Нестайко В

Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)

Усевалад Нястайка

Тарэадоры з Васюкоўкi

Аповесць аб прыгодах двух сяброў

Пераклад: Валянцiна Коўтун

ЧАСТКА ПЕРШАЯ, якую расказвае Паўлуша Заўгародны

Незвычайныя прыгоды Рабiнзона Кукурузы i яго вернага сябра i аднакласнiка Паўлушы Заўгароднага ў школе, дома i на бязлюдным востраве паблiзу вёскi Васюкоўка

РАЗДЗЕЛ I

Метро пад хлявом. Тарэадоры з Васюкоўкi. Сабакевiч

- От злыбеда, авантурыст смаркаты! Ванька-а! Вылазь зараз жа! Бо такога дам кухталя - тыдзень будзеш чухацца! Вылазь, чуеш!

Мы ляжым у густым бур'яне за клуняй, уткнуўшыся ў зямлю насамi, i не дыхаем.

- Вылазь, антыхрыст, бо горш будзе! Ты ж мяне знаеш!

- Знаю, знаю, - ледзь чутна ўздыхае мой сябар i нарэшце асмельваецца падаць голас.

- Дзеду, - жаласна адклiкаецца ён.

- Давай-давай!

- Дзеду, - яшчэ жаласлiвей паўтарае мой сябар, - вы адыдзiцеся за хату, мы вылезем. Бо ж будзеце бiцца.

- Яны мне яшчэ ўмовы ставяць, падшыванцы! Ану, вылазьце!

- Ды мы ж не хацелi. Мы ж хацелi метро. Такое, як у Кiеве.

- Я вам дам мятра! Я вам такога мятра дам, што...

- Мы ж не ведалi. Мы зараз усё закiдаем - нiчога й вiдна не будзе. Адыдзiцеся, дзеду.

Доўга яшчэ iдуць перагаворы. Нарэшце дзед у апошнi раз вылаяўся, закашляўся, плюнуў i пасунуўся за хату.

Мы вылазiм з бур'яну.

Каля хлява нас сустракае гугнявым рохканнем пяцiпудовая свiння Манюня, брыдкая i плямiстая, як геаграфiчная карта.

- У-у, скацiнiна! Каб ты...

Гэта праз яе мы ўскочылi ў нерат. У нас была цудоўная, высакародная iдэя правесцi пад свiнарнiкам метро. Гэта павiнна было стаць сюрпрызам. Першая лiнiя метро ў Васюкоўцы! Станцыя "Клуня" - станцыя "Крывая груша". Тры капейкi ў адзiн канец. Сваякi - бясплатна. З настаўнiцы арыфметыкi - пяць капеек.

Мы ўжо дакапалiся амаль што да палавiны свiнарнiка, i раптам непрадбачаная катастрофа - праклятая свiння Манюня правалiлася ў наша метро.

Правалiцца яна змагла, а вось вылезцi - дзуськi! I падняла такi лямант, што прычоўгаў дзед. Ну i...

Горка ўздыхаючы, мы засыпаем метро. Раз-пораз зладзейкавата азiраемся - цi не застане нас знянацку дзед, каб накруцiць вушы. Хаця ён i абяцаў не чапаць, пакуль не закончым, але хто яго ведае... Вы б пачулi, як ён лаяўся, калi выцягваў свiнню. Ох i лаяўся! I дзе ён толькi такiх слоў набраўся!

Аднак дзеда не вiдаць. I пакуль мы працуем (а справа iдзе марудна i доўга), я пазнаёмлю вас з маiм сябрам.

Вы, канечне, ведаеце, што ёсць такi востраў - Ява. У Iндыйскiм акiяне. I тое, што Ява, Суматра, Барнео, Цэлебес - Вялiкiя Зондскiя астравы.

Ну, дык Ява - гэта не востраў. Ява - гэта мой найлепшы таварыш i напарнiк. Ява Рэнь.

Мабыць, вас здзiвiла, што ж гэта за iмя такое - Ява? Гэта ён сам сябе так назваў, калi яму было толькi паўтара года. Цi гэта яно, пiсклянё малое, хацела сказаць: "Я - Ваня", а выйшла "Ява", цi гэта "Iван" так прагучала (бо на самой справе яго завуць Iванам), але прычапiлася тое "Ява" да яго, як ваўчок да сабачага хваста. Нават мiлiцыянер таварыш Валiгура, якi жыве ў нашай вёсцы, так яго заве.

У iх наогул уся сям'я цiкавая.

Бацька на скрыпцы iграе. Карова - Кантрыбуцыяй завецца. А дзед (вы ўжо з iм пазнаёмiлiся) - заўзяты паляўнiчы, на паляваннi, калi страляе, левае вока анучкай завязвае. Бо ў яго левае вока без правага не прыжмурваецца. Як левае прыжмурыць - дык i правае заплюшчваецца. Але б'е дзед Варава з той анучкай на воку, ох як цаляе!

Гарадскiя паляўнiчыя, якiя на "Волгах" з Кiева прыязджаюць, толькi ахаюць.

"Вы, дзядуля, абсалютны чэмпiён", - кажуць.

У гонар старога Рэня нават возера каля нашай вёскi людзi Рэневым назвалi.

А мацi Явы - дэпутат райсавета, звеннявая кукурузаводаў.

Неяк Ява пасварыўся з Ярынкай, меншай сястрычкай, i пры ўсiх плескачоў ёй надаваў. Дык яна, замест таго каб заплакаць, раптам як закрычыць:

- Апазогыў! - Яна лiтару "р" не вымаўляе. - Маму-дэпутата на ўсю вёску апозогыў! Загаза чогтавая!

Такога гвалту нарабiла - Ява не ведаў, куды й вочы падзець. Стаяў чырвоны як рак, а потым як даў лататы - толькi пяткi замiльгалi.

Але такое толькi раз было. А наогул, характар у Явы ого-го! Сталь, а не характар. Такi сярод мiльёна толькi адзiн i знойдзецца.

Ява сам гаварыў:

- Мы з табой, Паўлуша, хлопцы будзь здароў. Точна-точна, без хлуснi, мы хлопцы з фантазiяй. Скажы?

- З фантазiяй, - падтакваў я.

- Ты чуў, як дзед Салiвон учора каля сельмага казаў: "Вунь, кажа, Ява i Паўлуша пайшлi. Вось хлопцы! Арлы! Сокалы! Гангстэры, а не хлопцы! Няма на iх пугi!"

- Чуў. Точна.

- Трэба, каб усе так пра нас казалi. Трэба, каб слава пра нас грымела на ўсю Васюкоўку, як радыё на Першае мая.

- Трэба, - згаджаўся я.

I Ява ўвесь час прыдумляў розныя штукi дзеля нашай славы.

Неяк мы з iм злавiлi ў лесе савяня i выпусцiлi ў клубе пад час лекцыi на тэму: "Выхаванне дзяцей у сям'i". Лектар звалiўся з трыбуны i вылiў сабе на галаву графiн з вадою.

А старыя дзедавы споднiкi на тэлевiзiйную антэну над клубам, думаеце, хто павесiў? Мы, вядома.

А вось неяк улетку Ява сказаў:

- Давай арганiзуем бой быкоў!

- Га? - не адразу змiкiцiў я.

- Ты помнiш, як мы ў клубе замежнае кiно бачылi - "Тарэадор"?

- Ага... Ну дык што?

- Памятаеш, на арэне раз'ятраны бык, а тут дзядзька ў капелюшы i з кiнжалам перад iм танцуе.

- Так-так-так...

- А потым - рраз! Бык - брык! I воплескi.

- Ага. Здорава... Але ж гэта забiваць патрэбна. Хто ж нам дазволiць забiваць жывёлiну?

- Цьфу, дурны! Забiваць! Гэта табе што - мясанарыхтоўка, цi што. Гэта ж вiдовiшча. На стадыёне. Як на футболе. Галоўнае - прыгожа махаць чырвоным плашчом i спрытна выкручвацца, каб рогам не зачапiла. Ты ж бачыў. Тарэадоры гэта самыя смелыя героi i спрытнюгi. Галоўнае тут - трэнiроўка i спрыт. Разумееш? Упершыню ў гiсторыi Васюкоўкi - бой быкоў. Тарэадор Iван Рэнь i тарэадор Павел Заўгародны. Госцi з'язджаюцца з усёй краiны. Трансляцыя па радыё i тэлебачаннi. Нават у Жмерынцы будзе вiдаць.

Я ўсмiхнуўся. Гэта здорава! Па радыё, па тэлебачаннi i наогул...

Мы прымасцiлiся зручней i пачалi абмяркоўваць падрабязнасцi. Перш-наперш бык. Кандыдатура калгаснага бугая Пецькi была адхiлена адразу. Гэта такая страхалюдзiна, што яго нават сам заатэхнiк Iван Свiрыдавiч баiцца. Вочы, як трактарныя фары. Зямлю грабе нагамi, як экскаватар.

Гэтым летам адзiн дачнiк ледзь не памёр з перапуду. Ляжаў на выгане голы-голенечкi - загараў. Галава пад парасончыкам, усё астатняе на сонцы. I раптам - Пецька. Дачнiк як iрвануў. Бугай следам. Дачнiк тоўсты. Бачыць - не ўцячэ. А тут тэлеграфны слуп на дарозе. Як той дачнiк на той слуп уздзёрся дагэтуль невядома. Але факт - паўдня загараў на iзалятарах, аж пакуль не пад'ехаў камбайнер Мiкiта i не зняў яго. Дачнiк штаны нацягнуў i адразу на станцыю - дахаты ехаць.

Не, няхай з бугаём Пецькам нашы ворагi б'юцца.

Другой кандыдатурай быў стары казёл. Гэта я яго кандыдатуру вылучыў, каб адпомсцiць. Дужа ненавiсным быў для мяне казёл, бо з'еў маю сарочку, калi я купаўся.

Але Ява мяне не падтрымаў.

- Не, - сказаў ён. - Казёл залiшне балбатлiвы. Увесь час мекекеча. Мы i воплескаў не пачуем. Мы ж гаворым пра бой быкоў, а не казлоў. Трэба, каб было нешта бычынае, каровiнае нешта - вялiкае i крутарогае.

- Каровiнае? - кажу. - Слухай, дык, можа, узяць проста карову? Бо, акрамя Пецькi, сапраўдных быкоў у нас няма, а кароў колькi хочаш. I наогул, нiдзе не гаворана, што абавязкова патрэбны бык.

Ява задумаўся.

- Хто яго ведае, можа, i так.

- Тады, - кажу, - лепшай кандыдатуры за вашу Кантрыбуцыю i не прыдумаеш.

- А чаму Кантрыбуцыя? Чаму не ваша Манька?

- Таму, што ў нашай Манькi цялё i адзiн рог зламаны. Ты хочаш, каб з нас смяялiся? Тарэадоры з аднарогай кароваю! Карыкатура. Такога яшчэ нiколi ў свеце не было.

- Можна, вядома, i Кантрыбуцыю. Але яна трохi псiхiчная.

- Што значыць "псiхiчная"? Прызнайся лепей, што ты проста мамы баiшся.

- Я - баюся? Вось зараз як дам табе ў вуха, то пабачыш, як баюся. Ану, забяры свае словы назад!

- Я забiраю, але ты ўсё роўна баiшся.

- Баюся?

- Баiшся...

- Баюся?

- Баiшся...

Я ўхапiў яго за вуха i ў той жа момант цюкнуў кулаком у жывот. Мы пакацiлiся па траве на дарогу. Усё бруднае, што валялася на дарозе, начаплялася да нашых штаноў i сарочак.

Першы апамятаўся я.

- Пачакай, - кажу, - годзе! А то замест бою быкоў у нас выйшаў бой цельпукоў.

- Гэта ты вiнаваты. Ну, добра, няхай Кантрыбуцыя. Заўтра пагонiм пасвiць i паспрабуем. А то твая Манька i сапраўды для тэлевiзара не падыходзiць. Яшчэ людзi падумаюць, што гэта не карова, а сабака.

Мне ўжо надакучыла бiцца, i я зрабiў выгляд, нiбы не зразумеў, як страшна ён абразiў нашу Маньку.

Назаўтра ранiцай мы сустрэлiся па дарозе на выган. Я гнаў Маньку, Ява Кантрыбуцыю. Каровы валаклiся, легкадумна матляючы хвастамi, i не падазравалi, якi сёння гiстарычны дзень.

На галаве ў Явы быў дамскi капялюшык, што застаўся нам у спадчыну ад нейкай дачнiцы, якая адпачывала ў нас пазалетась. Капялюшык быў завялiкiм для Явы i насоўваўся на вочы. Каб хоць што-небудзь бачыць i не ўпасцi, Ява вымушаны быў увесь час падкiдаць галавой, папраўляючы яго. Здавалася, што Ява некаму кланяецца.

У мяне пад пахай быў кiлiмок. О, гэта быў знакамiты кiлiмок. Ён вiсеў над маiм ложкам. Кiлiмок быў чырвоны, i на iм было вышыта трое смешных шчанючкоў, якiя сядзелi, прытулiўшыся адзiн да аднаго галовамi. Гэта былi Цюця, Гава i Рэва, пра якiх мне калiсьцi мацi расказвала розныя байкi, аж пакуль я не засынаў. Апошнiя два гады, калi я падрос ужо, кiлiмок ляжаў у скрынi, i цяпер ад Цюцi, Гавы i Рэвы дужа патыхала нафталiнам.

Кiлiмок i капялюшык - гэта быў наш тарэадорскi рэманент. Па дарозе мы яшчэ выразалi з ляшчыны дзве цудоўныя шпагi. Былi ў поўнай баявой гатоўнасцi.

Мы iшлi i спявалi арыю Хазэ з оперы Бiзэ "Кармэн", якую шмат разоў чулi па радыё:

Торе-гадор, смеле-ге-е в бой,

торе-гадор, торе-гадор...

Там ждет тебя-га любовь,

там ждет тебя-га-га любовь.

Мы спявалi i не ведалi, што нас чакае. Неба было сiняе-сiняе - сапраўднае iспанскае неба.

Надвор'е - самае адпаведнае для бою быкоў.

Мы пагналi кароў аж на самы край выгану, туды, дзе ставок - падалей ад людскога вока.

- Адганi сваю Маньку ўбок, каб не перашкаджала, - сказаў Ява, - i давай пачынаць.

Я не стаў пярэчыць. Тым больш што Манька ў нас дужа нервовая, ёй лепш не бачыць бою быкоў.

Ява паправiў на галаве капялюшык, падцягнуў нагавiцы i, падтанцоўваючы, стаў наблiжацца да Кантрыбуцыi. Падышоў да саменькай морды i пачаў махаць кiлiмком перад вачамi. Я затаiў дыханне - зараз пачнецца...

Ява замахаў кiлiмком яшчэ мацней.

Кантрыбуцыя - анiгадкi!

Спакайнюсенька шчыпле сабе траву.

Ява мазнуў яе кiлiмком па храпе. Кантрыбуцыя толькi адвярнулася.

Ява разнервавана пiскнуў i з усiх сiл хлёснуў карову кiлiмком. Кантрыбуцыя, лянiва пераступаючы нагамi, павярнулася да Явы хвастом.

Ява зноў забег наперад i пачаў вытанцоўваць...

Праз паўгадзiны ён сказаў.

- Яна да мяне проста прывыкла, яна мяне любiць i таму не хоча... Ану, давай ты!

Праз гадзiну, захекаўшыся, я сказаў:

- Палена нейкае, а не карова. Шкада, што ў Манькi адбiты рог, а то я паказаў бы, што такое сапраўдная тарэадорская карова.

Ява зноў замянiў мяне. Ён штораз мяняў тактыку: то падыходзiў да каровы пацiхеньку i неспадзеўкi бiў кiлiмком, то падскокваў з разгону, то налятаў збоку. Кантрыбуцыя не прымала бою. Чубы ў нас узмакрэлi, кiлiмок адчайна матляўся ў руках - здавалася, што Цюця, Гава i Рэва вось-вось загаўкаюць.

А Кантрыбуцыя - хоць бы што, не звяртала на нас анiякенькай увагi.

Адзiн раз, калi Ява схапiў Кантрыбуцыю за вуха, яна з дакорам глянула на яго сваiмi сумнымi вачамi i сказала:

- Му-у!

У перакладзе з каровiнага гэта, мабыць, азначала: "Iдзiце, хлопцы, адсюль. Не чапайце мяне".

Але мы ўчасна не зразумелi папярэджання.

Хэкаючы, мы скакалi навокал яе, выклiкаючы на двайны бой. Ява саромеўся за сваю Кантрыбуцыю - я гэта бачыў. Нарэшце, раззлаваны дарэшты, Ява крыкнуў:

- Ану, удар яе, Паўлуша, добра! Што - баiшся?.. Ну, дык я сам!

Ён размахнуўся i ткнуў Кантрыбуцыю нагою па губе.

I раптам... Раптам я ўбачыў Яву дзесьцi высока ў небе. I адтуль, з неба, пачуў яго адчайны лямант:

- Вва-вай!

Ён пачаў бегчы, па-мойму, яшчэ ў небе. Бо калi яго ногi дакранулiся да зямлi, то ён ужо штосiлы iмчаў да стаўка. Я рвануўся за iм. Гэта быў наш адзiны паратунак. Мы з разгону ўляцелi ў ставок, уздымаючы цэлыя гейзеры вады i гразюкi. Спынiлiся ажно на сярэдзiне. Тое, куды мы ўляцелi, па праўдзе кажучы, стаўком можна было назваць толькi ўмоўна. Калiсьцi сапраўды тут быў вялiзны ставок-копанка. Але ён даўно ўжо перасох, абмялеў i ператварыўся ў звычайную сажалку. На самым глыбокiм месцы нам было па шыю. Менавiта тут мы зараз i стаялi, адсопваючыся.

Кантрыбуцыя бегала вакол канавы i мукала ў наш адрас свае каровiныя праклёны. У сажалку лезцi яна не хацела. Гэта была гiдлiвая, акуратная карова.

Мы стаялi i маўчалi.

Дно сажалкi было гразкае, мулкае. Мы па саменькi пуп стаялi ў слiзкай тванi.

А вышэй, да самай шыi, была вада - каламутная i смярдзючая. Сапраўдныя памыi. Доўга мы тады прастаялi з Явам у тых памыях. Паўгадзiны, не меней. Аж пакуль Кантрыбуцыя не супакоiлася i не адышлася. Яна была яшчэ вельмi гуманная i высакародная, карова гэтая - Кантрыбуцыя. Бо яна падкiнула тарэадора Яву не рагамi, проста мордай. I калi мы нарэшце вылезлi з сажалкi, няшчасныя i завэдзганыя, як парсюкi (не мы, а сам бруд), яна i словам не напомнiла нам пра нашы нядаўнiя адносiны. Мы засталiся сябрамi. Ява пасля ўсяго не толькi нiколi больш не бiў яе, але заўсёды частаваў цукеркамi, якiя давала яму мацi.

I цяпер, калi мы, журботна ўздыхаючы, засыпаем наша няўдалае метро, Кантрыбуцыя выглядвае з кароўнiка i спачувальна пазiрае на нас. Дарагая Кантрыбуцыя! Якое ў цябе вялiкае i пяшчотнае сэрца. Ты адзiная разумееш i шкадуеш нас. Дзякуй табе, карова!

- Яшчэ не закончылi, антыхрысты! - так неспадзявана грымнуў ззаду дзед Варава, аж мы папрысядалi. Мы страцiлi пiльнасць, не заўважаючы, што ж у нас за спiной робiцца. Папалiся-такi.

Наперадзе сцяна свiнарнiка, з бакоў - густы бур'ян, ззаду дзед Варава. Уцякаць няма куды. Так i здранцвелi мы, прысеўшы, як кураняты перад каршуком.

- Не бойся, не крану!

Гэтыя словы нiбыта паднялi нас, разагнулi нам ногi. I як быццам хтосьцi роварнай помпай качнуў - так мы ўздыхнулi! I дрыготкiя нашы вусны самi па сабе расцягнулiся ў агiдную лiслiвую ўсмешку. Але дзед на нашу ўсмешку не паддаўся. Не любiў дзед такiх усмешак. Суровы быў дзед Варава.

Яго твар быў шэры i плямiсты, як залеташняе лiсце. Вусны тонкiя i моцна стуленыя, быццам у роце вада. Вочы без павек, круглыя i нерухомыя, як у пеўня. Здавалася, што дзед заўсёды нечым здзiўлены. Але так толькi здавалася. Мабыць, не было ўжо на свеце нiчога, што магло б здзiвiць дзеда Вараву. Яму пайшоў восемдзесят трэцi.

- Канчайце, гаўрыкi, i iдзiце рыхтаваць урокi, дыктант на носе.

Мы скрывiлiся. Мы гэта ведалi. I хто прыдумаў гэтыя дыктанты? Ды яшчэ вясною, калi ў паветры пахне футболам i цуркамi-палкамi, калi птушкi лямантуюць, як гандляркi на рынку, i калi так сонечна i цёпла, што мы з Явам ужо тройчы купалiся.

- Усё, здаецца. Так, як i было. Праўда ж? - нясмела пытае Ява, прытоптваючы нагамi свежую зямлю.

Дзед скоса пазiрае на нашу работу - вiдаць, што ён не вельмi задаволены. Але кажа:

- Iдзiце, iдзiце ўжо. Але ведайце, яшчэ раз што-небудзь падобнае - вушы паабрываю i свiнням выкiну.

Бокам, спiнамi да бур'яноў, мы праходзiм каля дзеда i, абмiнуўшы яго, штосiлы бяжым. Уцякаем.

I якраз учасна: яшчэ iмгненне - i дзедава рука з размаху прыляпiлася б да маiх нагавiц...

Я жыву па суседству з Явам. I праз хвiлiну мы ўжо аддыхваемся ў нашым садку.

Мы сядзiм у бульбе пад вiшняю. Сядзiм i бядуем, што такая прыкрая няўдача напаткала нас з тым "метро". Але доўга сумаваць мы не ўмеем.

- Слухай, - раптам кажа Ява, - а давай зробiм... падводную лодку.

- Давай, - не задумваючыся, кажу я. I толькi пасля таго пытаю: - А з чаго?

- Са старой пласкадонкi. Той, што каля вярбы...

- А як?

- Ваду вычарпаць, дзiркi пазатыкаць, прасмалiць, верх забiць дошкамi. Вось тут перыскоп. Вось тут люк. На днiшча баласт.

- А рухавiк?

