вешчавала смерць камусьцi ў яго доме. I ён, не могучы пазбавiцца ад гэтага страшнага прароцтва, тут жа загадваў запрагаць коней i ўцякаць у горад або куды-небудзь да знаёмых цi суседзяў. Са страхам апавядаў iм, што здарылася ў яго доме, i тыя марна старалiся пераканаць яго, што трывога ягоная дарэмная.

Дзiўны ўплыў на Фiлосафа меў месяц. Ён наганяў неспакой, i Фiлосаф не мог сядзець у тым пакоi, куды лiлося з неба бледнае месяцавае святло.

У летнюю спёку ён самотны сядзеў ля вакна, паглядаючы ў поле; вецер, не раўнуючы, як на возеры, падняў на амаль ужо спелым жыце хвалi; цешыў яго добры ўраджай, i меў ён надзею ў гэтым годзе на вялiкiя даходы з маёнтка. Нечакана пачуў ён у пакоi стрэл, нiбыта з пiсталета, якi скалануў усе ягоныя нервы. Фiлосаф адскочыў ад вакна i ўбачыў на сцяне пераламаную папалам асаду з партрэтам дзеда-нябожчыка. Гэты выпадак настолькi яго перапалохаў, што праз некалькi дзён ён памёр.

Гаспадар загаварыў да мяне:

- Памятаеш, калi мы хадзiлi ў школу, колькi было моладзi рознага характару i здольнасцяў? Цяпер раз'ехалiся па свеце. Думаю, мiж iх ёсць шмат люцэфугаў i гордых фiлосафаў. Гора нам, калi такi заняў месца ў духоўным або грамадскiм кiраўнiцтве.

- Цяпер жалезны век, - сказаў я, - чалавек лёгка робiцца горшы.

- Сапраўды, век жалезны, - прамовiў Ротмiстар. - Знiкае спакойнае i вясёлае жыццё, цяпер, здаецца, усе баяцца адзiн аднаго, часта чуеш стогны i скаргi. О, як добра прарочыў гэта Драўляны Дзядок аднаму з маiх калегаў, якi быў надзвычай арыгiнальнага нораву i ў весялосцi пераступаў усе межы; калi даходзiў да такога стану, то кожная рэч у яго марах малявалася ў аблiччы нейкiх дзiўных велiканаў. Iмя яго - Севярын. Я за характар называў яго Летуценнiкам. Раскажу вам пра дзiвосную гульню яго фантазii.

ЛЕТУЦЕННIК СЕВЯРЫН

Быў ён з лепшых вучняў, любiлi яго настаўнiкi, ён часта атрымлiваў узнагароды, меў вялiкую ахвоту вывучаць замежныя мовы i нядрэнна ўжо гаварыў на некалькiх. А чытаў найбольш паэзiю: iдылii Фэакрыта[10], Геснера[11], Шымановiча[12] яго зусiм ачаравалi. Паўсюль ён бачыў Аркадзiю, а ўсе людзi ў ягоным уяўленнi былi наiўныя i шчырыя пастушкi. Калi ён выходзiў на шпацыр за горад, дык у ручаях бачыў наядаў, на лугах скакалi нiмфы, а ў засенi дрэваў з-пад зялёнага вэлюму ўсмiхалiся яму дрыяды. Словам, усюды сустракаў ён старажытны залаты век грэкаў, не ведаў, што ёсць бяда на свеце, быў заўсёды вясёлы сам i весялiў iншых.

Аднаго разу, калi настаўнiкi з вучнямi агледзелi музей, дзе былi розныя дзiвосныя рэчы i карцiны славутых мастакоў, i, спынiўшыся перад Драўляным Дзядком, загаварылi з iм, Севярын, налавiўшы поўную жменю мух, падбягае туды i пытаецца ў Дзядка:

- Адгадай, Дзядок, што ў мяне ў руцэ?

Дзядок патрос галавою i кажа:

- О нешчаслiвы! Ты будзеш выгнаны з раю сваiх мар, пойдзеш крамнiстаю дарогаю i нiкчэмныя iнсекты ў воблiках страшыдлаў будуць гнацца за табою.

Севярын жа выпусцiў мух, засмяяўся i пабег.

Пасля курса навук Летуценнiк пакiнуў горад, вылецеў у свет, як птушка з клеткi, калi вясна ўбiрае лугi i дрэвы пахкiмi кветкамi. I ён, бедны, думаў, што гэтая вясна будзе яму вечнаю. Але як хутка надышла панурая восень!