- На вёслах будзе. Нам жа не трэба, каб дужа ходкая. Абы падводная.

- А дыхаць?

- Праз перыскоп.

- А на паверхню як выплываць?

- Баласт выкiнем i выплывем.

- А як вадой залье i затопiць?

- Ты што, плаваць не ўмееш? Вось яшчэ! "Як? Як?" Дулю з макам з табою зробiш!

- Сам ты дуля з макам! Якi разумны!

- Ды ну цябе, - сказаў Ява ўжо прымiрэнча. А я i зусiм нiчога не адказаў не хацелася сёння сварыцца.

Мы выйшлi з саду i скiравалiся да старога калодзежа з жураўлём, з якога ўжо даўно i ваду не бралi - так затванiўся. Я перахiлiўся i гучна крыкнуў у задушлiвую i прапахлую цвiллю i балотам цемрадзь: "Го!" Я люблю гокаць у калодзеж: такое "го" атрымлiваецца - аж у вушах ляскацiць. Такое "го" толькi ў калодзежы i пачуеш. Любата, а не "го". Вось - i зараз...

- Го!

- Го!

- Го!

Толькi адгалоскi пайшлi - няйначай аж да цэнтра зямлi.

I раптам у гэтыя адгалоскi ўплялося жаласнае тонкае скавытанне. Я натапырыў вушы.

- Ява! - кажу. - Там хтосьцi ёсць.

- Манi!

- Ану, гокнi i паслухай.

Ява перагнуўся i гокнуў. Мы прыслухалiся. I выразна пачулi з глыбiнi плаксiвае шчанячае скуголенне.

Мы пераглянулiся.

- Нейкая недарэка ўкiнула туды цюцiка, - сказаў Ява.

- Точна, - сказаў я.

- Ну дык што? - сказаў Ява.

- Трэба выцягваць, - сказаў я. Хаця мог гэтага i не гаварыць. Бо ён такiм тонам запытаў, што гэта ўжо быў i адказ.

- Значыць, так, - сказаў Ява. - Я сядаю ў цэбрык i спускаюся. А ты мяне трымаеш.

- За што? Хiба я цябе так утрымаю?

- Ты i сапраўды слабак. Не ўтрымаеш.

- Дык, значыць, я спускаюся, а ты мяне будзеш трымаць, калi ты такi дужы.

- Не, спускацца буду я. Я першы сказаў... I... i ў цябе была тыдзень назад ангiна. Табе нельга ў калодзеж. I наогул, у цябе насаглотка... Мы, ведаеш што, - вяроўку прывяжам вунь да таго бруска - вагi. I ты будзеш цягнуць. Вельмi зручна.

- А дзе ўзяць вяроўку?

- А вось шворка.

- Дык на ёй жа каза. Разам з казою прывяжам, цi што?

- Каза так пагуляе, нiдзе не дзенецца.

- Ну што ж, давай!

- Мме-е-е! - радасна праспявала адвязаная каза i адразу пабегла ў шкоду. Але нам не было часу яе выхоўваць.

Ява сеў у цэбрык, я ўзяўся за шворку, прывязаную да бруска на кароткiм плячы жураўля.

- Папускай! Папускай пацiху, - загадаў Ява.

Аперацыя пачалася.

Спуск прайшоў нармальна, i праз нейкiя паўхвiлiны пачулася глухое, як з бочкi, Явава: "Стоп! Харош!"

Я кiнуўся да калодзежа:

- Галльоў! Крынiцанаўт Ява! Як сябе адчуваеце?

- Выдатна! Пульс нармальны. Бязважкасцi няма. Цiск трыста атмасфер. Прыняў на борт пацярпеўшага таварыша Сабакевiча. Ой-йой-ой! Ты чаму адпусцiў? Тут вельмi гразка! Засмоктвае! Цягнi хутчэй!

Я войкнуў. Учапiўся абедзвюма рукамi за шворку i пачаў цягнуць.

Ого-го! Ох! Эх! Ух! Ну й цяжка! Цягну, аж прысядаю. З усiх сваiх сiл, усёй вагою цела цягну шворку ўнiз. I раптам адчуваю, што ногi адрываюцца ад зямлi. Ой, горачка! Гэта ж я зараз падымуся i буду вiсець над зямлёю, як жаба на кручку, толькi нагамi буду дрыгаць.

Пераважылi мяне Ява са шчанючком. Ой-йой-ой!

- Ява! - крычу ў адчаi. - Ява! Памагай, бо я ў неба лячу!

Зразумеў, пэўна, Ява сiтуацыю, паслухаўся, бо пяты мае зноў дакранулiся да зямлi. А тут я нагою зачапiўся за корань, што якраз каля мяне вытыркнуўся з зямлi. Закрактаў я ад напружання - вось-вось жылы, як струны, палопаюцца - i з калодзежа, як бурбалка, павольна паказалася галава Явы.

Першым на зямлю ступiў "таварыш Сабакевiч" - кудлатае, аблавухае, рудое шчаня, а потым ужо Ява.

Я адразу заўважыў, што шчаня не з нашых двароў. У нас мы ўсiх сабак ведалi - ад здаравеннага Грыўкi, што ў дзеда Салiвона, да пазаўчора народжаных, сляпых яшчэ шчанят Жучкi бабы Маланнi.

- Хацеў бы я ведаць, хто яго туды кiнуў, - сярдзiта прахрыпеў Ява. - Ногi павырываў бы.

Шчаня, схiлiўшы набок галаву, глянула спачатку на Яву, потым на мяне i заматляла хвосцiкам, напэўна, дзякуючы за паратунак. Знаёмства адбылося. Мы адразу спадабалiся адзiн аднаму.

- Гайда на рэчку! - сказаў Ява. - Трэба памыць Сабакевiча - глянь якi!

У тым, што ён Сабакевiч, а не Шарык, Палкан альбо Жучка, не было сумнення. Мянушка, жартаўлiва прыдуманая Явам у смярдзючай цемры калодзежа, прылiпла да шчанюка адразу i назаўсёды.

Мы пабеглi да рэчкi.

Падводная лодка з пласкадонкi навечна патанула ў забыццi.

РАЗДЗЕЛ II

"Вермахт!.. Дваццаць жалезных!.."

- Рэнь i Заўгародны! Выйдзiце з класа! Хутка вы карову на ўрок прыведзяце. Парушальнiкi дысцыплiны. Зрываеце мне навучальны працэс! - Галiна Сiдараўна ажно кiпела.

Мы пакорлiва паплялiся за дзверы. У калiдоры Ява расшпiлiў сарочку, нагнуўся, i Сабакевiч выскачыў на падлогу i заматляў хвастом, нiбыта нiчога не здарылася.

- Вось яшчэ! - дакорлiва сказаў яму Ява. - Не мог памаўчаць. Не ў цябе ж пыталi, а ў Паўлушы. Чаго выскачыў?

Сабакевiч вiнавата схiлiў галаву набок. Мабыць, ён зразумеў, што падвёў нас.

Галiна Сiдараўна выклiкае мяне адказваць урок. Я падняўся, успамiнаючы, ведаю я яго цi не. I па старой звычцы штурхнуў Яву - падказвай, маўляў! I тут Сабакевiч, што сядзеў у Явы за пазухай, высунуў праз расшпiлены каўнер галаву i на ўвесь клас: "Гаў!" У класе - рогат. I Галiна Сiдараўна, вядома, абурылася. Яна вельмi строгая, Галiна Сiдараўна, i вельмi любiць нас выхоўваць.

- Нiчога, перажывём, - сказаў Ява. - Не маглi ж мы яго пакiнуць на волю лёсу. Каб яго зноў хто-небудзь укiнуў у калодзеж.

Ужо выходзячы на вулiцу, я заўважыў на табурэтцы каля дзвярэй школьны званок. Бабы Марусi, якая загадвала званком, калоцячы iм ад урока да ўрока, не было вiдаць. Рашэнне ўзнiкла маланкава. Я зладзейкавата азiрнуўся - цап! - i званок ужо ў мяне пад сарочкай.

- Хай вучацца, калi такiя разумныя! - падмiргнуў Яве. -Не патрэбны iм перапынак. Абыдуцца.

- Малайчынка! - пахвалiў мяне Ява. Нiбыта хтосьцi кухаль цёплага малака вылiў за пазуху - радасць цяплом разлiлася ў грудзях: не часта мяне Ява хвалiць.

Мы - шух-шух - i ў кусты за школай. У саменькi гушчар зашылiся, ажно пад сцяну хлява. Цёмна тут, зацiшна - надзейнае месца.

- Хай цяпер знойдуць! Вось панiка будзе! Не закончацца сягоння ўрокi. Да заўтрашняга дня будуць вучыцца. Хi-хi! Без званка яны, як без рук. У навучальным працэсе званок - галоўная рэч, - сказаў я, выцягваючы яго з-пад сарочкi.

- Гэта ты шыкоўна прыдумаў. Малайчынка! - прамовiў Ява i ўзяў з маiх рук званок (я адчуваў, што яму было не па сабе ад таго, што гэта не ён прыдумаў, а ён прывык усё прыдумляць сам).

- О! Ведаеш што! - падскочыў ён раптам. - Мы яго Сабакевiчу на шыю прывяжам. Га?

- Здорава! - сказаў я. Хаця i не змiкiцiў, для чаго гэта патрэбна.

Але я быў бы сапраўдным парсюком, калi б не сказаў, што гэта здорава (ён жа мяне хвалiў).

- У цябе няма матузка якога? - запытаў Ява.

Я кiнуўся ў кiшэнi.

- Няма.

- От чорт! I ў мяне няма. Слухай, а давай папружку.

- Вось яшчэ... А штаны?

- Гэта ж не назусiм. Рукой патрымаеш. Калi б у мяне былi на папружцы, а не на шлейцы, хiба я...

А так як я быў сёння "малайчынка", то адмаўляцца проста не меў права.

Уздыхнуўшы, я зняў папружку, i Ява пачаў спрытна прывязваць званок Сабакевiчу на шыю.

- Здорава! Вось здорава мы прыдумалi! - паўтараў ён.

I раптам... I раптам за сцяною хлява мы пачулi такое, што ўмомант прымусiла нас забыць пра званок, пра Сабакевiча, пра ўсё на свеце. Хлеў гэты ўжо не быў школьны. Проста задняй сцяной ён выходзiў у школьны сад. Хлеў належаў дзядзьку Бурмiлу, заўзятаму рыбаку, якi жыў бабылём i амаль што ўвесь час прападаў на рыбалцы.

Мы ажно ўлiплi ў сцяну хлява, прыцiскаючыся вушамi да каструбаватых, негабляваных дошак. Размову вялi Бурмiла i Кныш, калгасны шафёр, якi жыў па суседству з Явам.

Вось што мы пачулi (да нас даляталi толькi ўрыўкi размовы):

Бурмiла: Яно, канечне, так... Але...

Кныш: Затое ж падаруначак ад немцаў будзеш мець во якi! На дзесяць гадоў хопiць...

Бурмiла: Гы-гы!

Кныш: ...Вермахт шчодры...

Бурмiла: Чаму ж, вядома...

Кныш: Павiнна быць дваццаць жалезных... Дакладна... А якасць... Бранябойная... Р-раз - i няма! Будзьма!

Чуваць дзыньканне шклянак - мабыць, Кныш з Бурмiлам выпiваюць.

Кныш: Купiм у Кiеве што трэба - i за справу!

Бурмiла: Сам не можаш?

Кныш: Калi б у мяне быў час i калi б я плаваў так, як ты, я наогул без цябе абышоўся б.

Бурмiла нешта прамармытаў, але мы не разабралi анi слоўка.

Кныш (разнервавана): А... Крыж-накрыж! Трэба лавiць момант, а ты! Гэта ж такая ўдача, што мяне пасылаюць з гэтай школьнай экскурсiяй...

Бурмiла: Ну, добра! Завербаваў.

Кныш: Толькi ж нiкому нi-нi. Нiводнай жывой душы. Бо як дазнаюцца...

Бурмiла: Каб я скрозь зямлю правалiўся! Што я - маленькi! Гэта ж такая справа...

Кныш: Ну, дык да заўтра!

I ўсё. Запанавала цiшыня. Напэўна, Кныш i Бурмiла выйшлi з хлява.

Мы пераглянулiся.

Не ведаю, якiя былi ў мяне вочы. Але вочы ў Явы гарэлi i свяцiлiся, як у харта-сабакi. А што? Хацеў бы я паглядзець на вашы вочы, калi б вы пачулi такую размову.

- Га?! - разявiў я рот.

- Га?! - разявiў рот Ява.

Але мы больш не паспелi сказаць нi слова. Бо ў гэты момант пачуўся знаёмы залiвiсты голас школьнага званка. Мы так i скамянелi з адкрытымi ратамi. Захопленыя таямнiчай размовай, мы зусiм не заўважылi, што Сабакевiч некуды знiк. I вось... На карачках, па-сабачы, мы хутка пашкрэблiся праз гушчар i высунулi з кустоў галовы.

Пад вокнамi школы, ганяючыся за куркай, гойсаў Сабакевiч. Матляючыся на яго шыi, весела залiваўся званок.

Мяркуючы, што гэта перапынак, з класаў гарохам пасыпалася дзятва. З вокнаў, здзiўлена пазiраючы на гадзiннiкi, выглядвалi настаўнiкi. На ганку з'явiлася Галiна Сiдараўна.

- Хулiганства! Парушэнне навучальнага працэсу, - закрычала яна.

З-за вугла выбегла баба Маруся. Заўважыўшы Сабакевiча, пляснула рукамi, кiнулася за iм - адбiраць званок. Сабакевiч - наўцёкi. I куды ж вы думаеце да нас, у кусты.

Мы з Явам iмгненна развярнулiся назад i гэтак жа на карачках нырнулi ў гушчар да хлява. I калi Ява поўз нармальна, на чатырох, то я - на трох, як сабака з перабiтай лапай: мне ж трэба было адной рукой падтрымлiваць нагавiцы.

Мы прыцiснулiся да сцяны хлява - далей уцякаць не было куды. Званок усё блiжэй, i вось ужо Сабакевiч з разгону ўткнуўся носам Яву ў шчаку. Што ж, ён быў невiнаваты - у каго ж яму шукаць абароны, як не ў нас - сваiх сяброў i выратавальнiкаў?

Праз хвiлiну кусты над намi расхiнулiся, i мы ўбачылi расчырванелую бабу Марусю.

- Ага! - пераможна ўсклiкнула яна. - Вось хто гэта ўсё натварыў!

З-за галавы бабы Марусi з'явiлася галава Галiны Сiдараўны.

Галiна Сiдараўна гаворыць металiчным голасам, нiбы секачом адсякае:

- Так!.. Зразумела!.. На экскурсiю ў Кiеў заўтра яны не паедуць!

РАЗДЗЕЛ III

Прыгоды ў Кiеве. Нашы падазрэннi ўсё мацнеюць. Старшына Палянiчка

Каля школы крыкi i мiтусня. У двары стаiць грузавая аўтамашына, упрыгожаная кветкамi i сасновымi галiнамi.

На машыне каля кабiны ўжо сядзяць у гурце самыя нецярплiвыя вучнi. Над iмi, як гароднае пугала, узвышаецца даўгалыгi, нязграбны Бурмiла. Расстаўляюць апошнiя ўслончыкi, крэслы. Школьнiкi ланцужком выстраiлiся ад школьнага ганка да машыны i перадаюць адзiн аднаму крэслы, якiя выносiць на ганак Галiна Сiдараўна. Усе ўзбуджаныя i вясёлыя. Яшчэ б - гэтую экскурсiю ў Кiеў так доўга чакалi. Усе смяюцца, нават без дай прычыны. Усе, акрамя нас: мяне i Явы. Мы стаiм каля ганка насупленыя. I як толькi ў дзвярах паказваецца Галiна Сiдараўна з новым крэслам, мы адразу ж адкрываем раты i пачынаем:

- Мы ж не хацелi... Мы ненаўмысна, - гундосiць Ява.

- Мы больш не будзем... - гундошу я. Галiна Сiдараўна спачатку не звяртае ўвагi, нiбыта не чуе, моўчкi знiкае ў дзвярах. Потым нарэшце гаворыць:

- Было б нават непедагагiчна, каб я вас узяла.

I мы адчуваем - яна ўжо шкадуе нас, яна ж добрая. Трэба каваць, пакуль гарачае.

- Педагагiчна, - усклiкнуў я. - Мы ж сказалi, што больш не будзем.

- Ну так, педагагiчна! - падхапiў Ява. - Нават вельмi педагагiчна. Макаранка абавязкова ўзяў бы. Точна!

Галiна Сiдараўна адразу хмурыць бровы i холадна гаворыць:

- Не.

I мы разумеем: цяпер ужо ўсё. Перабаршчылi. Настаўнiкi не любяць, каб iх вучылi.

Я з трывогай пазiраю на Бурмiлу i на Кныша, якi пахаджвае каля машыны i раз-пораз лупiць ботам па шыне.

"Няўжо мы застанемся i так i не даведаемся, што яны будуць рабiць у Кiеве?" - думаю я.

I ў галаве маёй зноў узнiкаюць загадкавыя таямнiчыя словы:

"Затое падаруначак будзеш мець ад немцаў... Вермахт шчодры... Дваццаць жалезных... Якасць бранябойная... Раз - i няма!.. Толькi ж нiкому нi-нi".

Раптам Ява тузануў мяне за рукаў: "Гайда! Хутчэй!" - i кiнуўся да машыны. Я - за iм. Трэба паспець схавацца пад крэсламi, пакуль Галiна Сiдараўна ў памяшканнi.

Вядома, усе бачаць гэта i могуць выдаць нас, калi сумленне дазволiць.

Шух! Бы яшчаркi, шмыгнулi мы пад крэслы каля самай кабiны i прытаiлiся.

Праз нейкi час пачулi голас Галiны Сiдараўны:

- Што, пайшлi? Ну вось i добра, што зразумелi нарэшце. Гэта будзе навукай для ўсiх, хто ахвотнiк зрываць урокi i парушаць дысцыплiну. Ну, паехалi.

Вучнi з крыкамi пачалi рассаджвацца. I неўзабаве матор завёўся, машына рушыла. Нiхто нас не выдаў. Ёсць усё-такi ў людзей сумленне.

Калi вы хочаце адчуць, як адразу ўсё цела, з ног да галавы, рэагуе на ўдары, то паспрабуйце паехаць па выбоiстай дарозе на аўтамашыне, лежачы ў кузаве пад крэсламi. Параўнаць гэта нельга нi з чым. Такое адчувае, магчыма, вось той "язычок" у школьным званку, калi баба Маруся калоцiць iм на перапынак цi на ўрок.

"Раз - i няма!.. Якасць бранябойная... Вермахт шчодры!" - бiлася ў маёй галаве ў такт ударам.

Патылiцай аб сядзенне - iлбом аб кузаў...

Патылiцай аб сядзенне - iлбом аб кузаў...

"Раз - i няма!..

Якасць бранябойная!..

Вермахт шчодры!.."

I ўсё ж чым больш нас малацiла, чым больш шпурляла ўверх-унiз ды з боку ў бок, тым лягчэй рабiлася ў нас на душы - бо ўсё далей ад'язджалi мы ад вёскi.

А гэта значыць, тым меней шанцаў, што нас выкрыюць i высадзяць з машыны. Мы толькi сцiскалi зубы, каб не войкаць. Нарэшце калатнеча супакоiлася i матор весела загурчаў, набiраючы хуткасць, - мы выехалi на асфальтаваную шасейку (гэта ўжо тры кiламетры ад вёскi). I адразу, нiбыта завялася ад старцёра, зазвiнела песня.

Яшчэ б! Ну дзе вы бачылi, каб людзi ехалi на машыне i не спявалi? Так не бывае. Калi дарога з шоргатам намотваецца на колы i сустрэчныя машыны толькi мiма - гух! гух! гух! - песня сама вырываецца з грудзей.

В хору вылучаўся звонкi салаўiны голас Галiны Сiдараўны.

Хiба вытрымаеш, калi ўсе спяваюць? I мы з Явам ("А, усё роўна не пачуюць у такiм хоры!") зацягнулi на ўсё горла.

Эх, хораша! Калi спяваеш разам з хорам, дык здаецца, што гэта дзякуючы табе так прыгожа i зладжана атрымлiваецца.

I раптам... Мы так захапiлiся, што нават не заўважылi таго моманту, калi ўсе перасталi спяваць. Як высветлiлася потым, у той час машына праязджала пад вярбою, што звесiла над дарогай сваё вецце. Усе ў кузаве прыгнулiся, i песня на момант абарвалася. А мы ж былi пад крэсламi i не ведалi пра гэта... Мы цягнулi песню далей, як двое ягнят.

I сярдзiтае настаўнiцкае: "Ану, вылазьце!" - прагучала для нас, як гром сярод яснага неба.

Пакамечаныя i пацёртыя, мы вылезлi з-пад крэслаў.

- Эх вы! - з пагардаю зiрнула на нас Галiна Сiдараўна. - Я думала, вы прыстойныя хлопцы. А вы "зайцамi", таемна, падмануўшы мяне... Як... як шпiёны нейкiя. Фу!

Я заўважыў, як дрогнуў, ажно падскочыў Ява. Дый у мяне ўнутры ўсё перавярнулася. Нас! Нас назваць шпiёнамi! Нас, якiя... Эх!

- Так нядобра, вучнi. Падманваць нядобра, - сказаў Бурмiла.

"Падаруначак ад немцаў... Якасць бранябойная!.."

Мы з Явам так зiрнулi на яго, што калi б можна было паглядам спалiць чалавека, дык ад Бурмiлы засталася б толькi жменька попелу.

- Вас трэба было б неадкладна адвезцi дахаты альбо высадзiць тут жа, на полi, - сказала Галiна Сiдараўна. - Я не зраблю гэта толькi таму, што мы ўжо праехалi трыццаць кiламетраў i не маем права затрымлiвацца. Вы паедзеце з намi. Але ведайце - увесь калектыў асуджае вашы паводзiны.

Мы паднялi вочы - калектыў пазiраў на нас весела i ўсмешлiва. У калектыву быў добры настрой.

Калектыў хацеў спяваць.

Апусцiўшы галаву, мы сказалi:

- Мы больш не будзем.

Калектыў пасунуўся, i мы селi. I адразу ж, як па камандзе, у неба паляцела песня.

Мы з Явам iмкнулiся перакрычаць усiх - так старалiся.

Доўга мы ехалi - усе песнi, якiя ведалi, праспявалi па некалькi разоў. Тройчы спынялiся паесцi.