Спачатку толькi ва ўяўленнi бачыў ён пекных багiнь на лугах i ў гаях, нарэшце спаткаў iх i ў свеце. Гэта была панна Адэля, з маёнткам, прыгожая i з добрымi манерамi. Гэтай асобе Севярын аддаў сэрца, i Адэля была яго адзiнаю мараю. Кахаў ён гады чатыры. Не буду тут апiсваць шчаслiвыя i нешчаслiвыя хвiлiны; гэтыя гiсторыi заўсёды падобныя адна да адной, хоць i малююць iх розныя пiсьменнiкi па-рознаму. Не буду нi хвалiць, нi ганiць жанчын, бо ўсе дочкi Евы такiя i мусяць быць такiмi, якiмi iх стварыла прырода. Скажу толькi, што вужака золата i ганарлiвасцi звяла Адэлю, яна здрадзiла Севярыну i выйшла за iншага.

Першае каханне, да таго ж яшчэ нешчаслiвае, - найвышэйшая навука, пасля якое чалавек з увагаю пачынае чытаць кнiгу свету, таямнiцы сэрца, адносiны сяброў i блiзкiх. Адсюль пуцiны чалавечага жыцця бяруць накiрунак на поспехi i няўдачы. Тут ён сустракае няраз насмешлiвыя вочы i нясталае сяброўства. Зразумеў i Севярын, што свет не рай, а людзi не анёлы.

Пасля гэтага здарэння зрабiўся ён самотны, усе ягоныя мары былi жахлiвыя, уцякаў ад людзей, мiлай была яму адзiнота, найпрыемнейшы быў яму малюнак неба, i то толькi тады, калi ў чорных хмарах адзывалiся грымоты, выў вецер, шумелi лясы i хвалi на возеры. У нiкчэмных жамярыцах пазнаваў ён постацi шкадлiвых людзей, мроiў i расказваў пра дзiвы. Усе, хто ведаў Севярына, жартавалi з яго i называлi вар'ятам.

Калi я вандраваў у тых краях, дзе ён жыў, дык адведаў яго, як сябра свайго дзяцiнства. Заходжу ў пакой i бачу, што сядзiць ён самотны, задумлiвы, бледны, вопратка i валасы збэрсаныя.

- Як маешся, Севярын?

Ён устаў, абуджаны ад сваiх мрояў, i доўга, не пазнаючы, глядзеў на мяне. Я назваўся.

- А! Даўно чакаю! - прамовiў ён, пацiснуў мне руку i пасадзiў ля сябе, а сам зноў аддаўся мроям i сядзеў як нямы.

- А ўжо колькi гадоў прайшло, - перапынiў я маўчанне, - як развiталiся мы з маладымi нашымi прыяцелямi i настаўнiкамi. Шчаслiвыя былi часiны! Цi ўспамiнаеш цяпер тыя даўнiя забавы, размовы, майскiя праходкi, прыемныя мары i жарты, у якiх ты заўсёды вёў рэй?

- Мае мары i жарты знiклi назаўсёды. Цяпер у мяне iншыя погляды: тады чалавек мог бы зрабiцца шчаслiвы, калi б ператварыўся ў камень, калi б засыпаў яго пясок i нiчога не чуў i не бачыў, што дзеецца на свеце.

- Як ты перамянiўся! - здзiвiўся я. - Няўжо табе абрыдла ўсё пад сонцам?

- Усё. Расказаў бы шмат, але баюся, бачыш: усюды вакол нас лётаюць мухi. Бачыш, гэтыя прыкрыя стварэннi залятаюць i вылятаюць у адчыненае вакно. Яны ўсё разнясуць па свеце, што ў нас чынiцца, як жывём, пра што гаворым, дзе i як молiмся. А бачыш слёзы на маiх вачах? Iх ты раней нiколi не бачыў, вось якая перамена са мною. Але паслухай, што раскажу табе. Ты не зважаў, якiя гэтыя мухi страшныя? Я сяджу тут самотны, у гэтым цiхiм маiм пакоi, а яны снуюцца вакол, са страхам паглядаю на iх, бо бачу, як яны перамяняюцца ў дзiўных монстраў, гэтыя iх страшныя крылы здаюцца фракамi на нязграбных людзях, а твары iх рознай формы: адны круглыя, шырокiя, з крывавымi плямамi, другiя сухiя, з востраю бародкаю i доўгiмi валасамi. I ўсе гэтыя страшыдлы глядзяць на мяне: адны здзеклiва, другiя пагрозлiва.

- Вялiкая рознiца, - сказаў я, - у тваiх мроях. Раней цябе захапляла паэзiя грэкаў i шчырае каханне патрыярхальных часоў, цяпер жа ў цябе фантазiя нейкая журботная.

- Але слухай, яшчэ табе штосьцi скажу, - прамовiў ён, - пра гэтых нягодных мух. Я любiў чытаць паэтаў, любiў некалi i пiсаць. Прыйшло мне ў галаву сказаць у вершах пра свае пачуццi, якiя былi ў мяне да свае сям'i i да Адэлi, якую шчыра кахаў. Я паслаў ёй свае песенькi, з якiх магла б зразумець маю сапраўдную прыхiльнасць. Яна прачытала, паклала на стале, але i там мухi, якiя, не маючы што рабiць, лёталi ўсюды, здзекавалiся з маiх пачуццяў, звiнелi датуль над вухам Адэлi, пакуль яна зусiм не забыла пра мяне i мае вершы. Ды яны i цяпер не даюць мне спакою, i цяпер, калi што-небудзь напiшу, усё абсмяюць i запэцкаюць, гэтыя прыкрыя мухi.

- Гэтыя мухi, на якiх ты так скардзiшся, былi i будуць...

Тут ён перапынiў мяне, схапiў за руку:

- Цi бычыў ты калi саранчу?

- Саранчы ў нашым краi няма, - адказваю. - Яна на ўсходзе. Нападае там на лугi i засеяныя палеткi.

- Не бачыў ты, - кажа, - гэтую вялiкую тоўстую жамяру. А на ёй iероглiфы. Хто ўмее, той выразна прачытае такiя словы: "Кара Божая". А цi ж кара Божая толькi там, недзе далёка на ўсходзе, а не ў нас? Пайшлi ў поле, я табе пакажу саранчу.

Ён вывеў мяне на бераг iмклiвае рэчкi, дзе ўспененыя хвалi шумелi мiж камянёў: мiнуўшы лугi, яна хавалася ў густым хмызняку. Мы сядзелi на высокiм беразе ў засенi алешыны. Севярын задумлiва паглядзеў на ваду. Падзьмуў з поля ветрык, зашумелi дрэвы; ён ачнуўся ад сваiх думак i сказаў мне:

- Я часта наведваю гэтыя мясцiны, люблю адзiн сядзець тут i прыгадваць мiнулае. Успамiнаю ўсе размовы, якiя меў некалi з Адэляю, хоць яна зусiм пра мяне забыла, быццам даўно ўжо мяне пахавалi.

Раптам паказаў рукою на ваду

- Глядзi, глядзi! Вось ляцiць саранча! Бачыш яе? Падвойныя шэрыя крылы, яна ўсюды тут у нас лётае i ўсё жарэ ў паветры i на зямлi. Яшчэ што скажу: нiколi яна не гiне, як шатан, з'яўляецца ў розных аблiччах. Калi пажоўкнуць трава i лiстота на дрэвах, павее халодны восеньскi вецер, яна падае на ваду, скiдае з сябе крылы, ператвараецца ў вадзяное страшыдла i там жарэ ўсё, што сустрэне. Прыйдзе вясна - у яе вырастаюць новыя крылы, яна вылятае з вады з разяўленаю пашчаю, як лятучы цмок, i каго напаткае - знiшчае. Завалодала гэтая пачвара зямлёю i вадою, яна заўсёды прагне здабычы. Цi не яна заразiла чалавечыя сэрцы, што людзi прыгнятаюць адзiн аднаго.

- Нейкая чорная меланхолiя, - сказаў я, - зацьмiла твае думкi, усё бачыш ты ў пачварных вобразах. Нешчаслiвы, з такiмi думкамi нiколi не прычакаеш спакою.

- Вось i не здагадаўся! Я маю добрую думку: буду падарожнiчаць. Далёка ў чужых краях, дзе пануе вечная вясна, у гарах, ля вадаспаду або ў дзiкiм лесе буду жыць спакойна, пра Адэлю нават i не ўспомню, бо памiж намi будзе вечнасць. Вечнасць!..