I вось нарэшце даўжэзны мост цераз шырачэнны Дняпро. А па той бок - высокi бераг i званiца выблiсквае залатой шапкай на кручы, а каля яе яшчэ залатыя шапкi скупiлiся - лаўра, а за ёй тырчыць высачэзная тэлевiзiйная вышка i грувасцяцца, налазячы адзiн на аднаго, будынкi - вялiкiя, шматпавярховыя... Кiеў! Прыехалi.

Прыгожы горад Кiеў! Прыгажэйшы за ўсе гарады, якiя я бачыў.

Сталiца!

- Значыць, так, - кажа Галiна Сiдараўна. - Машыну мы пакiдаем каля Палаца пiянераў i адразу на метро. Згода?

- Урра-а-а! - закрычалi ўсе. Усю апошнюю чвэрць у нашым пятым "Б" толькi й было гаворкi, што пра метро. Чамусьцi з усiх кiеўскiх цудаў нас найбольш цiкавiла метро.

Вось i цяпер усе ўзрушана загаманiлi.

Усе, акрамя нас з Явам. Мы заклапочана пераглядвалiся. Нам жа абавязкова патрэбна было прасачыць, што будуць купляць у Кiеве Бурмiла з Кнышом. Дзеля гэтага мы маглi пайсцi на любыя ахвяры. Але... няўжо мы праз iх не пабачым метро?

Але калi мы пад'ехалi да Палаца пiянераў i Галiна Сiдараўна засакатала, збiраючы нас каля сябе: "Глядзiце ж, каб нiхто не застаўся, каб нiхто не згубiўся!" - Кныш, падышоўшы да яе, сказаў:

- Мы таксама з вамi на метро. На Крашчацiк хочам з'ездзiць. Матэрыi якой купiць...

Я штурхнуў Яву ў бок - парадак!

Гусiнай чародкай мы пацягнулiся па вулiцы.

I вось - метро. Ну, скажу я вам, гэта штуко-о-вiна! Казка! Навуковая фантастыка.

Блакiтныя цягнiкi iмчацца ў тунелi хутчэй за вецер. У падземных залах святлей, чым удзень на выгане. Кожная станцыя, як тэатр.

Але самае галоўнае - эскалатары, дзiвосныя прыступкi. Ой, ды цi можна сказаць - прыступкi. Звычайныя прыступкi стаяць, а ты па iх падымаешся. А тут наадварот - ты стаiш, а прыступкi падымаюцца.

Мы з Явам як ступiлi на эскалатар, дык ажно папрысядалi ад захаплення. Ну i ну! Падымаешся на прыступках угару, апускаешся ўнiз i нi адной нагой нават не кранеш. Нават можаш адну нагу падняць або нават сесцi - i ўсё роўна рухаешся.

Нам бы такiя драбiны на гарышча. Альбо на тую гару, з якой мы ўзiмку на саначках з'язджаем. Цудоўная штука эскалатар!

Вось бы заўсёды сачыць за рознымi падазронымi шпiёнамi ў метро на эскалатары. Вел-л-льмi зручна i прыемна. Стаiш сабе i толькi - зiрк! страляеш вачамi. I нiкуды ён, галубчык, не дзенецца, нiкуды не шугане, бо ўнiзе сядзiць цётка, назiрае i ўвесь час гаворыць па радыё: "Грамадзяне пасажыры! Бегаць па эскалатары не дазваляецца! Садзiцца нельга, не дазваляецца! Ставiць рэчы не дазваляецца!.."

Прыехалi мы пацiхеньку ўнiз, селi ў блакiтны цягнiк. "Наступная станцыя "Крашчацiк"!" - буркнуў нехта па радыё. Дзверы - клац.

Гур-гур - паехалi. Бачым, Кныш з Бурмiлам да дзвярэй цiснуцца. Мы таксама - да дзвярэй, толькi да iншых (для канспiрацыi!). Не паспелi апамятацца стоп! Дзверы расчынiлiся - станцыя "Крашчацiк". Мы ў дзверы - шмыг! Дзверы за намi - клац! I ўсе нашы толькi прамiльгнулi ў акне. Нiхто й заўважыць не паспеў, як мы выскачылi. Там на гэтых прыпынках усё робiцца маланкава - не тое што ў цягнiку цi на параходзе.

I вось ужо мы, цiкуючы за Кнышом i Бурмiлам, хаваемся мiж людзьмi. Выскачылi яны з метро на Крашчацiк, перайшлi на той бок i прасцяком у краму "Дынама". Мы - следам. Схавалiся за вялiзны, ажно да столi, сноп з бамбукавых вудзiльнаў, прытаiлiся, глядзiм.

Падышлi Кныш з Бурмiлам да прылаўка. Нерашуча тупаюць. Бурмiла схiлiў галаву набок i адным вокам, як варона на костку, пазiрае на палiцу.

- Давай, - локцем падштурхоўвае Бурмiлу Кныш.

- Ты давай, - павёў плячамi Бурмiла.

- Не - ты! Для цябе ж купляем, - настойвае Кныш.

- От, яй-богу! Якая рознiца, - зноў перасмыкнуў плячамi Бурмiла, хукнуў i толькi тады павярнуўся да прадаўшчыцы, ткнуўшы пальцам на нейкую палiцу: Дайце мне, калi ласка, вунь тое.

- Што? - не зразумела прадаўшчыца.

Бурмiла азiрнуўся нервова, як школьнiк, якi ўпершыню купляе цыгарэты:

- Ды вунь тое... ну... З жабiнымi нагамi...

- А-а? Для падводнага плавання, - усмiхнулася прадаўшчыца.

Бурмiла кiўнуў галавой i скрывiўся, нiбыта прадаўшчыца выкрыла яго.

Прадаўшчыца ўзяла з палiцы ласты i маску з трубкай, падала Бурмiлу.

У нас з Явам вочы зрабiлiся, як колы. Ты глянь!

Пакуль Бурмiла прымерваў маску, абмацваў ласты, Кныш ужо выбiў у касе чэк.

- Загарнiце!

I зноў, зладзейкавата азiраючыся, быццам яны не купiлi, а ўкралi гэтае прычындалле для падводнага плавання, Кныш i Бурмiла выйшлi з крамы.

Бачачы, што яны так асцярожна паводзяць сябе, мы не насмелiлiся адразу ж пайсцi за iмi, а вырашылi трохi перасядзець за вудзiльнамi.

I тут незнарок мы навалiлiся на сноп, тонкi шпагат, якiм ён быў перавязаны, як бач лопнуў i... Нiбыта бомба ўзарвалася ў краме. Вудзiльны з трэскам разляцелiся ва ўсе бакi. Крыкi, войканне, панiка. Мы як апараныя кiнулiся прэч.

- Трымайце! Лавiце! Хулiганы! - паляцела нам услед.

Добра, што на Крашчацiку людна, як на футбольным стадыёне. Мы - р-раз! мiж людзьмi. Потым Ява мяне за рукаў - цап!

- Не бяжы! Як быццам мы - гэта не мы!

Правiльна. Калi за табою гоняцца, бегчы - гэта апошняя справа. Заўсёды трэба iсцi спакойна. Тады ў цябе яшчэ й пытацца будуць: "Не бачыў, тут такi прабягаў?" I ты спакайнюсенька можаш адказаць: "Бачыў. Вунь туды пабег".

Няспешна прайшоўшы па Крашчацiку, мы шмыгнулi ў метро. Мы чамусьцi былi ўпэўнены, што Бурмiла з Кнышом абавязкова пайшлi сюды. Па эскалатары мы ўжо беглi, не звяртаючы ўвагi на радыёцётку. Выскачылi на станцыю: зiрк-зiрк!

- Вунь, - крыкнуў Ява. I праўда - у дзвярах вагона мiльгануў вельветавы пiнжак Бурмiлы. Мы ледзьве паспелi ўскочыць у суседнiя дзверы гэтага вагона. На крайняй лаўцы было вольнае месца i ляжала пакамечаная газета.

Мы схапiлi яе, разарвалi напалам, селi i, кожны прыкрываючыся газетай (нiбыта чытаем), пачалi касавурыцца адным вокам, цiкуючы за Бурмiлам. Але каля дзвярэй, дзе ён стаяў, стаяла шмат людзей, i мы бачылi толькi яго вельветавае плячо. "А дзе ж Кныш, што ж гэта яго не вiдаць? - падумаў я. - Няўжо распранулiся, каб цяжэй было сачыць? У шпiёнскiх кнiжках i фiльмах заўсёды так робяць".

У вагоне стала светла - цягнiк вырваўся з-пад зямлi на паверхню. Станцыя "Дняпро".

Выскачылi мы, захiнаючыся газетамi, услед за Бурмiлам на перон. Аж глянь. А каб ты быў здаровы! Вельветавы пiнжак павярнуўся - i зусiм гэта не Бурмiла, а нейкi незнаёмы дзядзька з велiзарным носам. Цьфу!

- Праваронiлi! - з роспаччу прамовiў Ява. Сталi на мосце каля парэнчаў, не ведаем, што рабiць.

Iмчаць па прыгажуну мосце блакiтныя экспрэсы, легкавыя машыны, грузавiкi, аўтобусы. А пад мостам па Дняпры "Метэоры", "Ракеты" на падводных крылах ляцяць, ледзь дакранаючыся да вады. А ў баку ад моста стаяць велiчэзныя фiгуры - дзядзька рукамi ўзмахнуў, спадарожнiк у неба шпурляе, а цётка - галубы падкiдае. Пейзаж - якраз з навукова-фантастычнага кiнафiльма. Любата!

- Можа, яны гэты мост хочуць у паветра пусцiць, а мы... - сказаў Ява.

- Ды ну?! - недаверлiва прамовiў я.

- А што! Кiно "Аквалангi на дне" памятаеш?

Яшчэ б! Некалькi дзён назад бачылi. Такое шпiёнскае кiно! Пасля яго мне ўсю ноч шпiёны ў аквалангах пад вадою снiлiся. Мама казала, што я нават булькаў у сне. I ўсё ж...

- Ды не, - сказаў я. - Наўрад цi...

- А чаму ж яны акваланг купiлi? Вось яшчэ мне спарцмены знайшлiся!

Тут я нiчога не змог сказаць. Сапраўды, з гэтым аквалангам было звязана нешта таямнiчае.

Ну навошта, скажыце, калi ласка, спатрэбiўся акваланг немаладым вясковым дзядзькам, якiя нават фiззарадкай зроду не займалiся?

Ды яшчэ й як яны куплялi яго! Нiбыта штось забароненае, небяспечнае.

- А што б гэта яно такое "дваццаць жалезных"... пра якiя яны гаварылi? "Якасць бранябойная...", - задумлiва сказаў Ява.

Я перасмыкнуў плячамi.

- Зброя? Гранаты? - прыжмурыў на мяне вока Ява. - I якая тут сувязь акваланг... дваццаць жалезных?..

I раптам - нiбыта маланка блiснула ў галаве.

- Чакай! - кажу, а самога ажно мароз па скуры дзярэ. - Тата калiсьцi чытаў у часопiсе. Расказваў... Дзесьцi ў Чэхаславакii ў нейкiм возеры, Чорным, цi што, шпiёны ныралi ў аквалангах. Хацелi падняць са дна, каб пацiху вывезцi, дваццаць жалезных скрынак. Гэта быў архiў гестапа, якi фашысты затапiлi, адступаючы. Вельмi важныя дакументы... спiсы ваенных злачынцаў. I ў Аўстрыi тая ж пятрушка была, таксама ў возеры i таксама шпiёны з аквалангамi.

- Точна! Яно самае! Ух ты-ы! - загарэўся Ява. - Ну так, "дваццаць жалезных", i "вермахт", i аквалангi...

Ён не дагаварыў, бо ў гэты момант з рэпрадуктара гучна, на ўсю станцыю, пачулася:

- Вучнi з вёскi Васюкоўка, якiя прыехалi на экскурсiю ў Кiеў, Рэнь i Заўгародны, вас чакаюць на выхадзе са станцыi "Дняпро"!

Нiбыта хтосьцi зверху нас аглушыў, ажно ногi падкасiлiся. Так гэта было для нас неспадзявана. Нам здалося, што ўсе гэтыя людзi, якiя па станцыi i ўнiзе швэндаюцца, усе яны разам на нас паглядзелi.

I мы адразу ж зрабiлiся маленькiмi-маленькiмi i нiбыта голымi. Упершыню ў жыццi нашыя прозвiшчы называлi па радыё.

- Не бойся, - апамятаўся нарэшце Ява. - Гэта, напэўна, Галiна Сiдараўна. Шукае нас. Гайда!

Мы патупацелi да выхаду.

Зiрк-зiрк. Нi Галiны Сiдараўны, нi нашых - нi слыху нi дыху. А стаiць вялiзны вусаты мiлiцыянер. Убачыў нас i адразу:

- Стоп! - падняў руку. - З Васюкоўкi? Рэнь i Заўгародны? Вы мне i патрэбны. Пайшлi.

Вось табе i "не бойся"! Папалiся! За нашы хулiганскiя паводзiны ў "Дынама", за тыя вудзiльны праклятыя.

Мае ногi прыкiпелi да зямлi i зрабiлiся ватнiмi - вось-вось на падлогу сяду.

- Ну, пайшлi, чаго ж вы, - азiрнуўся мiлiцыянер. - На руках вас несцi, цi што?

Ледзь з месца крануўся.

Выйшлi мы з метро, глядзiм - стаiць сiняя машына з чырвонай стужкай на баку, а на той стужцы напiсана: "Мiлiцыя". I вядзе нас мiлiцыянер да машыны. Адчынiў дзверцы, сказаў: "Сядайце", а сам - каля шафёра. Зняў трубку (радыётэлефон) i гаворыць:

- Таварыш лейтэнант! Дакладвае старшына Палянiчка. Хлопцаў знайшоў. Вязу на аператыўнай машыне куды трэба.

Мы так i аслупянелi. Ну ўсё! "Куды трэба". У турму, значыць, вязе. Прапалi мы.

Нам бы якраз плакаць, гаварыць: "Мы болей не будзем, адпусцiце", а мы нi слова, нi гу-гу! Гордыя мы!

Тулiмся адзiн да аднаго, едзем i праз акенца на Кiеў апошнi раз паглядаем.

Запунсавеў Кiеў сцягамi i святочнымi транспарантамi. Першамай жа заўтра. Усюды людзi вясёлыя, усмешлiвыя, вольныя. А мы... у турму едзем. А сапраўдныя шпiёны на волi ходзяць. I нам зрабiлася так прыкра - хоць ты плач.

- Эх вы! - не вытрымаў Ява. - Не тых узялi, каго трэба!

- Як гэта? - павярнуўся старшына.

- Вось вам i "як гэта", - закапылiў губы Ява. - Можа, мы за сапраўднымi шпiёнамi сачылi...

- Ну?! - левае брыво старшыны выгнулася, як запытальнiк.

- Вось вам i "ну". Можа, яны толькi што аквалангi купiлi... для падводнага плавання...

- Ого!

- Вось вам i "ого"! Можа, яны гестапаўскi архiў з дна будуць падымаць.

- Зразумела! "Аквалангi на дне". Глядзеў. А хто яны, вашы шпiёны? Адкуль узялiся? З-за акiяна?

- З нашай вёскi.

- Ага, мясцовыя, значыць. Калгаснiкi. Як прозвiшчы?

Ява разгублена зiрнуў на мяне. Ён ужо шкадаваў, што пачаў гэтую размову. Мiлiцыянер гаварыў пасмiхаючыся, вiдаць, нi слову не паверыў.

- Як жа прозвiшчы вашых шпiёнаў? Га? - усмiхаючыся, паўтарыў старшына. - А можа, гэта сам старшыня калгаса? Або дырэктар школы? Або калгасны вартаўнiк, якi яблыкi не дае латашыць? Га? Чаго маўчыце?

Раптам машына спынiлася.

- Ну, прыехалi. Вылазьце, шэрлакi холмсы, - сказаў старшына Палянiчка.

Вылезлi мы. Турму вачамi шукаем. Нешта не вiдаць. Направа царква, а прама - вялiкi шэры будынак з калонамi, на тэатр падобны. Няўжо ў Кiеве такая турма?

Толькi мы падумалi пра гэта, а мiлiцыянер i кажа:

- Гэта, хлопцы, гiстарычны музей, дзе ваш клас з настаўнiцай. Iдзём пашукаем iх. А то яны, пэўна, хвалююцца, думаюць, што вы назаўсёды згубiлiся.

"Дык вось яно што, - радасна забiлiся нашы сэрцы. - Дык вы, значыцца, не ў турму нас, таварыш Палянiчка. А ў музей, да Галiны Сiдараўны. Ох! Якi ж вы малайчына, якi ж вы добры чалавек!"

- I не хвалюйцеся, хлопцы! - супакоiў нас добры чалавек. - Я вашай настаўнiцы скажу, што вы сачылi за шпiёнамi. Яна не будзе сварыцца. Гэта ж справа сур'ёзная! Дзяржаўная!

- Не трэ...

- Не ка... - адначасова ўсклiкнулi мы. А што, як... На ўсю вёску засмяюць! Навошта Ява сказаў!

- Ён па... пажартаваў, - зiркнуўшы на Яву, паспешлiва сказаў я.

- Умгу! - насупiўшыся, пацвердзiў Ява.

- Мы проста хацелi... хацелi... - я нiяк не мог прыдумаць, што ж мы хацелi.

- У Дняпры пакупацца, - падхапiў Ява. - Таму i змылiся. Бо Галiна Сiдараўна не дазваляе. А ў нас жа Дняпра няма. А Дняпро ж, ведаеце...

- Ведаю, - усмiхнуўся старшына. - Ну добра. Бачу, вы хлопцы спрытныя, вынаходлiвыя... Сам калiсьцi быў такi. Толькi падманваць не трэба. Пайшлi.

Паднялiся мы па прыступках на плошчу перад музеем. На зямлi нешта з камення выкладзена - нiбы велiчэзныя "класы".

- Гэта, - кажа старшына, - самае старажытнае месца ў Кiеве. Тут тысячу гадоў назад Дзесяцiнная царква стаяла. Гэта яе падмурак.

На пальчыках прайшлi мы па гэтым падмурку. А за падмуркам - вялiкая трохкутная палянка, роўненька абсаджаная кустамi, i пасярод яе - мы нават вачам веры не далi - вялiзная капiца сена. У цэнтры Кiева на самым старажытным месцы - капiца сена, як на лузе. Вось здорава! I тая капiца нам такая любая, нiбыта прывiтанне з роднай Васюкоўкi.

Глядзiм, а за капiцай, каля самага ўвахода ў музей, гарматы стаяць, пяць гармат.

- Гэта што? - адважыўшыся, запытаў я.

- Гэта, брат, артылерыя, якая была ў нас на ўзбраеннi ў сорак трэцiм, калi Кiеў ад фашыстаў вызвалялi, - паяснiў мiлiцыянер.

- А вы гэта... вы таксама вызвалялi? - запытаў i знiякавеў Ява, што так нясцiпла запытаў.

- Вызваляў, хлопцы. Што было, тое было, - проста адказаў старшына. - Нават паранiла мяне тут, у Кiеве. У шпiталi тут ляжаў. Кiеў для мяне кроўны, родны горад.

Мы неяк зусiм па-новаму глянулi на яго. Вунь ён, значыць, якi - старшына Палянiчка. Хацелi яшчэ пра што-небудзь запытацца, але старшына ўжо вёў нас у музей.

Трэба было шукаць сваiх. Гэта было нялёгка. Ведаеце, колькi там пакояў!

Першы паверх (старажытны час) нам не вельмi спадабаўся. Там не было нiчога цэлага - усё кавалкi нейкiя, абломкi, чарапкi пабiтыя. I самае пачэснае месца займае спарахнелы човен. Вось гэта каштоўнасць! Я вам такога на нашай рэчцы колькi хочаце знайду.

Але другi паверх... Вось гэта сапраўды! У нас ажно вочы разбеглiся. Вунь воз чумацкi сапраўдны. На такiх вазах нашы продкi калiсьцi ў Крым па соль ездзiлi. А вось карэта залатая, у якой мiтрапалiтаў кiеўскiх вазiлi. Нiшто сабе карэта. Ой, глянь, зброя казацкая, самая сапраўдная. Ого-го шабля! Дай такую ў рукi старшыне Палянiчку, ён толькi - рраз! Мы ўявiлi нашага мiлiцыянера ў казацкiх шараварах, з шабляю ў руцэ. Нiшто! Няблага атрымлiваецца. А вунь ружжо, стрэльба. Ох i доўгая! А пiстоль якi!

Трэцi паверх. Вялiкая Айчынная вайна. Вызваленне Ўкраiны ад фашысцкiх захопнiкаў. Тут ад кожнага стэнда павявае подзвiгам, геройскай славай. Вось трафеi - поўная скрыня гiтлераўскiх ордэнаў, хоць лапатай грабi. А вунь асабiстыя рэчы разведчыка Кузняцова, якi дзейнiчаў у тыле ворага i выкраў нямецкага генерала. Ой, не спяшайцеся, дайце паглядзець. Гэта ж нам зараз так патрэбна, так патрэбна. Мы ж цяпер гэта ўсё так разумеем, як нiхто... Мы ж, магчыма, зараз самыя сапраўдныя разведчыкi (хоць вы, таварыш Палянiчка, i смяялiся!). I ўсё гэта нам во як патрэбна ведаць! Во! Во! Во! Вунь жа розныя сакрэтныя дакументы. Вунь... Насустрач нам спяшаецца Галiна Сiдараўна, а за ёй следам усе нашы. Твар Галiны Сiдараўны аж палае.

- Вы мяне да iнфаркту даведзяце! Дзе вы былi? Дзе?

- Згубiлiся, - каецца Ява.

- Заблудзiлiся, - каюся я.

- Згубiлiся-заблудзiлiся! Дваццаць дзевяць вучняў у экскурсii. I нiхто, акрамя вас, не згубiўся, не заблудзiўся. Мяне паралюш разаб'е праз вас.

Мы ўздыхаем. Мы не хочам, каб Галiну Сiдараўну разбiваў паралюш. Няхай будзе здаровая.

- Не сварыцеся на iх, вельмi прашу. Яны болей не будуць, - гаворыць старшына Палянiчка, падкручвае вусы, i вочы ў яго затуманьваюцца.