- I родны край забудзеш?

- О, не! - адказаў ён. - Калi не вярнуся на Бацькаўшчыну i памру недзе самотны на вяршынi гары ў чужым краi, крукi занясуць туды мае косцi; усё ж лепей быць пасля смерцi з птушкамi, а не з чарвякамi.

Я быў там цэлы дзень; блукалi з iм па гарах i лясах, i ён несцiхаючы гаварыў пра свае мроi. Затрымаў мяне i на ноч. I ў хаце мы яшчэ доўга размаўлялi. А ўначы ён часта ўсхоплiваўся з ложка, уставаў i хадзiў па пакоi, дык i я спаў не шмат, бо кожную гадзiну мой сон перапыняўся.

Наступнага дня, калi мы прачнулiся, сонца было ўжо высока. Ён прывiтаў мяне з крыху весялейшым тварам, распытваў пра маiх знаёмых, пра суседзяў, пра мяне самога, цi часта я быў дома пасля таго, як мы развiталiся пасля школы, якiя я наведаў краiны i як жыў? Ён дзякаваў мне, што пераведаў яго, а калi я сказаў запрагаць коней, каб раней выехаць, ён мiла ўпрошваў мяне застацца на абед. I я не мог адмовiць яго шчырай просьбе.

Пасля абеду Севярын прынёс найлепшага вiна, якое меў з даўняга часу.

- Давай вып'ем, - сказаў ён. - Гэта апошняе развiтанне, убачымся ўжо хiба што на тым свеце.

Пасля загадаў запрэгчы коней, далёка правёў мяне i развiтаўся са слязьмi.

I сапраўды, гэта была апошняя сустрэча. Хутка я даведаўся, што Севярын пакiнуў той дамок, дзе некалi жылi ягоныя бацькi, выехаў назаўсёды, i цяпер нiхто не ведае, дзе ён. Цi жыве яшчэ, цi, можа, памёр ужо ў чужым краi i мiж чужога народа.

ПРЫВIДЫ

Пан Зямельскi загаварыў да мяне:

- Вось так i мой даўнi сябар пакiнуў Бацькаўшчыну, i васемнаццаць гадоў не ведалi мы, дзе вандраваў ён па свеце. Мы часам верым, што недзе там, далёка, лепшы край i лепшыя людзi. Бог яго ведае, нашы бацькi жылi i тут спакойна, нам жа наканавана iншая доля. Аднак я, дзякуй Богу, пражыў свае маладыя гады там, дзе нарадзiўся. Можа, дасць Бог, i косцi мае тут спачнуць.

- Што да мяне, дык я шмат вандраваў; калi б захацеў расказаць пра сваё жыццё, дык успамiнаў бы ўсю гiсторыю слаўных войнаў Напалеона. Не мроi прымушалi мяне туляцца па ўсiм свеце са зброяй у руках, не прага таннае славы, а надзея, што некалi буду цешыцца ўспамiнамi мiнулых маiх спраў i спакойна памру сярод сваiх землякоў. Але Бог наканаваў iнакш. Мой сын туляецца недзе ў чужой зямлi, жыць засталося мне няшмат, ужо, пэўна, яго не пабачу...

Калi сказаў так, слёзы палiлiся з вачэй старога Ротмiстра. Гэта засмуцiла мне сэрца i думкi.

- Бог вялiкi i ўсемагутны, - сказаў я, - i на яго трэба спадзявацца.

Да нашае размовы дамяшалася маўчанне. Ротмiстар, выцiраючы хусцiнкай слёзы нарэшце абазваўся:

- Праўда, хто верыць, той сустрэне цуды.

I тут перад нашымi вачыма з'явiўся дзiўны прывiд. Стаiць высокая кабета, сукенка яе белая, як снег, твар гожы, як у анёла, на галаве вянок са свежых ружаў, на руках трымае Драўлянага Дзядка. Мы аслупянелi, а яна вокамгненна знiкла. Глухое маўчанне. Глядзiм адзiн на аднаго, не адважваючыся вымавiць слова.

Так мы сядзiм нейкi час. Нечакана адчыняюцца дзверы i заходзiць у наш пакой гаспадыня.

- Што такое? - дзiвiцца яна. - Цэлую ноч гамонiце, не чуеце, што ўжо другiя пеўнi праспявалi, мусiць, хутка пачне днець.