- Ах, прабачце! Я нават не падзякавала вам. Дзякую. Дзякую, - адразу пачырванеўшы, гаворыць Галiна Сiдараўна, робiць вусны банцiкам, i вочы ў яе таксама затуманьваюцца.

- Няма за што. Гэта наш абавязак.

-Ну, усё-такi, усё-такi... Турбавалiся, прывозiлi... Дзякуй вялiкае! Не ведаю, што б я i рабiла.

Гаворачы, старшына Палянiчка не зводзiць нейкiх па-асаблiваму лагодных вачэй з Галiны Сiдараўны.

А Галiна Сiдараўна, наадварот, то зiрне на яго, то апусцiць вочы. I размаўляе яна з мiлiцыянерам якiмсьцi надзвычай меладычным мяккiм голасам зусiм не так, як з намi.

- Вы дарэмна так хвалюецеся, нервы сабе псуяце. Хлопцы яны вёрткiя, пранырлiвыя, нiкуды не дзенуцца, - гаворыць старшына i пазiрае на Галiну Сiдараўну, як арол.

- Ах, ведаеце! З iмi так цяжка, так цяжка... Я iх люблю, але... - як галубка, вуркоча Галiна Сiдараўна i гладзiць па галаве спачатку мяне, потым Яву.

Ява падмiргнуў мне. Я цiхенька хмыкаю ў адказ ( я падмiргваць не ўмею, у мяне адразу два вокi заплюшчваюцца, як у дзеда Варавы). Малайчына старшына! Дзякуй! Геройская мiлiцыя ў Кiеве.

Потым мы ўсе выходзiм з музея i iдзём на Ўладзiмiрскую горку. I старшына Палянiчка разам з намi.

Потым мы едзем у Палац пiянераў. (Ух, здорава! Вось гэта палац! Казка!) I старшына Палянiчка разам з намi.

Потым мы сядаем на машыну (Кныш з Бурмiлам даўно ўжо тут i паводзяць сябе вельмi спакойна - нiбы самыя звычайныя людзi) i адпраўляемся ў дарогу.

А старшына Палянiчка ўрачыста прыкладае руку да шапкi i стаiць так, аддаючы чэсць, пакуль мы не знiкаем.

I зноў сама сабою завялася песня.

Мы з Явам хiтравата пераглядваемся i цягнем яе на ўсё горла.

I так нам весела, што мы аж кладзёмся. Але Галiна Сiдараўна нiчога не чуе i не бачыць - спявае, залiваецца.

Бывай, Кiеў! Бывай, старшына Палянiчка!

РАЗДЗЕЛ IV

Трэнiроўка на плёсе. А цi не шукаюць яны Папушыну стрэльбу

Бязлюдны плёс у плаўнях. На пясчаным астраўку за карчом вербалозiны сядзiць Бурмiла ў шырачэзных смешных трусах, падобных на жаночыя. На нагах у яго ласты. У роце трубка акваланга, да твару ён прыладжвае маску. Чмыша, як кот - насiшча перашкаджае. Праз шкло маскi заглядвае Бурмiла ў брашуру, якую трымае ў руках, - звяраецца з iнструкцыяй. Поруч - апрануты Кныш. Вось Бурмiла адклаў брашуру. Пайшоў да вады, чапляючыся за зямлю ластамi i спатыкаючыся. Гэп! - упаў. Падняўся. Не выпускаючы з зубоў трубкi, нешта гудзе, мабыць, лаецца.

Зайшоў у ваду. Нырае. Над вадой нейкае iмгненне дрыгаюцца хударлявыя валасатыя ногi ў ластах, потым знiкаюць. Няма Бурмiлы, толькi бурбалкi па вадзе пайшлi.

Кныш уважлiва пазiрае на ваду. Секунда, дзве, тры...

Ажно па вадзе пайшлi бурбалкi, бурбалкi, бурбалкi... Рраз! - i выбулькнула галава Бурмiлы. Лiхаманкава зрывае Бурмiла маску, трубку. Адштурхоўваецца, адплёўваецца. Цяжка дыхаючы, вылазiць з вады.

- Ху... Ху... Цьху... Ледзьве не ўтапiўся. Ху-у-у. Нельга мне яшчэ на глыбiню iсцi. Небяспечна. Добранька патрэнiравацца спачатку трэба. А ўжо ж там метраў шэсць або нават i ўсе восем будзе.

- Вядома, вядома... Патрэнiруйся... Як жа! - супакойвае яго Кныш. - Але ты здорава. Справа пойдзе! Калi б я так мог...

- Так, нялёгкая гэта, бач, штуковiна. Здароўе, як у вала, трэба, - набiвае сабе цану Бурмiла.

- Затое потым... Ты мне потым боты будзеш цалаваць. Жыццё, як у раi, будзе, - Кныш клацнуў сябе пальцам па шыi i гiгiкнуў. Бурмiла таксама гiгiкае ў адказ.

I нi Кныш, нi Бурмiла не ведаюць пра тое, што мы з Явам усё бачым i чуем. Мы зашылiся ў чарот на другiм беразе i назiраем. Па чарзе мы перадаём адзiн аднаму стары палявы бiнокль майго бацькi. Хаця бiнокль падслепаваты на адно вока, але ўсё ж гэты бiнокль у шэсць разоў наблiжае да нас аб'ект назiрання.

Нам пашчасцiла: на наступны ж дзень пасля прыезду з Кiева мы "ўзялi след" - высачылi, як Бурмiла з Кнышом падалiся ў плаўнi, i цiхенька сабе паплылi за iмi на чоўне-пласкадонцы.

I вось назiраем.

- Слухай, - шэпча Ява, - а можа, яны ныраюць па тую стрэльбу са стэнда, што Папуша ўтапiў?

Я няўпэўнена перасмыкнуў плячамi, не адрываючыся ад бiнокля (зараз мая чарга). I ўспамiнаю пра тую стэндавую паляўнiчую стрэльбу.

Праўду гавораць - тут, у нашых плаўнях, для паляўнiчых рай. Ад нашай вёскi далёка-далёка цягнуцца яны на поўдзень. Куды нi кiнеш вокам - усюды плаўнi без канца-краю. Плёсы мяжуюць з балацiнамi, з астраўкамi, што параслi вербамi i лазою. Але найчасцей плаўнi - гэта чараты, чараты, высачэзныя, трохметровыя, непралазныя чараты.

У тых чаратах людзi папраразалi так званыя "стружкi" - вузкiя павiлястыя калiдорчыкi з чыстай вадой, па якiх можна праплысцi на чоўне. Заблудзiцца ў гэтых стружках - раз плюнуць.

Невыпадкова ў час вайны нашы плаўнi былi партызанскiм краем. Сотнi партызан хавалiся тут, i немцы нiчога не маглi з iмi зрабiць.

А дзiчыны ў плаўнях - як камарэчы, аж цёмна. I качкi, i чыркi, i дзiкiя гусi. Чаго толькi няма!

Уяўляю, колькi паляўнiчых наедзе сёлета ў жнiўнi на адкрыццё палявання "па пяру". I кiеўскiя, вядома, прыедуць, якiя заўсёды прыязджаюць.

Той даўгалыгi чарнявы Алесь, у якога свая "Волга" ёсць. I хiтраваты, як яго называе дзед Варава, Ганабобель - вастраносенькi, драбназубы, з вялiкiмi вушамi, у акулярах - i сапраўды падобны на лiсiчку. I няўклюдны, круглатвары немалады ўжо Папуша. I паважны лысы Бубчанка.

Усе яны кандыдаты ў нейкiя навукi. Што такое кандыдат, мы добра ведаем. Мацi Явы была кандыдатам у дэпутаты раённага Савета. Яе бiяграфiя з фатаграфiяй вiсела на сцяне нашай школы. Але нядоўга. Прайшлi выбары, i яна стала дэпутатам. А гэтыя трэцi год прыязджаюць, i ўсё яшчэ кандыдаты.

- Нешта доўга iх не выбiраюць - казаў Ява. - Мабыць, не вельмi здольныя да навукi. Як мы з табою.

- Мабыць, - згаджаюся я.

Вось i на гэты раз, пэўна, прыедуць кiеўскiя кандыдаты.

Па старой завядзёнцы, спыняцца зноў у дзеда Варавы. Яны ведаюць, у каго кватараваць. Вечарам, па даўняй паляўнiчай традыцыi, будуць доўга вячэраць, расказваць розныя паляўнiчыя гiсторыi, спяваць i строiць кепiкi адзiн з аднаго. А на досвiтку дзед разбудзiць iх, i яны падхопяцца - заспаныя i як хворыя. Пахапкi збiраючы сваё паляўнiчае прычындалле, будуць крывiцца ад галаўнога болю, дрыжаць ад ранiшняй сырасцi i стагнаць. А Бубчанка наогул не захоча ўставаць. Накрыўшы твар капелюшом, ён будзе бубнець з-пад яго ахрыплым сонным голасам.

- Лажыцеся! Чаго вы падхапiлiся?! Ноч на дварэ. Не паспелi заснуць - i ўжо... Хрр-у, - i адразу ж дае храпака.

Яны будуць доўга раскатурхваць яго, ён - адбрыквацца i гаварыць: "Iдзiце, я вас даганю" - нарэшце вылаецца i ўстане. I яны паплятуцца ў плаўнi. Дзед на даўбанцы, яны - на пласкадонках. Дзед толькi тое i робiць, што стаiць i чакае iх. Бо яны не плывуць, а зiгзагамi блытаюцца па вадзе: з левага борта грабянуць - човен управа паверне, з правага грабянуць - у левы бок плыве, i так увесь час. Даўбанка ж дзедава - як па струнцы йдзе. Ну i даўбанка ў дзеда Варавы. Лёгкая, як пярына, ляцiць па вадзе, як птушка, як тыя караблi на падводных крылах. Але ўседзець у ёй нiхто, акрамя дзеда, не мог. Вельмi ўжо вёрткая была даўбанка. Плывеш на ёй, нiбыта па дроце iдзеш - увесь час балансаваць трэба.

У мiнулым годзе на адкрыццё сезона панаехала да нас шмат паляўнiчых. Чоўны адразу ж паразбiралi. А кiеўскiя запазнiлiся - ажно ноччу прыехалi. Не дасталася iм чоўнаў. Адна дзедава даўбанка засталася. Што рабiць?

- Удвух на гэтай даўбанцы няма чаго i думаць - патоне, - сказаў дзед. - А то можна было б паразвозiць.

- Дык па адным можна пераехаць, - кажа Ганабобель.

- Абсалютна правiльна, - спакойна заўважыў дзед. - А адтуль хто човен будзе прыганяць?

- М-да, - глыбакадумна прамармытаў Ганабобель.

- А калi хлопцы памогуць? - сказаў даўгалыгi Алесь (мы якраз тут стаялi).

- Яшчэ патопiце мне iх, - буркнуў дзед.

- Ды не! Чаго там, - вырвалася ў мяне. - Мы ж лёгкiя. Па чарзе будзем перавозiць. Калi перакулiмся, то вы ж ведаеце, як мы плаваем. Як качкi.

- Ну што ж, паспрабуйце, - згадзiўся дзед. - Толькi распранiцеся, хлопцы. Бо, пэўна, прыйдзецца-такi пакупацца.

Паколькi я першы выскачыў, дык першы i перавозiў. Перавозiў Алеся. Але перавозiў, мабыць, не тое слова, бо перакулiлiся мы каля самага берага, нават не паспелi ад'ехаць. Толькi ён сеў, толькi пачаў умошчвацца, як мы адразу перакулiлiся. I хаця каля берага было зусiм мелка, Алесь боўтнуўся ў ваду з галавою.

- Праклятая даўбанка! Душагубка, а не човен! Хай яе д'ябал! - лаяўся ён, вылазячы на бераг i ацепваючыся, як сабака.

Таварышы засмяялiся, а Папуша сказаў (ён гаварыў, шырока расцягваючы вусны, а разам з тым i словы):

- От вяртля-авае! Шчанё-ё. Уседзець немагчыма-а! Iголкi ў штанах! Зараз я паеду, калi ты такое...

I палез у даўбанку.

- Вы на дно, на дно сядайце, - раiў дзед.

Але на дне даўбанкi была вада, i Папуша не захацеў мачыць штаны.

Ён паклаў папярок бартоў дошчачку i сеў на яе. Дзед патрымаў даўбанку, пакуль мы ўмошчвалiся, а потым адпiхнуў нас ад берага. Я пачаў асцярожна веславаць, i мы рушылi. Папуша сядзеў роўненька, як першы вучань за партаю. Абедзвюма рукамi трымаў на каленях стрэльбу, балансаваў ёю, як канатаходзец.

"Добра сядзiць, даплывём", - падумаў я. Мы ўжо былi на самай сярэдзiне ракi. I раптам нiзка-нiзка над намi з шумам праляцелi тры качкi.

Папуша адразу ўсхапiўся, ускiнуў стрэльбу (паляўнiчы ён быў вельмi азартны), але выстралiць не паспеў - мы страцiлi раўнавагу. Човен пачаў хiлiцца набок.

- Дзядзька! - крычу. - Асцярожна, перакульваемся...

Ён толькi па вадзе рукой - плясь, плясь, плясь...

Але хiба за ваду рукою ўтрымаешся? Боўць! Апошняе, што я бачыў, - гэта як новенькiя гумавыя боты з доўгiмi халявамi мiльганулi ў паветры - i вада сышлася над iм. Я адразу вынырнуў i схапiўся за перакуленую даўбанку. На нейкае iмгненне з вады выбулькнула галава Папушы - твару не вiдно; мокрыя валасы ўсё да падбароддзя заляпiлi.

- Ружжо! - булькнуў ён i зноў знiк пад вадой - як паплавок, калi рыба клюе.

Потым зноў выбулькнуў:

- Ружжо!

I зноў пад ваду.

- Што там у вас? - весела загукалi з берага.

- Дзядзька стрэльбу, здаецца, утапiў, - адказаў я.

Тут Папуша зусiм ужо вынырнуў i, адплёўваючыся, закрычаў:

- Упусцi-i-iў! Стэндавае! Цаны няма!

Ледзь-ледзь мы з iм да берага дабралiся - я даўбанку i вясло перад сабою штурхаў, а ён... Я ўжо баяўся, каб ён з гора сам не патануў. Плыве i стогне.

- Такое ружжо! Такое ружжо! Такое ружжо!

На беразе дзед пачаў супакойваць:

- Нiчога, выцягнем! Вось хлопцы дадуць нырца i знойдуць.

Паслалi нас. Паплылi мы. Старалiся, старалiся - нiчога не знайшлi. Дно глеiстае, зацягнула стрэльбу, хiба знойдзеш.

Пакуль мы шукалi, дзед Варава супакойваў Папушу, а калi не знайшлi - дзед раззлаваўся: нiбыта Папуша не сваю, а ягоную, дзедаву, стрэльбу ўтапiў.

- I чаго вы, дурань, усхапiлiся? Чаго ўсхапiлiся? Трэба было сядзець спакойненька. Едзь сабе, калi вязуць. Дык не - качак яму захацелася. Першаму. Яшчэ нiхто не страляў, а ён ужо, бач, усхапiўся. Такую каштоўную рэч утапiць! Хiба вам можна стрэльбу давяраць? З рагаткi вам страляць, а не са стрэльбы!

Папуша вiнавата маўчаў, i не апраўдваўся, i не абражаўся, што дзед яго, кандыдата, лае, як вучня. Дзед часта на паляваннi пад гарачую руку i лаяўся, i строiў кепiкi з паляўнiчых, i яны нiколi не крыўдзiлiся. Нязручна iм было абражацца. Дзед Варава ведаў плаўнi, як свае кiшэнi. У гады вайны быў тут праваднiком у партызан - "галоўным лоцманам", як яго тады называлi. I ўсе паляўнiчыя ведалi: калi паедзеш з дзедам на паляванне, нiколi без дзiчыны не застанешся.

Колькi б нi прыязджаў пасля таго Папуша, заўсёды горка ўздыхаў, успамiнаючы сваю "дарагую тапельнiцу" (ён гаварыў пра яе, як пра жывую iстоту, з пяшчотай i сумам). А калi "мазаў" - кiдаў на зямлю сваю цяперашнюю "тулячку" i ледзь не таптаў яе нагамi:

- Праклятая! Хiба гэта стрэльба?! Аглобля габляваная! Лапацiна! Эх, калi б была жывая мая тапельнiца! Хiба б я прамазаў па той качцы?!

Усё гэта азначала, што стрэльба i сапраўды для яго была вельмi каштоўнай рэччу i ныраць па яе варта было.

- Але што ж тады азначае той "вермахт", "падаруначак ад немцаў"? - сказаў я. - I тыя "дваццаць жалезных", i ўсё астатняе?

Да звычайнай, няхай сабе нават стэндавай стрэльбы ўсе гэтыя таямнiчыя шпiёнскiя словы нiяк не падыходзiлi.

- Не, яны не па стрэльбу, - упэўнена сказаў Ява. - Гэта точна! Папуша, памятаеш, гаварыў, што ён добра таму заплацiць, хто яе выцягне, каб толькi выцягнулi. Дык чаго ж хавацца...

Правiльна, я ўспомнiў, Папуша так гаварыў. I ён заплацiў бы нават больш, чым тая стрэльба каштавала, бо, акрамя ўсяго, верыў, што ад яе залежала яго паляўнiчае шчасце (штосьцi залiшне часта "мазаў" ён са сваёй новай "тулячкi").

Варыянт са стрэльбай адпадаў.

Тым часам Бурмiла зноў нырнуў, смешна дрыгнуўшы над вадой нагамi ў ластах. I амаль што адразу вынырнуў. З трубкi, якую ён трымаў у роце, як з фантана, метры на два ўгару, лупянула вада. Потым кашаль i лаянка:

- А... няхай яго чорт! Гэта ж утаплюся, i квiт! Навошта яно мне патрэбна!

- Ну, ша-ша-ша! Як хлапчук! - скрывiўся Кныш.

- Гэта чортавая маска мяне падводзiць, - Бурмiла рвануў з твару маску. - Я думаю, што гэта так, як у процiвагазе, i пачынаю дыхаць. А там - вада... Адразу захлынаюся. У мяне ж жабраў няма.

- Значыцца, трэба падстрахаваць. Падстрахаваць трэба. Прывяжам да тваёй нагi вяроўку, я канец у руцэ буду трымаць - для страхоўкi. У выпадку чаго, я раз - i выцягну. Але тое ўжо iншым разам. На сёння досыць. - Кныш глянуў на гадзiннiк: - А то я на аэрадром спазняюся. Я ж табе казаў - спецзаданне.

Мы пераглянулiся.

"Аэрадром", "спецзаданне"... Гэта нешта такое... Адным словам, кроў з носа - мы павiнны ведаць, што гэта за спецзаданне на аэрадроме.

- Гайда! - шэпча Ява i хапаецца за вясло. Я таксама.

Нiколi яшчэ наша пласкадонка не iмчалася так, як цяпер. Вада ажно вiрылася за кармой. Нам патрэбна было абавязкова раней Кныша даплысцi да берага.

РАЗДЗЕЛ V

Кiшэнная атамная бомба на транзiстарах. Хто такi Фарадзеевiч

I вось мы ўжо штосiлы бяжым па вулiцы. Убягаем на калгасны падворак, дзе стаiць грузавiк Кныша, i адразу тармозiм. Фу! Тут ужо бегчы нельга, бо звернем на сябе ўвагу. А нам трэба незаўважна, пацiхеньку залезцi ў кузаў грузавiка.

I мы, засунуўшы рукi ў кiшэнi i незалежна паплёўваючы, павольна сунемся па падворку. Насустрач белазуба ўсмiхаецца замурзаны (усё аблiчча ў мазуце) камбайнер Грыць Кучарэнка.

- Здароў, хлопцы! Што - гайку якую-небудзь трэба?

- Ды не, так проста... Гуляем... - раўнадушна цвыркнуў праз зубы Ява.

- Ну, глядзiце мне, калi паўкамбайна прападзе, ногi паадкручваю, - смяецца Грыць i iдзе ў адчыненыя дзверы майстэрнi.

Мы азiраемся. Здаецца, нiхто не бачыць.

- На абардаж! - дае каманду Ява.

Раз-раз-раз! Гоп! Ён ужо ў кузаве. Цяпер я.

Раз-раз-раз!.. Др-р-р!..

А каб цябе!.. Зачапiўся i - як штаны на плоце - на два бакi звесiўся. Нi туды, нi сюды.

Ява хапае мяне за каўнер - смык! Др-р-р-рррр... Гоп! Як жаба, ляпнуўся я ў кузаў. Лып - такi добры кавалак штаноў трохвугольнiкам адвалiўся, цела маё грэшнае нябёсам выставiў. Ой, i пападзе мне ад мацi! Што ж, давядзецца цярпець, за шпiёнамi ганяцца - не ў шашкi гуляць.

Толькi б Кныш у кузаў не зазiрнуў... Бо павыкiдвае за шкiркi, як шчанят, ён такi! Колькi нi прасi: "Дзядзька, пакатайце" - нiколi не возьме. I схавацца, прыкрыцца няма чым - зусiм парожнi кузаў.

Ажно вось бразнулi дзверцы, завурчаў матор - уздрыгнула i рушыла з месца машына.

Пашанцавала! Не зазiрнуў. I зноўку падкiдвае нас на выбоiнах - добра, што хоць крэслаў над намi няма. Нiчога, вытрымаем - да аэрадрома кiламетраў дзесяць, не больш.

Мы толькi па некалькi сiнякоў ды па дватры гузакi панабiвалi i ўжо прыехалi.

Калi машына спынiлася i Кныш выйшаў (бразнулi дзверцы), мы асцярожненька i цiха-цiха высунулiся над бартамi. Ён! Аэрадром. Наш, раённы. Вунь трапечацца надуты ветрам конус на службовым будынку. Стаiць некалькi самалётаў сельгасавiяцыi. З грузавiка стужкавым транспарцёрам нагружаюць у адзiн з самалётаў мiнеральныя ўгнаеннi.

Кныш падыходзiць да лётчыкаў, якiя кураць каля будынка, штосьцi пытае, пазiрае на гадзiннiк, потым з-пад далонi - на неба.

I якраз у гэты момант у небе з'яўляецца самалёт. Ужо чутны гул матора.

- Iдзе на пасадку, - аўтарытэтна шэпча Ява.

I вось, падскокваючы, едзе самалёт па няхiтрай пасадачнай пляцоўцы, азначанай тычкамi.

Кныш адразу пабег да самалёта. Спусцiўшы на зямлю металiчныя драбiны, з самалёта выйшаў лётчык. У руках - доўгая скрынка, з якой тырчыць нейкая трубка. Лётчык перадаў скрынку Кнышу, штосьцi сказаў (мы не пачулi) i паказаў, маўляў, асцярожна. Кныш бярэ скрынку так, нiбы ў ёй бомба.

- Што гэта? Што ён перадаў? - заклапочана пытаюся я.

- Нешта падазронае, - кажа Ява. - Можа... Можа, атамная бомба... з Амерыкi.

- Замалое для бомбы, - намагаюся я супакоiць сябе.

- Вельмi ты разумееш, - хмыкае Ява. А калi на транзiстарах... Спецыяльна для шпiёнаў.

Кныш асцярожна ўлазiць у кабiну, заводзiць матор, i мы едзем. Не, мабыць, "едзем" не тое слова. Мы паўзём, пацiху, асцярожна, абмiнаючы кожную ямiну, кожны каменьчык. Толькi адзiн раз у жыццi бачыў я, калi гэты грузавiк так ехаў. Тады ён быў накрыты чырвонай кiтайкай i на iм стаяла... труна. Гэта калi ўсiм сялом хавалi героя грамадзянскай вайны дзеда Апанаса.

Згадка пра той факт халодным шыльцам утыркаецца ў сэрца. А што, калi i сапраўды ўзарвецца? I для пахавання нiчога не застанецца, нават попелу... Атамная бомба - гэта ж...

- Ява, - шапчу я, - а давай з-злезем...

- Навошта? - пытае ён, але па вачах бачу, што ён таксама не супраць таго, каб злезцi.

- Калi так ехаць, дык лепш ужо iсцi! На такой хуткасцi ён ад нас усё роўна не ўцячэ. Дый ногi размяць хочацца.

Мы пералазiм цераз заднi борт i, як жабяняты, ляпаемся на зямлю.

Ява прысядае i валiцца на бок. Я схiляюся над iм. Ява трымаецца за нагу i крывiцца:

- Ч-чорт... падвярнуў...

Але па вачах бачу, што нiчога ён не падвярнуў. Малайчына. Я б не здагадаўся. Машына ўжо ад'ехала метраў сто. Цяпер можна следам. Калi што якое, хоць у канаўку пападаем - усё ж абарона.

- Iсцi можаш? - для прылiку пытаюся я.

- Паспрабую, - адводзiць вочы Ява.

Нейкi час ён кульгае, а потым забывае i перастае кульгаць.

Мы iдзём за машынай. Нам нават не трэба спяшацца - так павольна яна сунецца.

Вось i вёска. Машына паварочвае ў вузенькую, зацiшную, зялёную вулiчку i спыняецца каля вастраверхага будыначка пад чарапiцай.

Мы трывожна пераглядваемся.

О, мы добра знаем гэты будыначак. Тут жыве Фарадзеевiч, вядомы на ўвесь раён, а можа, й на ўсю вобласць Фарадзеевiч.

Вы не знаеце, хто такi Фарадзеевiч? Ды ну? Няўжо?!

О, гэта незвычайны, цудоўны чалавек. Чалавек, якi, як казаў мой бацька, трапляецца адзiн на мiльён, ды i не на кожны мiльён.

Ён - наш вясковы бiблiятэкар. Афiцыйна. А неафiцыйна - вынаходнiк. I не проста вынаходнiк. А, як казаў дзед Варава, "унiверсальны вынаходнiк". Ён i механiк, i электрык, i па розных там радыёштуковiнах (што на транзiстарах, паўправаднiках), i селекцыянер (новыя нябачаныя сарты гароднiны, садавiны), i па гiдрасiстэмах - проста не пералiчыць...

Чаго ён толькi не павынаходзiў! I паравы рухавiк, што сам качае ваду з калодзежа (са звычайнага прымуса i старой вываркi); i пнеўматычныя садовыя драбiны (нацiснуў на кнопку - пуфр! - i лезь сабе на самую высокую яблыню); i гiдрагазавую палiвачку на тры атмасферы (вада пад цiскам газу распырскваецца да пятнаццацi метраў)...

Агароднiк дзед Салiвон калiсьцi казаў, што калi б Фарадзеевiчу "даць рублёў сто на запчасткi, ён бы сам пабудаваў якую-небудзь мiжпланетную станцыю...".

Ды што там гаварыць. Вы толькi зайдзiце да яго!

Адчыняеш фортку - i адразу з-за куста выскоквае на тычцы смешны фанерны чалавечак. Адной рукой на хаду з галавы капялюш здымае, а ў другой трымае дошчачку з надпiсам: "Добры дзень! Калi ласка!"

Iдзеш па беленькай, пасыпанай рачным пясочкам дарожцы. Па правую руку гляньце! - куст нейкi па спецыяльнай лазiне метры на два ўверх уздзёрся, i пладоў чырвоных на iм столькi, што аж у вачах мiльгацiць. Вы думаеце, што гэта нейкiя ягады, але гэта памiдоры. Карлiкавы сорт. А вось вялiзная зялёная каўбасiна на зямлi ляжыць. Гэта не гарбуз, не, гэта - гурок. А буракi якiя, а морква, бачылi б вы, адной морквiнай бегемота забiць можна.

Па левую руку - калодзеж, белай кафляй абкладзены, як амбулаторыя. Ну, дзе вы такi калодзеж знойдзеце?

Каля калодзежа паравы рухавiк на прымусе, пра якi я гаварыў, i падобная на гармату тая гiдрагазавая палiвачка. I наогул усiх мудрагелiстых штуковiн i прыбудоў не палiчыць.

Не, невыпадкова яго празвалi Эдысон Фарадзеевiч (на самай справе ён Антон Фадзеевiч). Але гэтая мянушка не абразлiвая, вымаўляюць яе людзi лагодна, бо ўсе любяць старога.

Ён высокi, худы, кашчавы i ажно свецiцца ўвесь - валасы светлыя, бровы светлыя, павекi светлыя, - не разумееш, цi гэта ён такi бландзiн, цi сiвы (гадоў яму пад семдзесят), а вось вочы - блакiтныя-блакiтныя, ажно сiнiя.

Ён нетутэйшы, прыезджы, дзесьцi з-пад Тамбова. "Рускi чалавек", як гаворыць дзед Салiвон. Гадоў пяцьдзесят таму ён ваяваў тут, пазнаёмiўся з бабай Аксанай (яна тады маладая была) i застаўся на ўсё жыццё.

Гэта добры чалавек, якога свет не бачыў.

Заўсёды ў яго можна было папрасiць усё, што хочаш, - апошняе аддасць. I ўвесь час усмiхаецца. Сярдзiтым бывае толькi тады, калi пабачыць парваную якiм-небудзь "юным чытачом" бiблiятэчную кнiжку.

- Эх, - кажа ён, - i якi ж гэта акадэмiк чытаў! Даў бы я яму па заходнiм паўшар'i.

Але нiхто не помнiць, калi гэта каму-небудзь ён даў па "заходнiм паўшар'i".

Дзяцей ён любiў страшэнна. Сваiх яны з бабай Аксанай не мелi - нi дзяцей, нi ўнукаў. Жылi толькi ўдваiх. I ўвесь ураджай свайго казачнага саду раздавалi нам - нават няёмка. Апошнiм часам, месяцы два ўжо, баба Аксана хварэла, ляжала ў раённай бальнiцы, i Фарадзеевiч праз дзень ездзiў туды. I сёння якраз паехаў - мы ведалi.

А ў гэты час Кныш...

Схаваўшыся ў кустах каля плота, мы бачым, як адчыняюцца дзверцы кабiны i адтуль вылазiць у брудных зашмальцаваных штанах Кныш, асцярожна трымаючы ў руках тую загадкавую доўгую скрынку з трубкай. Ступаючы па зямлi, як канатаходзец, ён пайшоў да форткi. Штурхнуў яе нагамi. Рраз! - фанерны чалавечак з-за кустоў: "Добры дзень! Калi ласка!" Кныш механiчна кiўнуў яму, як жывому, i на ганачак. Рыпнулi дзверы (Фарадзеевiч нiколi не замыкае хату), i Кныш знiк унутры.

- Хоча з дымам пусцiць Фарадзеевiча, - кiнуў на мяне Ява востры позiрк.

- Навошта?

- Мабыць, Фарадзеевiч такое нешта вынайшаў, што там не спадабалася, - Ява шматзначна тыцнуў пальцам кудысьцi ўбок - за акiян.

I адразу ж маё ўяўленне малюе вялiзны цёмны злавесны кабiнет. За шырокiм сталом сядзiць страшны генерал са свастыкай на рукаве. Перад iм выцягнулiся Кныш i Бурмiла. Генерал дастае з шуфляды пачкi грошай i кiдае на стол. Кныш з Бурмiлам хапаюць грошы i прагна запiхваюць iх у кiшэнi, за пазуху. Генерал штосьцi загадвае i робiць рукамi жэст, паказваючы выбух. Кныш i Бурмiла, кiваючы, адыходзяць спiной да дзвярэй.

Узрываецца, ляцiць у паветра хацiна Фарадзеевiча...

I тут - шасэ. На крутым павароце iмчаць на матацыклах Кныш i Бурмiла. Бурмiла мокры, у масцы ад акваланга, з трубкай у зубах. А за iмi на матаролерах - мы з Явам. Раз-пораз Кныш аглядваецца i страляе ў нас з нагана. Свiшчуць кулi, шалёна равуць маторы... На нашых мужных тварах рашучасць i адвага.

Потым - хоп! - матаролеры выслiзгваюць з-пад нас, iмчаць па шасэ i знiкаюць... I вось мы ўжо на трыбуне ў акружэннi генералаў, вядомых людзей, амаль што членаў урада. На нашых грудзях паблiскваюць новенькiя медалi "За адвагу". Унiзе - мора людзей. Яны трымаюць нашы партрэты i транспаранты з надпiсамi: "Слава героям!", "Няхай жывуць Ява i Паўлуша!", "Назавём кiеўскае метро iмёнамi герояў!", "Назавём Паштовую плошчу плошчай iмя Явы i Паўлушы!". Аркестр iграе туш... I раптам ззаду нехта мяне балюча-балюча - шчып! "Ты што?" Гэта я так захапiўся, што забыў усё на свеце, пачаў мармытаць туш "Мра-ма-рам-та-ра-ра-рай-ра-рам!" - i не заўважыў, як з хаты Фарадзеевiча выйшаў Кныш.

I як павольна пад'ехаў грузавiк, так хутка ён ад'ехаў. Мы пераглянулiся i нейкi час маўчалi.

Потым Ява гучна хукае i кажа:

- Пайшлi! Мы не можам гэтага дапусцiць!

Я таксама хукаю, але цiшэй, i кажу:

- Рызыка! Можа й сарвацца!

- Можа! - гаворыць Ява i зноў хукае. Я ўяўляю сабе пахаванне, заплаканых аднавяскоўцаў, нашы партрэты ў чорных жалобных рамках - i ў носе шчыпле, як ад цыбулi.

- Але не можам жа мы дапусцiць... - кажа Ява. - Гiсторыя нам не даруе.

Мне хочацца сказаць, што гiсторыi мы з Явам да лямпачкi, у яе больш сур'ёзныя справы, але я не асмельваюся: дужа сур'ёзны твар у Явы.

- Ну, дык на ўсякi выпадак - бывай! - уздыхаю я.

- Бывай! - уздыхае Ява, i мы стрымана, па-вайсковаму абдымаемся. Мне ў носе шчыпле яшчэ болей.

Хаця дзверы адчынены i можна спакойна зайсцi, мы лезем у акно - дзе вы бачылi, каб героi на небяспечную аперацыю хадзiлi праз дзверы!

Таямнiчая доўгая скрынка стаiць на стале.

Ява бярэ яе.

Адчыняе...

У скрынцы... сiнi тэрмас, з вечка якога тырчыць шкляная трубачка, абкручаная марляй.

Ява, адставiўшы ўбок руку i адвярнуўшыся ад тэрмаса, цiха-цiха адкрывае вечка. Яшчэ трошкi, яшчэ...

- Асцярожна... Асцярожна... Асцяр... - замiраю я, адступаючы.

Ба-ббах-х!

Я гопаюся на падлогу i заплюшчваю вочы. Усё! Нас разарвала...

Але тады чаму я чую, што нешта дзюрчыць i булькае. Няўжо гэта на тым свеце дзюрчыць i булькае?

Я расплюшчваю адно вока, потым другое.

Я сяджу на падлозе ў мокрай лужыне. Насупраць мяне сядзiць скрыўлены, з заплюшчанымi вачамi Ява. У яго ў руках сiнi тэрмас, з якога нешта льецца.

Каля мяне валяюцца чарапкi ад гладыша.

Ясна, адступаючы, я незнарок, выпадкова скiнуў з прыпечка глечык. Вось табе й "ба-бах!"

- Ява! - гукаю я. - Адбой?

Ява ўмомант расплюшчвае вочы i падхоплiваецца.

- Глядзi, тэрмас!

Але ўжо позна - амаль што палавiна вылiлася. Дрыготкiмi рукамi Ява закручвае вечка тэрмаса i ставiць яго на стол. А потым...

Вы бачылi калi-небудзь у кiно паскораную здымку, калi людзi рухаюцца з шалёнай, невераемнай хуткасцю?

Дык вось, калi б нас з Явам хтосьцi захацеў зняць у кiно з такой мэтай, дык нiякая б паскораная здымка не спатрэбiлася б.

Мы, як мурашкi, мiтусiлiся на карачках па падлозе, лiхаманкава збiраючы чарапкi i выцiраючы лужыны сваiмi штанамi i сарочкамi. Пры гэтым мы раз-пораз стукалiся лбамi i iншымi, меней паважанымi часткамi цела...Праз хвiлiну ўсё было чыста-чысцюсенька. I, куляй вылецеўшы з хаты Фарадзеевiча (на гэты раз праз дзверы), мы штосiлы паджгалi па вулiцы.

РАЗДЗЕЛ VI

Выяўляецца, гэта глабулус! Касмiчныя мары Фарадзеевiча. "Жыццё заблытаная i складаная рэч!"

- "Атамная бомба"! "На транзiстарах"! Барахольшчык! - пхыкаю я.

- Маўчы! "Давай злезем"! "Ногi размяць"! Герой! - пхыкае Ява.

Нам дрэнна. На душы, як кажуць, каты шкрабаюць. Гэта ж трэба так даць маху з гэтай "бомбай". Ды яшчэ й разлiць тое з тэрмаса. Думка пра шкоду не давала нам спакою.

Фарадзеевiч прыехаў надвячоркам, i ў той дзень мы так нiчога i не даведалiся. Не, усё ж такi даведалiся. Што Фарадзеевiч дзякаваў Кныша за вялiкую "паслугу". Выяўляецца, "спецзаданне" даваў ён i Кныш па яго просьбе прывёз з аэрадрома таямнiчы сiнi тэрмас.

На наступны дзень з самай ранiцы мы пабеглi да хаты Фарадзеевiча. Там ужо было шмат юннатаў-старшакласнiкаў, з якiмi Фарадзеевiч сябраваў.

Мы прыбеглi ўчасна - Фарадзеевiч якраз выйшаў на ганак з сiнiм тэрмасам у руках. Яго адразу абступiлi юннаты.

- Антон Фадзеевiч, ну, скажыце! Антон Фадзеевiч, ну, калi ласка! Антон Фадзеевiч, ну, хоць намякнiце! - вымольвалi нецярплiвыя дзяўчаты.

- Пацярпiце, таварышы-грамадзяне, пацярпiце! Пра ўсё на месцы дазнаецеся. На Высокiм востраве.

I Фарадзеевiч, акружаны юннатамi, выйшаў на вулiцу.

Мы, вядома, таксама прысталi да грамады.

Але тут двухметровы здаравiла дзевяцiкласнiк Грышка Бардадзiм спатыкнуўся аб нас i загудзеў, як з бочкi:

- Ану, кыш! Круцяцца пад нагамi. Не вашага розуму справа! Кыш!

I мазнуў сваiмi граблямi мяне i Яву па патылiцы.

У-у, бегемот! Ну пачакай, мы вырасцем, мы табе дадзiм!

I чаго яны так насы дзяруць, гэтыя старшакласнiкi? Падумаеш, мудрацы! Таксама двойкi атрымлiваюць!

А на Высокi востраў мы й самi дарогу знойдзем.

Мы прыплылi туды раней за iх. Недарэмна Ява быў унукам дзеда Варавы, а я Явiным сябрам. Мы зналi ў плаўнях такiя вузенькiя пратокi сярод чаратоў, якiя рэдка хто ў вёсцы ведаў.

Высокi востраў - самы большы ў плаўнях. Высокiм ён называўся таму, што ў яго высокiя крутыя берагi. Пасярод вострава ёсць нават невялiчкае азярцо, напалову зацягнутае раскай i белымi лiлеямi. Уласна, гэта не возера, а затока, аддзеленая ад плёса невялiчкай грэбляй. Напрадвеснi, калi была вялiкая паводка, Фарадзеевiч для нечага загацiў пратоку, i цяпер узровень вады ў тым азярцы быў вышэйшы за ўзровень вады ў плаўнях.

Мы схавалi свой човен у чаратах, а самi прыселi ў кустах непадалёк ад азярца - не хацелася заводзiць сварку з тым Бардадзiмам, пакуль мы яшчэ не выраслi.

На тым беразе азярца стаяла пабудова Бурмiлы - гэта была яго паляўнiчая база, альбо, як ён казаў, "прэзiдэнцыя". Самога Бурмiлы не вiдаць - або рыбу ловiць, або спiць пасля чаркi, або... Ды мы пра гэта ўжо не думаем (пасля "атамнай бомбы на транзiстарах" неяк не думалася). Ужо чуваць пiсклявыя галасы дзяўчат i ненатуральны (няйначай у яго ў роце галушка) Бардадзiмаў бас.

Трое чоўнаў прыстала да вострава. Фарадзеевiч з тэрмасам у руках падыходзiць да азярца. Юннаты абступаюць яго.

Фарадзеевiч урачыста падымае тэрмас i пачынае (голас яго дрыжыць i перарываецца ад хвалявання - ён заўсёды хвалюецца, калi расказвае пра якое-небудзь адкрыццё):

- Дык вось... дарагiя таварышы-грамадзяне, вось... тут... унутры... прыляцела да нас... знаеце адкуль... З Сахалiна. Так-так... сотнi i сотнi, як бачыце, кiламетраў. А наперадзе яшчэ мiльёны цi нават мiльярды мiльярдаў кiламетраў... Ведаеце, што тут? Тут... тут... таварышы-грамадзяне... будучая ежа касманаўтаў... зоркавых нябесных жыхароў будучых... Вось яно што! Вы, напэўна, чулi пра цудадзейную водарасць - хларэлу... Га? Дык вось... у гэтым тэрмасе - новы вiд гэтай водарасцi. Глабулус! Магчыма, яшчэ лепшы за хларэлу... Мой сахалiнскi сябар вывеў у лабараторыi... I прыслаў, каб мы... тое самае... прадоўжылi працу. Вырасцiлi глабулус у прыродных умовах. Праверылi, як ён аклiматызуецца i будзе расцi. Разумееце, якая адказнасць! Магчыма, уявiце сабе, касманаўты калi-небудзь будуць частаваць нашым глабулусам марсiян цi iншых якiх гаўрыкаў.

Мы з Явам слухалi не дыхаючы.

- Чуеш, ежа астраномаў, а мы... - шапчу я перасмяглымi вуснамi.

- Касманаўтаў! Астраномы - тыя, што ў трубу залазяць. Тыя сала i варэнiкi ядзяць, як i мы з табою.

- Ведаю!.. Гэта я так... Якi разумны! - шапчу я. I ўяўляю сабе:

...Агромнiстая ракета на старце... Касманаўты, якiя заходзяць у ракету, людзi каля падножжа ракеты. Яны адразу расступаюцца, прапускаючы аўтавазок, на якiм штабелi кардонных скрынак. На кардонках вялiкiмi лiтарамi напiсана: "Глабулус", "Прывiтанне з Васюкоўкi", "Глабулус "Васюкоўскi"...

А тады - Марс... У празрыстым шлеме, у скафандры стаiць касманаўт на фоне фантастычнага марсiянскага пейзажу, акружаны марсiянамi, i частуе iх глабулусам, выцiскаючы яго з цюбiка, як зубную пасту. Марсiяне каштуюць, цмокаюць ад задавальнення i паказваюць вялiкi палец - во!

Толькi - чым жа будуць частаваць, што ж будуць есцi бедныя касманаўты, калi мы з Явам, як на тое лiха, перавярнулi гэты тэрмас?

- Глабулус - аднаклетачная мiкраскапiчная водарасць, - захоплена гаворыць Фарадзеевiч, - i няўзброеным вокам вы яго, вядома, не пабачыце...

"Ой, здаецца, i ўзброеным таксама..." - трымцiць маё сэрца.

- Сягоння мы яго, так сказаць, пасеем, потым пачнём падкормлiваць... Ён пачне хутка размнажацца, i тады вы пабачыце...

"Пабачыце-пабачыце... калi будзе што сеяць... Ой, бяда, навошта мы палезлi, навошта чапалi гэты тэрмас?"

Зараз Фарадзеевiч адкруцiць вечка i... I будзе жахлiвы "пшык", як гаворыць дзед Салiвон. Тая драбiна Бардадзiм першы захiхiкае - я яго ведаю.

I каго, каго мы падводзiм! Чалавека, перад якiм мы ("гангстэры!") нямеем ад захаплення i робiмся паслухмянымi, як авечкi, чалавека, якi, калi запытаць: "Каго ты болей за ўсiх любiш?", стаiць у нас на трэцiм прызавым месцы (пасля мамы i таты), а часам выходзiць на другое i нават першае (калi тата: "Ану, скiдай штаны, гультаiна!", а мама: "Вось пачакай-пачакай, я табе вушы паабдзiраю!"). Праўда, наша любоў была платанiчнай, схаванай ад чужых вачэй; Фарадзеевiч пра яе, магчыма, нават не здагадваўся, бо справу меў найчасцей з тымi бардадзiмскiмi старшакласнiкамi, якiя нас ("Акыш, маляўкi!") на гарматны стрэл да яго не падпускалi. Але тым больш...

Фарадзеевiч адкручвае вечка i ўрачыста гаворыць:

- Увага, таварышы-грамадзяне, вы-лi...

Мы з Явам маланкава пераглянулiся:

- Гой!

- Вой!