- Пан Ротмiстар, - сказаў Зямельскi, - так захапiў нас сваiмi апавяданнямi, што мы зусiм забылi пра сон, а да таго ж, толькi што ўсе мы тут бачылi дзiўны прывiд: нейкую кабету з кветкамi на галаве, i Дзядок такi ж, як наш, быў у яе ў руках.

- У сне i я бачыла цуды, пра якiя нiколi не думала наяве. Снiлася мне нейкая прыгожая ранiца, было так цiха, што валасы i не варухнулiся на галаве, на небе нi хмурынкi, узыходзiла сонца, i было яно не сляпучае, але разлiвала вакол святло, нiбы з чыстага золата. Сабралася шмат люду, усе моўчкi, нiбы чакаючы кагосьцi, паглядалi на ўсход. Тут з вышынi зляцеў анёл, стаў на ўсходзе, ударыў рукою па сонцы, i зазвiнела па ўсёй зямлi, быццам ударыў нехта ў звон. Гэтыя зыкi пранiклi ў чалавечыя сэрцы. Укленчылi ўсе, i я старанна малiлася. Да мяне падышоў стары, зусiм падобны да нашага Драўлянага Дзядка, i кажа: "Малiся!"

Пасля мне здавалася, што я адна блукала ў полi, бачыла на небе рэдкiя аблокi, i яны былi белыя, як снег; адно воблака ўпала на зямлю перада мною, я падняла яго i бачу, што на iм штосьцi напiсана, але што - прачытаць не магу. Зноў падыходзiць да мяне той самы Дзядок i кажа:

- Я табе прачытаю, слухай i запамiнай. Тут напiсана: "Бог справядлiвых уславiць перад светам".

Тут я прачнулася i больш заснуць не магла. Пачула, што вы яшчэ гамонiце, i прыйшла расказаць сон.

Сказаўшы гэта, яна выйшла.

Ротмiстар уздыхнуў i сказаў:

- Вялiкая мiласэрнасць Божая! - i, ходзячы па пакоi, пачаў гаварыць пацеры.

Закончылася размова. Пасцелi падрыхтавалi нам у гэтым самым пакоi.

- Не спяшайцеся заўтра рана ўставаць, - сказаў гаспадар. - Свецiць дзяннiца на ўсходзе, ноч была бяссонная, няхай нам гэты дзень аддзячыць.

Пажадаўшы добрае ночы, ён выйшаў з пакоя.

РАЗВIТАННЕ

Я прачнуўся, глянуў у вакно: ясны сонечны прамень, прабраўшыся праз шчылiну ў аканiцы, асвятляў пакой. Ротмiстар, ходзячы з кута ў кут, шаптаў пацеры, глянуў на мяне i сказаў:

- Хутка поўдзень. Спалi мы добра, бо i я таксама нядаўна прачнуўся, а час ужо дадому. - Ён выйшаў, паклiкаў лёкая, загадаў адчынiць вокны, i я як хутчэй пачаў прыбiрацца: за ўсё маё падарожжа яшчэ не выпадала мне нi разу так позна ўставаць.

У хаце было цiха. Лёкай паведамiў, што пан i панi з работнiкамi ў полi i дзяцей забралi з сабою, каб тут незнарок не перапынiлi наш сон.

Мы пайшлi з Ротмiстрам у поле, а адтуль з гаспадаром i ўсёй яго сям'ёю вярнулiся дахаты.

Пасля снедання пан Ротмiстар развiтаўся з гаспадаром i гаспадыняю i, пацiскаючы мне руку, прамовiў:

- Жыву я далёка ад тваiх родных мясцiн. Дык хоць успамiнай мяне, пра нашы начныя размовы, пра сны i прывiды. Можа, ужо i не сустрэнемся, бо мне недалёка да магiлы.

Пан Зямельскi з жонкаю i дзецьмi i я правялi Ротмiстра аж да мяжы з суседзямi.

Гаспадыня з дзецьмi вярнулася дадому, а мы ўдвух пайшлi аглядаць гаi i засеяныя палеткi. На праходцы пан Зямельскi шмат мне расказваў, дзе ў яго якая зямля, дзе якое трэба сеяць збожжа i як уводзiць у сялянскую гаспадарку новыя спосабы працы, якiя не вельмi ўдалiся ягоным суседзям.