Спачатку з кустоў вылецела наша войканне, а за iм - мы.

- Стойце! Не лiце!

Вы памятаеце, у спектаклi "Рэвiзор" Гогаля ёсць у канцы нямая сцэна, калi ўсе застываюць у розных позах з разяўленымi ратамi. Дык вось, зусiм такая ж сцэна паўтарылася i зараз. На нейкае iмгненне, вядома. Першы апамятаўся Фарадзеевiч.

- Што? - здзiўлена запытаў ён.

- Мы... - сказаў Ява i глянуў на мяне.

- Мы... - сказаў я i глянуў на Бардадзiма.

- Мы... - паўтарыў Ява i таксама глянуў на Бардадзiма. - Мы... толькi вам можам... па сакрэту...

Фарадзеевiч усмiхнуўся.

- Па сакрэту дык па сакрэту. Я люблю сакрэты.

Ён адышоўся з намi ўбок i схiлiўся, наставiўшы вуха. I мы, перабiваючы адзiн аднаго, шэптам расказалi ў тое вуха чыста ўсё. У канцы Ява сказаў:

- А цяпер скажыце ўсiм... Няхай нам надаюць... па заходнiм паўшар'i... Мы згодны.

Фарадзеевiч неяк дзiўна скрывiўся i працягнуў:

- Вунь яно што... Добра...

Потым рашуча накiраваўся да юннатаў. Мы, заклаўшы рукi за спiну, як арыштанты, паплялiся за iм.

- Дык вось, таварышы-грамадзяне, - сказаў Фарадзеевiч. - Гэтыя маладыя людзi (мы апусцiлi галовы) прапануюць спачатку добра ўзмацнiць грэблю, ачысцiць плёс, а тады ўжо...

Мы ўстрапянулiся, не верачы сваiм вушам. Фарадзеевiч нахiлiўся i шапнуў:

- Думаю, таго, што засталося, хопiць...

Потым выпрастаўся i голасна прамовiў:

- Правiльна яны прапануюць, га?

- Правiльна! Правiльна!

- Ачысцiць! Вядома! - пачулiся галасы.

- Сакрэт, - праз зубы працадзiў Грышка Бардадзiм i ляснуў сваiмi граблямi па патылiцы спачатку мяне, потым Яву.

А мы нават не адчулi. Мы пераглянулiся i засмяялiся.

А калi юннаты палезлi ўмацоўваць грэблю i ачышчаць азярцо ад раскi, мы з такiм азартам узялiся дапамагаць, што вада ажно завiрылася, закiпела навокал. Раз-пораз мы кiдалi на Фарадзеевiча палкiя ад захаплення позiркi. Вось гэта чалавек! Вось чалавек! Калi б ён нам сказаў цяпер: "Пiце, хлопцы, возера!" далiбог, выхлебталi б усё да дна.

Неўзабаве возера было чыстае - нi расачкi. Усе вылезлi на бераг.

Фарадзеевiч нахiляе тэрмас, i тоненькiм струменьчыкам iльецца ў возера празрыстая вадкасць (якая, выяўляецца потым, была "спажыўным асяроддзем" глабулуса). Iльецца i дзюрчыць. Iльецца i дзюрчыць. Гэтае дзюрчанне здалося нам чароўнай музыкай.

- Скажыце, калi ласка, - нясмела пытае Ява, - а якi ён будзе? Калi прыжывецца?

- Якi? Бачыце гэты плёс? Ён будзе смарагдавым, як... Як шоўк. Уяўляеце?

Мы закiвалi галовамi, хоць я, па праўдзе кажучы, не вельмi гэта ўяўляў.

- А якi ён на смак? - пачуўся за намi голас Бурмiлы (мы яшчэ раней заўважылi яго ўскудлачаную галаву, якая выглядвала з "прэзiдэнцыi", але нам не да яго было).

- Як вам сказаць, - павярнуўся да Бурмiлы Фарадзеевiч. - Асабiста я не каштаваў. Але думаю, што падобнае на салату...

- На салату... Скажыце! Выходзiць, пад "Сталiчную" ў самы раз. Люблю салацiкi... Дасце хоць пакаштаваць з першага ўраджаю?

I ён хрыпла зарагатаў.

- А чаму ж, калi ласка, - так шчыра i сардэчна адказаў Фарадзеевiч, што Бурмiла адразу знiякавеў.

- Ды не, я жартую... Гэта я так, пасмяяцца. Дзеля жарту.

Мне нават здалося, што ён пачырванеў. Я глянуў на яго i падумаў: "Няўжо гэта шпiён? Жывы шпiён? Цьфу! Нейкi зусiм не падобны. Нi ў якiм кiнафiльме не было шпiёнаў, якiя б чырванелi. Нi ў адной кнiзе дэтэктыўнай..." Але Яву я нiчога не сказаў, не адважыўся.

...У той дзень у вёсцы толькi й гаворкi было, што пра глабулус.

Куды нi ткнешся:

- Чулi? Фарадзеевiч з вучнямi водарасць на Высокiм востраве вырошчвае. Асаблiвую нейкую.

- Кажуць, карысная - жах! Вiтамiнаў шмат. Адны вiтамiны.

- А ты што думаў - касманаўтаў трэба макухай кармiць?

- А ўжо ж, для iх найлепшае прыдумаюць.

- Там вiтамiн на вiтамiне сядзiць i вiтамiнам паганяе.

- А па-мойму, найболей вiтамiнаў - у гарэлцы.

- Кажуць, сам Паповiч прыедзе паглядзець на гэты "глабулус".

- ...а як нанач iм памазацца - дык на дваццаць гадоў памаладзееш.

- Усмiхацца трэба часцей - тады памаладзееш.

I наогул, гавораць, дужа спажыўная. Усе сто працэнтаў арганiзм засвойвае, адыходаў нi на капейку няма.

Сказаў сваё слова пра глабулус, вядома, i мой тата. Я нават не сумняваўся, што ён скажа. Мой тата - страшэнны "любiцель прэсы", як ён сам гаворыць. Без газеты i часопiса я яго, здаецца, нiколi й не бачыў. Есць - чытае, iдзе куды чытае, тэлевiзар глядзiць - таксама чытае. Так з газетаю ў руках i засынае.

I штодня за вячэрай ён праводзiць для нас з мамай палiтiнфармацыю расказвае, што цiкавага прачытаў за дзень. От жа ад яго я даведаўся пра гiтлераўскiя архiвы на дне азёр у Аўстрыi i Чэхаславакii, i пра шпiёнаў з аквалангамi, i пра ўсё iншае. Столькi цiкавага, як мой тата, нiхто ў свеце, па-мойму, не ведае (хiба, можа, Сцёпа Карафолька). I гэты глабулус (ад хларэлы) быў для яго, як насенне.

- Гэтая хларэла, разумееш, цуд прыроды! Гэта ж, разумееш, унiкальная рэч! Такая, разумееш, малюпасенькая, i не ўбачыш, а вялiкiя справы робiць. Гэта ж не толькi ежа для будучых касманаўтаў, астранаўтаў, гэта ж, разумееш, i вада, i паветра... Вось у мiнулым годзе ў "Известиях" пiсалi пра ўнiкальны эксперымент савецкiх вучоных у Сiбiры, калi цэлы, разумееш, месяц лабарантка Галя М. правяла ў гермакабiне, дзе паветра ўвесь час абнаўляла "аранжарэя" хларэлы - паглынала, разумееш, вуглекiслы газ i ў працэсе фотасiнтэзу ператварала яго ў кiсларод. Такi ж, разумееш, кругазварот праз культыватар хларэлы, праўда, з дзе-якой дадатнай ачысткай, рабiла i вада.

Тут я татаў расказ вымушаны перапынiць, бо далей, нягледзячы на яго "разумееш", нiчога не ўцямiў: нават мама толькi вачамi лыпала i чмыхала.

Зразумеў я толькi адно: хларэла - гэта рэч! Без яе да iншых планет няма чаго й рыпацца.

А раз хларэла - рэч, дык глабулус - тым больш, бо ён "за хларэлу, мабыць, яшчэ лепшы".

Адным словам, справа, якую робiць Фарадзеевiч з юннатамi-старшакласнiкамi, мае сусветнае значэнне.

I яшчэ я зразумеў, што нiчога ў гэтай справе не разумею. Нiчагусенькi. Як карова. Зразумеў, што на адным жаданнi, на гэтым: "Мы ўсё-такi хлопцы будзь здароў! Арлы! Сокалы! Гангстэры, а не хлопцы!" - далёка ў космас не заляцiш. А каб нешта цямiць, трэба вучыцца, вучыцца i вучыцца. I тут я ўспомнiў, што праз некалькi дзён - кантрольная, пра якую я праз гэтыя шпiёнскiя справы зусiм забыўся.

Эх, настаўнiкi-настаўнiкi! Хiба яны разумеюць што-небудзь у шпiёнах, у героях? Хiба яны разумеюць, як хочацца злавiць сапраўднага шпiёна i стаць героем? Каб пра цябе пiсалi ў газетах, перадавалi па радыё цi нават па тэлевiзары. Хiба яны разумеюць!

I не адменяць яны з-за шпiёна кантрольную, не, не адкладуць. Хоць iм сто шпiёнаў дай - не адменяць нiзашто. Эх, настаўнiкi-настаўнiкi.

I так мне зрабiлася адзiнока, сумна, што калi б я быў ваўком, то сеў бы пасярод хаты i завыў. Але я быў не воўк, а пяцiкласнiк. А пяцiкласнiкам выць нельга. "Непедагагiчна", як кажа Галiна Сiдараўна.

I я цяжка-цяжка ўздыхаю.

РАЗДЗЕЛ VII

Кантрольная. Дзе Ява? Што з iм?.. Заданне на лета

Хвалявацца я пачаў яшчэ, мабыць, у сне. Бо калi прачнуўся, то, яшчэ вочы не расплюшчыўшы, адчуў, як холад сцiскае сэрца, а яно то шалёна б'ецца-б'ецца, то замiрае, нежывое, а ў гэты момант праз спiну ад патылiцы да пятак бягуць-бягуць сцюдзёныя бурбалкi - як быццам хтосьцi аблiвае мяне халоднай газiроўкай - i па ўсiм целе гусiная скура.

Я пачаў панiкаваць ужо некалькi дзён назад. Але Ява смяяўся i нукаў. Нiбыта не кантрольная нас чакае, а навагодняе свята.

- Ну! Не дрэйфi, Паўлуша! Трымай хвост абаранкам! Мы ж з табою не нейкiя там двоечнiкi-парушальнiкi. Мы здольныя хлопцы. Сама Галiна Сiдараўна сказала. I чацвёркi i пяцёркi атрымлiвалi. А калi двойкi - дык больш за выбрыкi розныя. Не дрэйфi!

Млявы, ледзь рухаючыся (рукi задзервянелi - так бывае, калi стукнешся аб нешта цвёрдае локцем), я падымаюся з ложка, апранаю новую сарочку. Выпiваю паўшклянкi малака i плятуся - яшчэ ёсць час - да Явы.

- Ява! - клiчу праз плот.

Ён не адказвае.

"Няўжо гэта ў мяне няма сiлы крыкнуць?"

- Ява! - клiчу, як кажуць, на поўную катушку. Не адказвае.

Заходжу ў двор. Зазiраю ў хату. Потым у садок, гарод. Явы нiдзе няма. I наогул нiкога. Дзед Варава, мабыць, павёў Ярынку, сястрычку Явы, у дзiцячы садзiк. А дзе ж Ява? Няўжо пайшоў у школу? Без мяне? Не можа быць?

- Ява! Ява! Ява! Ява! Ява!...

Наклiкаўшыся да хрыпаты i зазiрнуўшы ва ўсе самыя глухiя закуткi, я пабег у школу.

"Можа, ён думае, што я сплю, вырашыў разведаць абстаноўку - яшчэ ж рана". Але i каля школы Явы не было. Усе былi, увесь клас (вось табе i рана!), усе, акрамя Явы.

Я кiнуўся назад.

Я бегаў па вёсцы. Зiгзагамi. З аднаго канца ў другi.

- Яву не бачылi? Не бачылi Яву? Ява Рэнь тут не праходзiў? - безнадзейна пытаўся я ва ўсiх, каго сустракаў.

Але нiхто не бачыў, нiхто.

Я выцягваў шыю, зазiраючы праз платы i парканы, i мне здавалася, што яна стала доўгай, як у гусака.

Я падбег да школы тады, калi баба Маруся ўжо хадзiла па падворку i калацiла званком i, нiбыта не давяраючы яму, крычала:

- Званок! Званок!

Я кiнуўся да яе:

- Ой, бабуся! Ой, не званiце яшчэ хвiлiначку! Не званiце! Явы няма! Адну хвiлiначку толькi!

Баба Маруся сумна пакiвала галавой i неяк вiнавата сказала:

- Не магу, родненькi! Пазванiла ўжо. Позна. Каб раней, сыночак. Дзе ж гэта ён гойсае? Вось бяда! Ну, бяжы ў клас, а то i ты не паспееш.

Давялося iсцi.

Заходзiць Галiна Сiдараўна i абводзiць вачамi клас. Насуплiвае бровы, пытае:

- А дзе Рэнь?

Я падхоплiваюся з месца:

- Няма нешта... Не ведаю... Усю вёску аблётаў...

Галiна Сiдараўна толькi мацней насуплiвае бровы.

Урок пачынаецца. Я пiшу механiчна, нават не думаючы, што пiшу. I мне зусiм не страшна, я зусiм не думаю пра кантрольную. Я думаю пра Яву. Дзе ён? Што з iм? Гэта проста не ўмяшчаецца ў галаве! Нешта здарылася... Можа, штосьцi непапраўнае?.. Але - што? Што? Учора ж мы бачылiся, i ўсё было ў парадку. Разышлiся позна ўвечары, калi трэба было спаць. Дамовiлiся, што я ранiцай зайду. "Можа, ён ужо нежывы?" - халадзею я.

- Цяпер уважлiва праверце i здавайце, - ласкава-ласкава, як нiколi, кажа Галiна Сiдараўна i ўсмiхаецца нам, падбадзёрваючы.

Сапуць вучнi, уткнуўшыся насамi ў кантрольную, - правяраюць. Аж пот на лбе выступiў ад напружання.

У мяне ў вачах лiтары скачуць рассыпаюцца ва ўсе бакi - не чытаецца. Не магу.

Вунь падхапiўся Карафолька, панёс. Першы. Выскачка!

Вунь ужо i Мацiеўскi, i Грабянючка панеслi. А я яшчэ i да палавiны не дапоўз.

I раптам - дзверы расчынiлiся i ў клас уляцеў Ява.

Я ажно падскочыў: жывы!

Жывы-то жывы, але - ну i ну! - якi ў яго выгляд! Задыханы, брудны, мокры, у тванi з галавы да ног.

Услед за iм у клас укацiўся такi ж запэцканы Сабакевiч.

Галiна Сiдараўна адступiла назад i ледзь не ўпала.

- Што гэта значыць?

Ява маўчаў, апусцiўшы галаву. I Сабакевiч не гаўкнуў, як у мiнулы раз, не загырчаў нават, а падцяў хвост i схаваўся за Яву.

- У цябе нешта здарылася?! Што адбылося? Дома?

Ява маўчаў.

- Дзе ты быў?

Ява нарэшце растулiў вусны:

- У плаўнях.

- Што?!. У плаўнях? Што ты там рабiў?

Ява апусцiў галаву яшчэ нiжэй i цiха сказаў:

- Лавiў рыбу.

Мне здалося, што ўнутры ў Галiны Сiдараўны адбыўся выбух. I па ўсiм класе разляцелiся асколкi.

- Што?!. Што?!. Ты пайшоў лавiць рыбу?! Ну... ну, ведаеш, гэта ўжо занадта! За-над-та! Гэта проста... проста абурае! Дык вось - пiсаць кантрольную будзеш восенню! Як двоечнiк! Май на ўвазе, што ты атрымаў двойку! Будзеш цяпер цэлае лета рыхтавацца.

Яшчэ нейкае iмгненне Ява стаяў, не верачы ў тое, што адбылося. Потым крутнуўся на месцы i як ашпараны выбег з класа. Верны Сабакевiч - за iм.

- Хто здаў работу, можа iсцi, - ледзяным голасам сказала Галiна Сiдараўна. Але нават калi б яна не сказала гэта - я не застаўся б у класе.

Не думаючы нават дачытваць дыктант, я кiнуў яго на стол i выскачыў за дзверы.

Аднак Яву я ўжо не ўбачыў. Я памкнуўся ў адзiн бок, у другi - Ява знiк.

I зноў я бегаў па вёсцы, выцягнуўшы шыю, i зазiраў ва ўсе куткi. Але дарэмна. Явы не было.

I вы не думайце - я шукаў яго не для таго, каб спачуваць (хiба супакоiш чалавека ў такi час!). Я толькi хацеў, каб ён бачыў, каб ён ведаў, што я падзяляю яго гора i здольны дзеля яго на ўсё. Я нi слова не сказаў бы яму, толькi падняў бы вочы, i ён бы ўсё зразумеў.

I яшчэ - я ламаў галаву: што ж здарылася? Чаго ён апынуўся ў плаўнях? Гэта лухта, што ён лавiў рыбу - нiколi ў жыццi! Ён нiколi не пайшоў бы туды без мяне. Не паверу, хоць зарэжце! Мабыць, гэта звязана са шпiёнскiмi справамi. Але калi ён паспеў? Пайшоў вечарам? Без мяне? Нiчога не разумею.

Доўга я блукаў па вёсцы. I да рэчкi хадзiў, i на выган, i на могiлкi нават зазiрнуў (мы там калiсьцi вераб'ёў лавiлi).

Потым падумаў: "Можа, ён ужо дома - абед хутка". Падышоў, выглядаю з-за плота асцярожненька (не хочацца дзеду на вочы трапiць, каб не распытваў). Не вiдно нешта Явы.

Па суседству, за высокiм парканам - сядзiба Кныша. Ды i сам ён вунь сядзiць на даху новай, не дабудаванай яшчэ хаты, кладзе чарапiцу.

Выйшаў на вулiцу дзед Варава - з вядром, да калодзежа.

Пабачыў Кныш дзеда Вараву, гучна павiтаўся з вышынi:

- Добры дзень, дзеду!

- Здароў! - буркнуў нявесела дзед.

Тады Кныш неспадзявана, з наўмысным спачуваннем:

- Я чуў, што ў вас непрыемнасць вялiкая. Хлопчык ваш дыктант у школе правалiў. Адзiн на ўсю вёску... Вось, яй-бо!

Сярдзiта маўчыць дзед Варава. Моўчкi выцягвае з калодзежа вядро.

Кныш нязручна павярнуўся, седзячы на чарапiцы, i ледзь не паехаў па даху ўнiз.

Я з нянавiсцю гляджу на яго i, сашчапiўшы зубы, паўтараю ў думках: "Упадзi! Упадзi! Упадзi!"

Дзед Варава моўчкi выслухаў Кныша, выцягнуў вядро i, не прамовiўшы нi слова, патэпаў у хату.

Кныш пачаў усаджвацца лацвей i раптам паслiзнуўся, сарваўся, прагрукацеў па даху i - гоп! - на зямлю. Нiбы падзейнiчала маё закляцце.

Я радасна загiгiкаў. Кныш, крэкчучы, падняўся. У гэты час з хаты (старой, што каля новай) выйшла Кнышыха.

- О, ты ўжо злез? - спакойна запытала.

- Злез, злез! Каб ты ўсё жыццё так злазiла! - сярдзiта прахрыпеў Кныш, пацiраючы пабiтае месца.

Тут мяне ўбачыла мацi i паклiкала абедаць.

Пасля абеду да саменькага змяркання я хадзiў па вёсцы як сам не свой. Месца сабе не знаходзiў.

Апусцiўся на зямлю сiнi вечар. Засвяцiлiся ў хатках вокны, прабiваючы чорны змрок садоў. Сеў я пад Явiным плотам i вырашыў - хоць да ранiцы буду сядзець, а дачакаюся. Каб было мякчэй - сена ў суседзяў цераз дарогу з капiцы наскуб. Толькi добранька ўмасцiўся - зiрк, Ява. Паволi-паволi, як прывiд, сунецца.

Падхапiўся я, сарваўся з месца, хацеў да яго кiнуцца, ды адразу i спынiўся. Успомнiў - не да мяне яму цяпер, перад адказнай "сяброўскай" сустрэчай з дзедам. Не паклiкаў я яго, нават не варухнуўся, каб не паказаць, што я тут.

Схiлiўшы сваю грэшную галаву, важка ступiў Ява на ганак. Зарыпеў дзвярамi. Знiк.

А я гляджу на асветленае акно хаты затаiўшы дыханне. Мiльгацяць у акне ценi, чуваць гнеўны голас дзеда Варавы - усё гэта сведчыць пра тое, што "сяброўская" сустрэча пачалася адразу з лiку адзiн-нуль не на карысць Явы.

I пры кожным гуку, пры кожным руху ценяў уздрыгваю я, нiбыта са мною праводзiць "матч" дзед Варава.

РАЗДЗЕЛ VIII

Што здарылася з Явам. "Не паеду я...". "Дзяцей б'юць толькi iмперыялiсты..."

Ранак быў сонечны i блiскучы, як новыя чаравiкi.

Не ранак, а песня звонкая пiянерская.

Але сэрца маё не спявала, не. Прачнуўшыся, я адразу ўспомнiў пра Яву.

Я падхапiўся i як ашпараны кiнуўся да яго - як жа ён там, як?

Праскочыў гарод i спынiўся каля крывой грушыны.

Ява сядзеў на прызбе i рэзаў бульбу i буракi для свiннi. Я разгубiўся. Я не пазнаў яго. Хiба гэта ён, геройскi Ява, той, хто першы сярод хлопцаў скочыў у рэчку з саменькага вяршка старой вярбы? Той, хто выпусцiў у клубе на лекцыi савяня! Хто павесiў дзедавы споднiкi на тэлевiзiйную антэну? Не, гэта не ён! О людзi! Што вы зрабiлi з маiм сябрам! I тут я ўспомнiў пра сваю чацвёрку. Чацвёрку за кантрольную. I мне зрабiлася так прыкра, нiбыта я здраднiк. О, я многае цяпер аддаў бы за тое, каб у мяне была тройка (я не кажу ўжо пра адзiнку цi двойку). Мне было б лягчэй! Як бы добра я тады адчуваў сябе перад Явам! Мiж намi не было б такой прорвы. Я падступiўся блiжэй да Явы.

- Здароў, Ява! - цiха прывiтаўся.

- Здароў! - гэтак жа цiха адказаў ён, не падымаючы галавы.

- Ды плюнь ты, Ява! Плюнь, я табе кажу! Ну, падумаеш - работа на лета. Дробязi. Вось у князя Ўладзiмiра ў дзяцiнстве, кажуць, таксама былi двойкi. Па гiсторыi... А якi яму помнiк на Ўладзiмiрскай горцы ў Кiеве паставiлi!

- Не манi. Не было ў яго двоек.

- Было, было, - ажывiўся я, радуючыся, што Ява адказаў на мой жарт. - А калi не было, дык магло быць. Падумаеш! А ў Пушкiна точна здаралася. Ён жа такое вырабляў!

Я гаварыў i ўважлiва сачыў - усмiхнецца Ява цi не. Я замаўчаў. Памаўчаў трохi, потым цiха запытаў:

- Дык як жа яно так атрымалася?

Ён толькi махнуў рукою.

- Не пытайся.

- Ды што ж?

Ён уздыхнуў.

- Яшчэ трохi - i ад мяне толькi бурбалкi на вадзе засталiся б...

- Ды ну! Раскажы!

Ён зноў уздыхнуў.

- Дык вось выскачыў я з хаты пад ранiчку - на хвiлiнку... У бур'ян. Яшчэ толькi шарэць пачынала. Сонны, як муха, выскачыў. Працэнтаў на дзевяноста яшчэ спаў. Толькi адно вока трохi расплюшчыў, каб не зачапiцца за што. Стаў у бур'яне i нават вока заплюшчыў - сплю... I тут чую галасы - за парканам у Кнышоў. Прыглушаныя... Сон адразу - як рукою. "Тыж толькi глядзi мне, каб нiхто не бачыў..." Гэта яна, Кнышыха. А ён: "Не вучы вучонага..." А яна: "Вучоны! А потым перадачы насi, ага?" А ён: "Ну, не баба, а чорт ведае што! Турма народаў!" А яна: "Маўчы, пусцяльга! Калi б не я..." А ён: "Нiчога-нiчога. Я свайго дачакаюся! Пабачыш, якi я пусцяльга!"А яна: "Iдзi ўжо! Разбалбатаўся! Суседзяў збудзiш". I - ррып! Гэта ён за фортку выйшаў. Бачу - iдзе па вулiцы. Азiраецца, як злодзей. На плячы вясло, мяшок з нечым, у руцэ серп, як шабля, паблiсквае. Разгубiўся я: што рабiць? Куды гэта ён? Але зразумела - па нейкай сваёй шпiёнскай справе! Па цябе бегчы - не паспею. Вунь ён ужо дзе. А школа? Ну, думаю, яшчэ толькi гадзiны чатыры - паспею. Не даруе мне айчына, калi я такую справу правароню. Можа, ён зараз нейкае дзяржаўнае злачынства будзе рабiць. Недарэмна ж яго Кнышыха турмою, перадачамi палохала. А я пра ўласную скуру дбаю. Не, трэба iсцi. Схапiў вясло, вудачкi (для канспiрацыi) - i за iм. А тут з-пад ганка Сабакевiч выскачыў. Я спачатку прагнаць яго хацеў, а потым думаю: няхай, сабака ў такiх справах заўсёды можа спатрэбiцца. Узяў яго з сабою. На беразе пачакалi ў карчах, пакуль Кныш адплыў, а тады i мы следам. Вось тут мне i не пашчасцiла. Як назло, усе добрыя чоўны дзед на бераг павыцягваў - учора смалiў. На вадзе была толькi тая гнiлая пласкадонка, з якой мы падводную лодку зрабiць хацелi. Не было калi мне - я на тую пласкадонку, Сабакевiч за мной i - гайда! Плыву цiха, асцярожна i ўвесь час пiльную: i каб Кныша не згубiць, i каб ён мяне не прыкмецiў (за чаратамi хаваюся). Заўважаю - плывём мы ў бок Высокага вострава. Далёка ўжо ў плаўнi забралiся. Ажно раптам бульк - на табе! Прыгледзеўся, у чоўне, якраз на сярэдзiне днiшча - дзюрка (руку можна прасунуць), i вада адтуль свiшча, аж булькае. Як з той трубы, што ў арыфметычных задачах, памятаеш - "з адной трубы ўлiваецца, а з другой вылiваецца". Тая рознiца, што ў мяне толькi ўлiваецца... Ой-ой-ой! Праз хвiлiны дзве будзе поўны човен i... Да вёскi плысцi позна. Дый лотаць там такая i трава, ты ж ведаеш - умомант рукi i ногi аблытае, i iдзi сабе на корм ракам. Ну, ды пра сябе я не думаў. Сабакевiча шкада: булькне сабачка - i анiгадкi! Сядзiць ён на носе мокры, дрыжыць усiм целам i пазiрае на мяне жаласлiва. Гэта ж ён вiнаваты. Дзюрка была заткнутая нейкай анучай. А Сабакевiч смыкаў яе, смыкаў i выцягнуў - дагуляўся. Я бачыў, як ён яе шматаў, але не падумаў... Што тут казаць, позна я схамянуўся. Махаю вяслом, аж хэкаю. Пра Кныша ўжо не думаю, трэба ратаваць Сабакевiча, прыставаць да якога-небудзь вострава. А навокал чарот толькi, зямлi не вiдна. А вада ўсё прыбывае i прыбывае, ужо лыткi мне халодзiць. Я галавою ва ўсе бакi кручу - сушу-зямлю шукаю. Нарэшце заўважыў нейкi астравок i з усiх сiл да яго. Ледзьве паспеў. Ад майго чоўна над вадою засталося толькi сантыметры два: такая сабе "рамачка" плыла - усярэдзiне вада, навокал вада, узровень аднолькавы. I я ў гэтай "рамачцы", як партрэт. Яшчэ трошкi - i быў бы гэты партрэт у чорнай рамачцы... Схапiў я Сабакевiча на рукi - i на бераг.

Уласна, берага не было. Адразу ж па пуп угразнуў. I адразу мне той ставок успомнiўся, у якiм мы ад Кантрыбуцыi ратавалiся. Такая ж твань. Нi дрэўца на востраве, нi кусцiка. Нават сушы сапраўднай няма. Адна гразь. Ну, ды выбiраць не прыходзiлася. Дзякуй i таму, што ёсць. Жыць на iм я не збiраўся. Мне толькi човен трэба выцягнуць i дзюрку заткнуць. Можа, яшчэ, думаю, i за Кнышом паспею. Пасадзiў Сабакевiча на самую сухую лапiну i - за работу. Схапiў човен за нос, пачаў цягнуць. Ого-го! Вочы вылазяць. Жылы вось-вось палопаюцца. А човен - нiбыта яго цвiкамi да дна прыбiлi - нi з месца.

Зайшоў я з кармы - пачаў пхаць. Куды там! Ногi па мулкiм дне коўзаюцца. Я раз-пораз з галавой у ваду - i толькi.

Бiўся-бiўся, стараўся-стараўся, вады ўжо паўвядра накаўтаўся, а толку няма. I такое мяне зло ўзяло - сеў я проста ў ваду i ледзь не заплакаў. Ты ж мяне ведаеш, я нiколi не плачу, а тут слёзы самi коцяцца.

Вось у нерат ускочыў. Ну!

Тады плюнуў, падхапiўся i зноў - пхаю i цягну.

Сонца ўжо даўно ўзышло, свецiць на поўную катушку, а я, нiбы той жук, у брудзе боўтаюся. Зусiм з сiлы выбiўся.

Гэта ж колькi ўжо часу прайшло, думаю. Урокi ўжо, можа, хутка. Ну, ды пра кантрольную я не думаю. Што мне кантрольная! Галоўнае - дзяржаўная справа... Я тут, у багне, як чарвяк, а той шпiёнiшча, можа, ужо... А я ж мог яго высачыць. Мог жа! Не даруе мне айчына. I, скрыпнуўшы зубамi, я зноў бяруся за справу. Я i вылiваць ваду з чоўна спрабаваў, думаеш, не! Ды дзе яе выльеш, калi яна зноў адразу ж набiраецца. Гэта тое ж самае, што раку вычарпаць.

А сонца ўжо высока-высока ўгары. Гэта ж ты, думаю, ужо ўстаў, чаравiкi паваксаваў, новую сарочку апрануў, гальштук завязаў.

Лупатае жабяня паблiзу на лотаць села i крумкае - бы смяецца. Тут Сабакевiч на яго як гаўкне, яно толькi - шубоўсь у ваду. Сабакевiч мяне ўвесь час маральна падтрымлiваў - гаўкаў, хвастом махаў. Мабыць, адчуваў, што праз яго я так мучаюся.

I раптам мне ў галаву iдэя стрэльнула. I чаго, скажы ты, гэтыя iдэi адразу ў галаву не страляюць!

Такая просценькая iдэя - заткнуць дзюрку, а потым ужо выбiраць ваду. Я ж, дурань, выбiраў не заткнуўшы.

Нарваў я жменю травы нейкай - якая толькi i расла на востраве, - намацаў дзюрку, заткнуў. Зноў пачаў выбiраць. О! Пайшла справа! Хоць не хутка, але пайшла. Сантыметр за сантыметрам барты чоўна з-пад вады вырастаюць. Ужо i на бераг цягнуць можна. Крэкчучы, пацягнуў. Пацягнулася. Ёсць! Цяпер трэба човен нахiлiць - ваду вылiць, бо ўжо не выбiраецца. Ох i важка было. Нарэшце ваду вылiў, дзюрку добра заткнуў. Сабакевiча ў човен, сам за вясло i ходу. Ох ужо i гроб - пырскi аж да неба ляцелi. Толькi ўвесь час на дзюрку паглядваў - цi не цячэ.

Сонца ўжо высока, а ўсё ж спадзяюся: можа, падманвае сонца, можа, не пачалiся яшчэ ўрокi? Па вёсцы бег, ажно сэрца выскоквала. Не падманула сонца...

Ява ўздыхнуў i замоўк.

Я пазiраў на яго з усiм спачуваннем, на якое толькi быў здольны.

Вось якая неспадзяванка з iм атрымалася, што перавярнула ўсё яго жыццё дагары нагамi. I не раскажаш нiкому, не паяснiш! Бо нашы "шпiёнскiя" справы патрабуюць абсалютнай канспiрацыi. Калi мiлiцыянер таварыш Палянiчка не паверыў нам, дык хто ж паверыць! У нас быў адзiн выхад - знайсцi найперш доказы, факты, злавiць за руку. I Ява, бедалага, змушаны быў усiм, i ў школе, i дома, сказаць адно - што пайшоў замест урокаў лавiць рыбу. I панёс за гэта кару.

- Ну, а ў цябе як? - запытаў Ява, не пазiраючы на мяне.

Эх, лепш бы ён не пытаўся. Адчуваючы сябе так, быццам я нешта ўкраў у яго, i пазычыўшы ў сабакi вочы, прызнаўся пра тую няшчасную чацвёрку.

- Ну што ж, я рады за цябе. Вiншую! - сказаў ён. - Гэта добра. Добры, значыць, у цябе настрой у лагеры будзе. Калi едзеш?

Ну навошта, навошта ён кроiць маё сэрца?! Мы ж разам марылi паехаць у пiянерлагер да мора. У "Маладую гвардыю" ў Адэсу. З такiмi цяжкасцямi бацькi даставалi нам пуцёўкi. Мы з Явам нiколi, не былi на моры. Толькi ў кiно ды па тэлевiзары бачылi. А як нам хацелася да мора! Сiняя далячынь, белыя караблi, чайкi, альбатросы лётаюць. "Курс норд-ост!" - крычыць капiтан. У мiнулым годзе мы двойчы ўцякалi да мора. I нас двойчы лавiлi на станцыi.

I вось, калi мара была ў нашай кiшэнi, вось такое здарылася з Явам. Дзед Варава яшчэ ўчора занёс i здаў у школу пуцёўку. Давядзецца мне аднаму ехаць. Але хiба гэта тое! Хiба я сам адчую так усе марскiя радасцi, як бы мы адчулi iх разам з Явам? Дык навошта ж ён гаворыць?! Радасць, не раздзеленая з сябрам, - гэта не радасць, нават не паўрадасцi, а нейкi мiзэрны чацвяртак.

Толькi я хацеў яму гэта сказаць, як з гарода пачуўся сярдзiты голас дзеда Варавы:

- Свiння галодная. Нясi ўжо. Там языком паменцiш. Двоечнiк!

Ява ўздрыгнуў, стулiўся ўвесь, схапiў начоўкi.

А я паплёўся дахаты.

Бацька сядзеў за сталом i, як заўсёды, чытаў газету. Мацi на машынцы страчыла матроску, даўно мне паабяцаную, спецыяльна для пiянерскага лагера. Падняла галаву, лагодна ўсмiхнулася (вельмi яе ўсцешыла мая чацвёрка, яна i не чакала). Пастаяў я трохi на парозе, тады падышоў да яе i, адчуваючы холад унутры (як тады, калi я ўпершыню скочыў з вярбiны ў рэчку), сказаў:

- Не трэба, мама... Не паеду я ў лагер.

Мацi моўчкi здзiўлена падняла бровы.

- Што? - адклаў газету бацька.

- Не паеду я ў лагер, - яшчэ цiшэй, але цвёрда паўтарыў я.

- Як гэта не паедзеш? Чаму? - запытала мацi.

- Расхацелася...

- Гэта ён, разумееш, жартуе, - падмiргнуў мне бацька.

- Нiчога я не жартую. Не паеду. Точна.

- Можа, ты захварэў? - прыжмурыўся бацька. - Цэлы год, разумееш, галаву мне дурыў з тым лагерам, а цяпер, разумееш, калi пуцёўка ёсць, - конiкi выкiдваеш. Гэта ж такi, разумееш, лагер... Як Артэк. Дзецi, разумееш, розных народаў... I ты з iмi... дурань! Нiколi ж, разумееш, у жыццi не бачыў.

- Не выдумляй, сынок, - падхапiлася мацi. - Яшчэ i дакторка казала, што табе да мора трэба. Гланды ў цябе...

- Няма ў мяне нiякiх гландаў. Не паеду я.

- Паедзеш, паедзеш, - у голасе бацькi ўжо звiнеў метал.

- Не паеду.

- Ты як, разумееш, з бацькам размаўляеш? Ой, глядзi, вазьму дзягу!

- Ну i бярыце. Толькi ў нас у краiне не б'юць дзяцей. Дзяцей б'юць толькi iмперыялiсты, падпальшчыкi вайны.

- Ты... ты... ты, - ускiпеў бацька i ўжо замахнуўся дзягай, але тут мацi кiнулася на абарону, абхапiла бацьку рукамi i, адштурхоўваючы, пачала цяснiць яго ў iншы пакой. Выцягнуўшы шыю, бацька выглядваў з-за матчынай спiны i крычаў:

- Ну, цяпер, разумееш, ты такi не паедзеш! Вось! - i ён выхапiў з кiшэнi пуцёўку i пачаў iрваць. - Вось! Вось! Замест таго каб, разумееш, у моры хлюпацца, будзеш... будзеш... Гульнi табе тут, разумееш, не будзе! Не будзе! Я табе пакажу, разумееш, характар паказваць! Малы яшчэ. У мяне таксама, разумееш, характар ёсць. Вось! Вось!

Не пуцёўку - маё сэрца ён iрваў на кавалкi. Белымi папяровымi кавалачкамi бязгучна падалi на падлогу сiняе мора, белыя караблi, чайкi i альбатросы.

Слёзы закiпалi ў маiх вачах.

- I няхай сабе! - крыкнуў я i як шалёны выскачыў з хаты.

...Я сядзеў у густым, непралазным бур'яне за клуняю i шморгаў носам. У носе свярбела i шчыпала, як пасля газiроўкi. А ў сэрцы была тая пустая халодная прорва, калi адчуваеш, што ўжо нiчога не вярнуць. Ну i няхай! Не патрэбны мне вашыя караблi i альбатросы... "Але ж ты сам гэтага хацеў?" Так, сам. Вядома, сам. Але... "Цi, можа, ты думаў, што цябе будуць упрошваць, на каленi перад табой стануць, потым пабягуць да дзеда Варавы, пераканаюць яго, што з работай на лета можна ехаць у лагер, i вы з Явам спакойненька паедзеце? Ты гэта думаў?" Не. Але...

Так, мабыць, адчувае сябе чалавек, якi iдзе за свайго сябра нават на смерць. Складанае, але высакароднае пачуццё!

I дзеля Явы - я гатовы. Вы ж проста не ведаеце, што гэта за хлопец - Ява, як мы з iм пасябравалi.

Вось я раскажу вам...

РАЗДЗЕЛ IX,

у якiм Паўлуша расказвае, як ён пасябраваў з Явам

Да чацвёртага класа я з iм не сябраваў. Ён быў "урэдны".

Так мне здавалася.

Бо ён пры ўсiх мяне ў лужыну штурхнуў, калi я ягоную шапку на вярбу закiнуў. А я быў у новенькiх штанах. Мне мама толькi ранiцай iх у раймагу купiла. I тымi новенькiмi штанамi я ў саменькую гразюку сеў. I Ганька Грабянючка так смяялася, так смяялася, што ў яе ажно булька з носа выскачыла.

Я сябраваў з Антосiкам Мацыеўскiм. Ён мяне малiнай частаваў. У iхнiм садзе было шмат малiны, а ў нашым не было. А малiна з малаком - вы ж ведаеце!

Я думаў, што буду сябраваць з Антосiкам i есцi малiну аж да старасцi. Але...

Быў сонечны цёплы вераснёвы дзень. Мы сядзелi на баштане i з прыцмокваннем хрумалi кавуны.

Вы не былi на нашым баштане? О-о! Тады вы нiчога не ведаеце. Такога гарода няма нiдзе. Точна! Канца-краю не вiдаць. I кавуноў - тысячы, мiльёны... I ўсе паласатыя. Як тыгры. Тысячы, мiльёны тыграў. Я жывых бачыў у цырку. У Кiеве. Але хiба там былi тыгры. Наш дзед Салiвон - стораж - во гэта "тыгр!" Ох i б'ецца ж! Як улупiць сваёй кашчавай лапай па нагавiцах - два днi чухаешся. Ён чамусьцi не любiў, калi мы самi бралi кавуны з баштана. Ён любiў, каб мы прасiлi. А мы не любiлi прасiць... Яны тады не такiя смачныя.

Карацей, мы сядзелi на баштане i хрумалi кавуны. Дзеда не было. I блiзка не вiдаць. Ён пайшоў у сельмаг па цыгарэты. Мы бачылi. I мы былi спакойныя. Ён там абавязкова сустрэне каго-небудзь са старых дружбакоў, дзеда Вараву напрыклад, i яны завядуць пра амерыканскiх агрэсараў цi рэваншыстаў да змяркання. Дзед Салiвон цэлымi днямi слухаў на баштане транзiстар "Атмасфера", што купiў у сельмагу, i яго проста распiрала ад розных навiн.

Дык вось, мы сядзелi i хрумалi. Ды ўжо i не хрумалi нават. Адзiн толькi таўстун Рыгорка Сала хрумаў - той мог дзень i ноч есцi. А мы ўсе сядзелi i цяжка дыхалi.

Во панаядалiся! Як кажуць, ад пуза. Далей есцi ўжо няма сiл - няма куды.

Мы сядзелi пад вялiзнаю гарою кавуноў - па iх заўтра прыедуць машыны.

I есцi няможна, i кiнуць гэты кавуновы рай сiл няма - калi яшчэ так пашчасцiць, каб дзеда не было, ды i вывезуць iх заўтра!

Паглядзеў тады Сцёпа Карафолька на гару кавуноў i кажа:

- Здаравенная ўсё ж такi! Сапраўдная табе эгiпецкая пiрамiда!

- Га? Што? Каго? - не ўцямiлi мы. Сцёпу мы не любiлi. Ён заўсёды нас падводзiў.

Бо заўсёды:

- А вось Сцёпа, бачыш...

- А чаму Сцёпа...

- А паглядзi на Сцёпу...

I - плясь! плясь! плясь!

"А каб табе, Сцёпа, чыр на носе выскачыў!" - думалася ў такiя хвiлiны.

Але дзе-калi мы прабачалi Сцёпу за тое, што, на нашу думку, ён багата чаго ведаў. Бо чытаў i ўдзень i ўначы. I быў для нас хадзячым даведнiкам.

Вось i зараз.

- А... што гэта такое - эгiпецкiя пiрамiды? - злуючы, запытаў Рыгорка Сала.

- Не ведаеш, барахольшчык? Гэта такiя грабнiцы здаравенныя ў Эгiпце. У iх эгiпецкiх цароў-фараонаў хавалi. Шмат стагоддзяў таму. Да гэтага часу стаяць, як новенькiя, i турысты з усiх краiн ездзяць паглядзець на iх.

- Ага, гэта ў пятым класе праходзяць, я ў братавым падручнiку бачыў, пацвердзiў Антосiк.

- А я па тэлевiзары ў кiначасопiсе, - сказаў Вася Дзяркач.

- Ну i што? - запытаў я. - А як жа гуляць?

- Як? Хм! - пагардлiва хмыкнуў Сцёпа. - Выберам сярод нас фараона. Ён памрэ, i мы яго пахаваем. I пiрамiду зробiм. З кавуноў.

- А што, гэта - во! - у Явы загарэлiся вочы. - Цiкава! Даём!

- Хлопцы! Ды вы што! Цьфу! - сказаў я. - На чорта нам у таго смярдзючага фараона гуляць! У мерцвяка! Вось табе весела - у пахаванне гуляць! Ха-ха!.. Давайце лепш у пагранiчнiка i шпiёна. Я згодны шпiёнам!

- Стары! Дамовiлiся - усё! - рашуча сказаў Ява. - Давай палiчым, хто фараон. Ну! Кацiлася торба з высокага горба, а ў той торбе...

Я! Так i ведаў. Чула маё сэрца.

- Стары! Папраўдзе! - сказаў Сцёпа Карафолька. Гэта мы ад тых паляўнiчых перанялi "стары".

Я ўздыхнуў.

Мне заўсёды не шанцавала. У што б мы нi гулялi, мне заўсёды даводзiлася быць то разбойнiкам, то шпiёнам, то злодзеем, то фашыстам, то беляком. Карацей, ворагам. Я ўжо нават не памятаю, калi быў нашым, савецкiм. Я так любiў нашых! А заўсёды быў ворагам.