- Гаспадарка, - сказаў ён мне, - вымагае не прыдумак розных, а досведу i руплiвасцi; хто працуе, таму i Бог дапамагае. Шмат у нас ходзiць праектаў, як разводзiць жывёлу i палепшыць зямлю. Нашы продкi жылi на гэтай зямлi спакойна i заможна. Гаспадару, якi славiць Бога, усяго хапае. Няхай у яго i спытаюць, якiм чынам палепшыць зямлю i як развесцi жывёлу.

Калi мы iшлi па беразе возера, ля якога даспявала ранняя грэчка, Зямельскi пляснуў рукамi - i з нiвы, нiбы хмара, паднялася вялiкая чарада дзiкiх качак.

- Ад iх, - сказаў ён, - адна шкода. Азёраў i рэчак шмат, i столькi гэтых качак развялося, што трэба асобнага стральца ля кожнай нiвы, што блiзка ля вады. Вясковы гаспадар апрача злых людзей мае яшчэ шмат непрыяцеляў: дзiкiх птушак i драпежных звяроў. Летась вунь ля таго цёмнага лесу вырас у мяне цудоўны авёс. Дык мядзведзь за некалькi начэй знiшчыў усё, пакiнуў толькi здратаваную салому. Гэты звер не толькi нападае на жывёлу i пчол, але i нiвы пустошыць. У мяне добрыя сабакi. Яны вартуюць жывёлу ад ваўкоў i мядзведзяў, а вось засеяны палетак немагчыма ўпiльнаваць ад шкоды.

Так мы, iдучы, размаўлялi. Павеяў вецер, i далёка за лесам абазваўся гром. Глянулi мы ўгору: велiзарная хмара з усходу падымаецца над лесам, маланка, як вужака, прабегла колькi разоў праз нябеснае чарноцце. Мы паспяшалi туды, дзе работнiкi зграбалi сена. Ледзь паспелi скончыць i вярнулiся ўсе дахаты, як сонца схавалася за хмараю, пацямнела, усхадзiўся вецер, жывёла бегла хавацца ў хлявы, гусi, выцягваючы шыi i махаючы крыламi, нiбы ветразямi, з крыкам уцякалi з поля.

Раптоўны дождж з градам сек у вокны. Ускiнулi на вуголле свянцоныя зёлкi, i ўся сям'я, укленчыўшы, прасiла Бога быць мiласэрным. Шум дрэў i залевы, стрэлы грому наганялi страх. Але хутка моцны вецер разагнаў хмары. Скончылася навальнiца, блакiтнае неба i сонца паказалiся з-за аблокаў.

Гаспадар выйшаў у поле i хутка вярнуўся вясёлы.

- Дзякуй Богу, навальнiца не нарабiла шкоды. Дробны дожджык iдзе, няхай, работнiкi адпачнуць у хаце.

Дзень хiлiўся да вечара. Я расказваў сваiм землякам аб прыгодах, што здаралiся ў маiм жыццi, як пакiнуў Беларусь. Усе з цiкавасцю слухалi пра дзiвосы паўночнай сталiцы, пра тэатры, канцэрты, пра норавы жыхароў. Але найбольш iх займалi небяспечныя марскiя падарожжы, буры, малюнкi гор i берагоў чужых краiн.

- Я нiколi не меў нi ахвоты, нi цiкавасцi наведаць чужыя краiны, - сказаў гаспадар. - Заўсёды мяне захаплялi тыя памятныя вершы, якiя некалi ў Полацку ў езуiцкiм тэатры спяваў хлопец, iграючы на гуслях:

Шчаслiвы, хто ад спрэчак далёкi,

Як i ў тыя, мiнулыя рокi,

Не сядзiць, а старанна працуе,

Дык яму ва ўсiм вечна шанцуе.

- Сапраўды, шчаслiвы той, хто жыве ў вёсцы з працы рук сваiх. Анэля, вазьмi гiтару i заспявай песеньку, якую я склаў, прыгадаўшы, як у школьныя гады пiсалi мы вершы.

Анэля настроiла гiтару i заспявала, як вясновая птушка, мiлагучным i прыемным голасам:

Славяцца дрэвы красою

Ў пушчы у нашай i ў гаi.

Там салавейка вясною

Цэлую ночку спявае.

Ў лузе на пашы багатай

Статкi жывёлы пасуцца.

Грэчкi ў нас нiва за хатай

З мёдам там пчолкi снуюцца.

Як гаспадар на палетку

З неразагнутай спiною,

Бог тут дарадца i сведка

Жыта сцяною.

Нетры лясоў бласлаўляе

Наш паляўнiчы руплiвы.

Рыба ў азёрах гуляе,

I рыбалоў тут шчаслiвы.

Пасля гэтае песенькi шмат яшчэ пан Зямельскi расказваў пра сваю гаспадарку, аб продажы сена, жыта, аўса i iншых дарункаў зямлi. Гаспадыня хвалiла пароду жывёлы, а менавiта авечак, якiя мелi доўгую i мяккую воўну. Апавядала аб прыбытках ад продажу малака i свойскiх птушак. Панна Анэля дастала з куфра белы i тонкi, як паркаль, кужаль; гаварыла, што бацька, на яе шчасце, штогод засявае адну нiву льном, з якога пад яе наглядам ткуць палатно, i яна штогод прадае частку яго ў горадзе i за гэтыя грошы купляе сабе на ўборы ў краме паркаль i ядваб.

Некалькi дзён бавiў я ў прыемных размовах у доме пана Зямельскага, увесь час адчуваючы ветлiвасць i шчырасць сэрцаў усёй ягонае сям'i. Я быў невыказна шчаслiвы. Час той прамiнуў як найпрыемнейшы сон.

Узышло сонца, пагодны ранак, час у падарожжа. Пасля снедання я развiтаўся з усiмi са слязьмi на вачах, а памяць пра iх назаўсёды засталася ў маёй душы.[13

Каментары

Першая частка (раздзелы "Што здарылася з Драўляным Дзядком" i "Кабета Iнсекта") гэтае аповесцi Я.Баршчэўскага была надрукавана ў пятым томiку альманаха "Niezabudka" на 1844 г. яшчэ да з'яўлення "Шляхцiца Завальнi". Другая частка - у восьмым томiку альманаха Казiмiра Буйнiцкага "Rubon" на 1847 г. ужо пасля выхаду "Шляхцiца Завальнi".

1. Klauber svulpsit - Клаўбер напiсаў па замове (цi Клаўбер пiсаў па жаданню) ад лац. абрэвiятуры s(i) vul(tis) (scri)psit (цi s(i) vul(t) (scri)psit).

2. Лаёла Iгнат (1491-1556) - дробны iспанскi шляхцiц, што заснаваў ордэн езуiтаў. Выбраны ў 1541 г. пажыццёва генералам ордэна, якi быў апiрышчам Контррэфармацыi.

3. Баболя Андрэй (1591-1657) - манах ордэна езуiтаў. Вызначыўся сваёй рэлiгiйнаю дзейнасцю ў Бабруйску i Пiнску. Падчас вайны ў 1657 г. быў замардаваны казакамi.

4. Ксаверый Францiшак (пам. у 1552) - пакутнiк i святы каталiцкае царквы, адзiн з першых мiсiянераў езуiцкага ордэна ў Азii.

5. У другой частцы аповесцi замест крыптанiма З... пададзена поўнае прозвiшча гаспадара - пан Зямельскi.

6. У 1820 г. царскiя ўлады забаранiлi дзейнасць езуiтаў у Расеi.

7. Фактар - пасрэднiк, ад лац. factor - той, хто выконвае.

8. Гэтая частка аповесцi закончана ў 1843 г. Змяшчаючы яе ў альманаху "Niezabudka" (т.5 на 1844 г.), Я.Баршчэўскi абяцаў працяг у наступным томе.

9. Першая страфа "Ранiшняе песнi" Ф.Карпiнскага.

10. Феакрыт (канец IV ст. - I-я пал. III ст. да н.э.) - старажытнагрэцкi паэт, заснавальнiк жанру iдылii. Асобныя яго творы перакладаў С. Шымановiч.

11. Геснер Саламон (1730-1788) - швейцарскi паэт i мастак. Пiсаў на нямецкай мове. Аўтар зборнiкаў "Iдылii" ў прозе (1756) i "Вершы" (1762).

12. Шымановiч Сымон (1558-1629) - польскi паэт-гуманiст. У гiсторыю польскае лiтаратуры ўвайшоў як стваральнiк цыкла "Iдылii" (1614).

13. Напрыканцы аповесцi пазначана: "Працяг у наступным нумары".