- Стары! Нiчога, не хвалюйся! Табе ў каханнi пашанцуе! Точна! Ёсць такая прыкмета! - супакойваюць мяне хлопцы. - Вунь Грабянючка на цябе заглядваецца.

- Падавiцеся вы сваiм каханнем. Пляваў я на гэтае каханне! Трыста гадоў! з нянавiсцю цадзiў я праз зубы i плёўся займаць свае варожыя пазiцыi.

Нават калi Сцёпа Карафолька толькi пачаў гаварыць пра тую эгiпецкую пiрамiду, я ўжо не сумняваўся, што фараонам буду менавiта я. I не памылiўся.

- Ну, дык што рабiць? - сумна запытаў я.

- Значыць, так, - хутка загаварыў Сцёпа. - Ты - слаўны, мужны, магутны эгiпецкi фараон. Якi хочаш выбiрай: Хеопс... Тутанхамон... Гаменхатэп...

- Гаменхатэп, - раўнадушна сказаў я.

- Цудоўна. О вялiкi i мудры фараон Гаменхатэп, - падняў рукi да сонца Сцёпа, - ты заваяваў шмат земляў, ты падначалiў шмат народаў, ты ўпiсаў сваё iмя ў гiсторыю стагоддзяў Старажытнага свету. Але немiнучая смерць падсцерагла цябе, i вось ты памiраеш. Плачце, рабы, вялiкi Гаменхатэп памiрае!

Хлопцы завылi, як шакалы.

- Ну, давай, давай лажыся i памiрай, - пад акампанемент гэтага выцця сказаў Сцёпа Карафолька.

Я лёг.

- Развiтвайся i... - махнуў рукой Сцёпа.

- Бывайце, - хмура сказаў я. - Не ўспамiнайце лiхам. Прабачце, калi што не так. Кланяйцеся тату, маме, Галiне Сiдараўне i ўсiм нашым.

- Абыдзецца! Памiрай, памiрай хутчэй! - нецярплiва перабiў Сцёпа.

Я заплюшчыў вочы i гучна выдыхнуў паветра.

- О людзi! О народы! Вялiкi Гаменхатэп сканаў! О гора-гора! - так адчайна заверашчаў Сцёпа, што мне зрабiлася страшна i шкода самога сябе.

- Але iмя яго будзе славiцца ў вяках! I пiрамiда вялiкага Гаменхатэпа зберажэ для пакаленняў памяць пра яго. За работу, нiкчэмныя рабы! За работу!

I хлопцы замiтусiлiся, абкладваючы мяне кавунамi. Праз некалькi хвiлiн я адчуў, што на грудзi мае навальваецца страшэнны цяжар i мне ўжо няма чым дыхаць.

- Гэй! - крыкнуў я. - Давiце! Гэй! Так я праўда памру. Гэй!

- Цыц! - гаркнуў Сцёпа. - Не размаўляць. Мярцвяк, называецца! Забiваць трэба такiх мерцвякоў!

I паклаў мне кавун проста на рот. Я толькi хакнуў.

- Э не, хлопцы, так ён i сапраўды памрэ, - чую раптам голас Явы. - Так нельга.

I кавун з майго твару адкацiўся.

- А што ж? А як жа тады? Не атрымаецца ж пiрамiда, - пачулiся галасы.

- Як не атрымаецца? Атрымаецца! - закрычаў Сцёпа. - Я ж зусiм забыў. Фараонаў хавалi седзячы або нават стоячы. Падымайся! Уставай, Гаменхатэп! Толькi маўчы - ты мёртвы.

Я падняўся на ногi, i работа зноў закiпела. Цяпер было лягчэй. Хоць i давiла ў бакi, але дыхаць было можна. Я стаяў з заплюшчанымi вачамi, а хлопцы абкладвалi мяне кавунамi. Неўзабаве навокал мяне ўжо была сапраўдная пiрамiда, з якой вытыркалася толькi мая галава, таксама падобная, як потым сказаў мне Ява, на кавун.

Сцёпа быў вельмi задаволены i весела напяваў пахавальны марш:

- Тра-та-та-ра-та-рай!

I раптам прагучаў пранiзлiвы крык Антосiка:

- Хлопцы! Уцякай! Дзед!

I ўсе кiнулiся наўцёкi. Гэта было так неспадзявана, што я нават не адразу спалохаўся. I толькi калi за хлопцамi ажно пыл закурэў, я знiякавеў.

Я стаяў, абкладзены кавунамi, i не мог варухнуць нi нагой, нi рукой, i глядзеў, як да мяне, размахваючы кiем, бяжыць дзед Салiвон.

- Хлопцы! - безнадзейна крыкнуў я. - Куды вы?! А я? Рабы! Гаменхатэпа кiнулi! Антосiк! Дружа!

Але яны ўжо i пачуць не маглi.

Ну, усё! Пагiбель! Зараз дзед падбяжыць, убачыць, што мы нарабiлi, размахнецца i - кiем мяне па кумпале. I будзе на адзiн разбiты кавун больш. Будзе мне грабнiца... Пiрамiда...

Я ўжо бачыў раз'юшанае аблiчча дзеда i чуў, як ён сапе. Блiжэй, блiжэй...

I тут, як з-пад зямлi, з'явiўся Ява. Дзед быў ужо зусiм блiзка, ужо замахнуўся кiем. Ява падскочыў да мяне, схапiў кавун, што ляжаў каля самай маёй шчакi, i шпурнуў у дзеда. Дзед выпусцiў з рук кiёк i ледзьве паспеў злавiць кавун. Ён жа не мог дапусцiць, каб кавун упаў на зямлю i разбiўся. А Ява ўжо схапiў другi кавун i зноў кiнуў. I зноў дзед злавiў. Гэта было, як у цырку, як у кiно. Ява кiдаў, дзед лавiў i клаў на зямлю. Ява кiдаў, дзед лавiў i клаў на зямлю.

Я пацiху вызваляўся. Вось ужо i я схапiў кавун i кiнуў. Цяпер мы з Явам кiдалi ўдвух, а дзед Салiвон лавiў. Лавiў, хекаючы i прыгаворваючы:

- Ах, бэйбусы!

- Ах, басурманы!

- Ах, басякi!

Праз некалькi хвiлiн мы з Явам ужо штосiлы мiльгалi пятамi па гародзе. Даганi цяпер, дзед! Шукай ветру ў полi.

Я бег нага ў нагу з Явам, нiбыта мы былi адным механiзмам. I мне здавалася, што сэрцы нашы таксама тахкаюць, як адно сэрца.

Мне было вельмi добра!

Вось так бег бы i бег на край свету. Няма нiчога лепшага за дружбу!

На наступны дзень наша сяброўства з Явам было замацавана яшчэ больш. Так сказаць, крывёю. Бо дзед Салiвон падзялiўся сваiмi ўражаннямi пра фараонскую пiрамiду з нашымi бацькамi. А бацькi зрабiлi нам чатырыста дваццаць восьмае папярэджанне на тым месцы, пра якое ўголас не гавораць. Папераджаючы вось так, бацькi прыгаворвалi:

- А вось Сцёпа! Сцёпа не такi! Сцёпа там не быў! Га? Не быў жа!

Мы сашчэплiвалi зубы i маўчалi. Мы нiкога не выдалi. Нiкога. Няхай гавораць пра Сцёпу! Няхай! А я ўсё роўна ведаў, хто такi Сцепа, хто такi Антосiк i хто такi - Ява!

Дык хiба ж пасля ўсяго гэтага мог я адзiн паехаць у лагер да мора?! Нiколi ў жыццi!

Дружба! Вялiкае гэта слова! Можа, самае большае з усiх чалавечых слоў.

РАЗДЗЕЛ Х

Мы - мацакi. Прыезд Явавых бацькоў. Пiсталеты

Вы не падумайце, я татку вельмi люблю, але ён у нас такi ўпарты, або, як сам пра сябе кажа, "абсалютна прынцыповы" чалавек. Раз сказаў, дык няхай тут каменне з неба падае, а на сваiм паставiць. Сказаў - як звязаў.

I калi ён паабяцаў мне, што гуляў не будзе, то не сумнявайся - не будзе як i ў неба глянуць.

З ранiцы ён даў мне такую "нагрузачку" на дзень, што добры парабак не ўправiўся б. I я працаваў, аж дым курэў.

Мацi мяне, вядома, шкадавала i, калi не было бацькi, заўсёды гаварыла: "Адпачнi, сынок, пагуляй!" Але гордасць не дазваляла мне гэтага. Я ведаў, што калi б тата даведаўся, то ён бы толькi скрывiўся пагардлiва i сказаў: "Мамiн сынок няшчасны!"

I я працаваў.

Я не кажу ўжо, што рабiў тое, што трэба было рабiць; чысцiў свiнарнiк, калоў дровы, поркаўся ў садзе.

Але найбольш выконваў работу, на мой погляд, не патрэбную нiкому, работу, якую бацька проста прыдумваў для мяне. Напрыклад, капаў велiчэзную яму для памыяў i смецця. Навошта? Усё жыццё мацi вылiвала памыi ў бур'ян за клуняй - i нiчога. А тут, бачыш, спецыяльная яма спатрэбiлася.

Або - плот на мяжы нашага гарода з суседнiм. Нiколi там нiчога не было. Маўляў, каб куры ў суседнi гарод у шкоду не лазiлi. Смех! Лазiлi i будуць лазiць - на тое яны i куры. I нiякiя штыкецiны iм не перашкодзяць.

Я ведаю, гэта проста называецца - працоўнае выхаванне.

I чаму дарослыя так любяць выхоўваць! Толькi клопат лiшнi. Нiбы я сам не разумею, што дрэнна, а што добра, што трэба рабiць, а чаго няварта. Выдатна разумею.

I вось я незнарок падслухаў размову мiж мацi i бацькам. Мацi ўпрошвала, каб ён ужо даў мне спакой: "Ты хочаш, каб ён зусiм... Бач, на каго падобны!" Але бацька быў непахiсны: "Нiчога-нiчога, гэта яму толькi на карысць. А ты хочаш, каб ён гультаём вырас, басяком, разумееш, п'янiцам цi алкаголiкам?!"

П'янiцам! Сказалi. Ды няхай яна гарыць сiнiм полымем, тая гарэлка! Каб я яе пiў! Яны думаюць, што я не пакаштаваў. Мы з Явам неяк пакаштавалi. А як жа! Бр-р! Цьфу! Рыбiны тлушч i той смачнейшы.

А па-мойму, дарослым яна таксама не даспадобы (як яны крывяцца, калi п'юць!) Проста дарослыя - такiя ж, як дзецi: iм нязручна адзiн перад адным, яны хочуць паказаць, што яны дарослыя, ну i...

З Явам мы бачылiся мала: не было часу. Вось толькi падыдзем да плота, што раздзяляе нашы двары, - ён з аднаго боку, я з другога. Паскардзiмся адзiн аднаму.

- Сапраўдным парабкам зрабiўся, - скажа Ява. - Прыгонным. Як Тарас Шаўчэнка. Толькi вершы пiсаць - "Мне ўжо трынаццаты мiнае...".

- А я! Як эгiпецкi раб! - скажу я. - Спiну не разгiнаю. Каторы ўжо дзень ломiць.

Паўздыхаем мы ды i разыдземся. Пра цуркi-палкi, пра футбол, пра квача i гаварыць няма чаго. Забылi, як гэта робiцца.

Ад усяго белага свету iзаляваныя былi. У другiм свеце дзесьцi там Фарадзеевiч з юннатамi вырошчваў фантастычны касмiчны глабулус. Ужо хутка павiнны быць вынiкi.

Дзесьцi там займалiся сваiмi таямнiчымi цёмнымi справамi Кныш i Бурмiла.

А мы нiчога не ведалi i не бачылi. Бо не маглi i нос з двара вытыркнуць. А як ты будзеш лавiць шпiёнаў, седзячы дома? Нiяк.

Адзiн толькi раз Ява прыбег да мяне задыханы, усхваляваны, чырвоны.

- Гайда! Хутчэй!

- Што такое?

- Толькi што - на свае вочы бачыў - Кнышыха з хаты выйшла, Кнышу сказала: "Ану, iдзi толькi на вулiцу вызiрнi, цi няма каго, i фортку зашчапi. А то як пабачаць тыя злыднi, спасу не будзе". I Кныш пайшоў, i вызiрнуў, i зашчапiў. I яны пайшлi ў хату i замкнулiся.

- Ну i што?

- Як "што?"! Галава! Можа, яны шпiёнскiя грошы будуць хаваць або па радыё будуць перадаваць нешта... шпiёнскае.

- Ну-у?!

- Вось табе i "ну"! Гайда, пералезем праз Вялiкую кiтайскую, а тады ў гарох, што каля хаты, адтуль праз акно ўсё будзе вiдаць.

- Гайда!

Праз хвiлiну мы ўжо шкрэблiся на высачэзны паркан, што раздзяляў Яваў двор ад Кнышоўскага. Гэты трохметровы паркан мы празвалi Вялiкай кiтайскай сцяной. I ведаеце чаму ўзвялi Кнышы гэтую сцяну? Праз грушу-дзiчку. Якраз на мяжы расла ў Кнышоў дзiчка i цягнула адну галiну на тэрыторыю Рэняў. I з той галiны грушы, вядома, падалi да суседзяў. Iх, звычайна, вярталi назад, але часам свiння якую-небудзь паданку i схрумае - хiба ўсочыш. Так праз тыя гнiлушкi, якiя i добрага слова няварты, Кнышы i збуда

I22

валi Вялiкую кiтайскую сцяну. А дзiчка, як на тое, усохла.

Не любiлi мы Кнышоў. Нават незалежна ад iх шпiёнскай дзейнасцi. Проста так не любiлi. Несiмпатычныя яны нейкiя былi.

Кнышыха - шыракаплечая, кашчавая i хоць i тоўстая, але нейкая квадратная. Вочы маленькiя, як дзюрачкi ў гузiках, а нос, або, як гаварыў трактарыст Грыць Кучарэнка, "румпель", вялiзны i падобны на сякеру.

У Кныша, наадварот, нос быў маленькi, якдулька. Затое валасаты, аброслы быў Кныш страшна. Рукi, ногi, плечы, грудзi, спiна - усё было пакрыта густымi рудымi валаскамi, цвёрдымi, як дрот. Нават у вушы было напiхана столькi валасiн, што яны тырчалi, як клочча (дзiўна, як гэта даходзiлi да Кныша гукi, не заблытвалiся). I з носа тырчала таксама, i на пераноссi расло, i нават на кончыку носа.

Акрамя таго, быў Кныш нейкi мокры - як шэрая сцяна ў пограбе. Рукi заўсёды мокрыя, шыя мокрая, твар мокры. Неяк ён узяў мяне за плячо сваёй мокрай i халоднай, як у мерцвяка, рукой, я ажно ўздрыгнуў. Бр-р!

I яшчэ - калi Кныш смяяўся, нос у яго дрыжаў i скура на лобе дрыжала (не моршчылася, а менавiта дрыжала). I гэта было вельмi непрыемна. Хацелася адвярнуцца i не глядзець. Жылi Кнышы ўдваiх, дзяцей у iх не было. I сваякоў, здаецца, таксама.

У калгасе працаваў адзiн Кныш. Кнышыха прыкiдвалася вельмi хворай. Хвароба ў яе была невылечная i вельмi таямнiчая. Яна шэптам расказвала пра яе бабам, закочвала ўверх вочы i прыгаворвала: "Ох, якая ж я, жанчынкi, хворанькая!"

Аднак тая таямнiчая хвароба не перашкаджала ёй кожны дзень валачы на рынак важкiя кашы.

Святкавалi Кнышы заўсёды толькi ўдваiх. Нiкога да сябе не запрашалi. Да iх нiхто не хадзiў, i яны нi да кога. Дужа былi скнарлiвыя i баялiся, каб хто-небудзь не пабачыў, што ў iх у хаце ёсць. На людзях увесь час прыбяднялiся.

- Ды я ж такi голы! - гаварыў Кныш. - З хлеба на ваду перабiваюся. Нават на зiму нiчога не назапасiў.

А мiж тым Кнышыха, iдучы на рынак, ажно згiналася пад кашамi. I глякi з малаком вытыркалiся адтуль, як гарматы з танкавай вежы, - карова ў Кнышоў была самая лепшая на вёсцы.

Я неяк чуў, як бабы гаварылi пра тую карову:

- Ох ужо й малако ў гэтай каровы! Ну, як смалец! Хоць нажом рэж!

- Ага! А што ты хочаш, калi яна яе хлебам кормiць. Кожны дзень цягне з горада сетку. А ў той сетцы, думаеш, што? Адны булкi. Кармiла б я сваю Лыску так, дык i яна смятанай даiлася б.

- Але ж! А на рынку, бачыла я, прадае рэдзенькае, ажно сiняе. Напалову, не менш, разбаўляе.

- I куды тая мiлiцыя глядзiць!

А неяк увечары, прысмеркам, прыязджалi да iх нейкiя двое на матацыкле з каляскай, нагрузiлi нешта ў каляску i адразу ж паехалi. I потым яшчэ двойчы прыязджалi i таксама поначы.

А неяк каля чайнай Кныш, якi набраўся як жаба бруду, прагаварыўся ў гурце п'янiц.

- Не баюся я вашага Шапку... Якi ён Шапка? Нагавiцы ён, а не Шапка. Ён у мяне вось тут во, - Кныш паказаў сцiснуты кулак. - Я ўжо напiсаў куды трэба. Хутка вашаму Шапку дадуць па ш-шапцы... Гы-гы-гы!

Старшыня нашага калгаса, Iван Iванавiч Шапка, быў вельмi добры гаспадар, i ўсе яго любiлi. Усе, акрамя лайдакоў ды п'янiц, таму што спуску iм не даваў. I Кныш увесь час пiсаў на Шапку скаргi. Прычым пiсаў так, каб гэта ўсе людзi бачылi. Расчыняў вароты, выносiў у двор стол, садзiўся i, як школьнiк, нахiлiўшы галаву i высалапiўшы язык, крэмзаў нешта на паперы.

- О, зноў пiша нейкую дрэнь, - насмешлiва казаў дзед Варава.

Скаргi Кныша, вядома, старшынi не прыносiлi шкоды. Але ў людзей цёмных выклiкалi да Кныша павагу i нават страх - калi чалавек пiша, значыць, сiлу мае.

Паверыць у тое, што ён шпiён, было не вельмi цяжка.

Мы пералезлi цераз паркан, асцярожненька, прыгнуўшыся, уздзёрлiся на арэшыну i вось ужо пiльна ўглядаемся праз акно ў хату. Было цёмна, i мы не адразу разглядзелi, што там робiцца. Нарэшце ўбачылi, што Кнышы сядзяць за сталом з лыжкамi ў руках i, зладзейкавата пазiраючы на акно, нешта ядуць. Мы здзiўлена паглядзелi адзiн на аднаго. Кнышы елi... торт. Бiсквiтны гарадскi торт з арэхамi i крэмавымi i шакаладнымi ружамi. Елi торт вялiкiмi лыжкамi, як боршч цi кашу. Елi ўпотай, хаваючыся ад людзей, як зладзеi. Елi спяшаючыся, мабыць, з гучным чмяканнем (акно было зачынена, i мы не чулi), а можа, нават рохкаючы. Раты ў абаiх былi залеплены крэмам, а ў Кнышыхi крэм быў i на "румпелi".

Вось Кныш падчапiў лыжкай вялiкую цэнтральную ружу, якая красавалася пасярэдзiне, i пацягнуў у рот. Але Кнышыха нешта сярдзiта буркнула, лоўка перахапiла ружу сваёй лыжкай i - шух! - сабе ў рот. Мы зноў пераглянулiся. Кiно!

- Ну, усё! Зразумела! - сказаў Ява. - Шпiёны! Нашы савецкiя людзi тарты так не ядуць.

Я не стаў спрачацца, хоць такое сведчанне шпiёнскай дзейнасцi Кнышоў здалося мне не вельмi пераканаўчым.

Паколькi глядзець на ўсё гэта было гiдка, мы спусцiлiся з арэшыны i пайшлi дахаты.

...I зноў пацягнулiся працоўныя буднi.

Больш кантактаў з Кнышамi, а тым больш з Бурмiлам не было.

Лета мiнала... Нам нават пачало здавацца, што ўсё пра Кныша i Бурмiлу мы прыдумалi, што не было нi таямiчай размовы ("Падаруначак ад немцаў"... "Дваццаць жалезных"... "Вермахт шчодры"...), нi акваланга, нi падазроных паводзiн, нiчога...

- Не, нiякiя яны не шпiёны, - гаварыў я. - Памятаеш, як Бурмiла бусляня параненае знайшоў i выхадзiў, выпусцiў потым. Хiба шпiён такое зрабiў бы? Нiколi!

Ява спачатку iмкнуўся пярэчыць, а потым пачаў пераводзiць размову на iншае.

Аднойчы Ява сустрэў мяне асаблiва засмучаны i невясёлы.

- Заўтра прыязджаюць бацькi, - уздыхнуў ён. - Хоць ты з моста ды ў рэчку. Мацi як даведаецца... Праўда, дзед паабяцаў у першы дзень не казаць. "I не праз цябе, кажа, двоечнiк, а праз мацi. Неахвота ёй першы дзень псаваць. Колькi не была дома, засумавала, а тут на табе - сынок такi падаруначак падрыхтаваў". Так што мне адзiн толькi дзень мiрнага жыцця i застаўся. А потым ужо будзе такi "вермахт", што... Ты ж маю мацi ведаеш...

Мацi ў Явы сапраўды была жанчынай рашучай. У адрозненне ад маiх бацькоў у Явы было наадварот: тата быў добры-дабрэнны (муху не пакрыўдзiць, нiколi голас не павысiць, толькi на скрыпцы iграе), а мацi - гром i блiскавiца. Карацей, тата быў мамай, а мама - татам. I трывогу Явы я добра разумеў.

- Нiчога, - супакойваў я свайго сябра, - як-небудзь абыдзецца. Не заб'е ж яна цябе.

- Да смерцi, можа, i не заб'е. А iнвалiдам зрабiць можа. Знаеш, якая ў яе рука! Як у Жабацiнскага!

- А ты патрэнiруйся падаць. Як толькi што-якое - адразу падай. Нiбыта табе дрэнна.

- Мне й так будзе дрэнна. Без "нiбыта". Не хвалюйся.

Што й казаць, спачуваў я свайму таварышу ўсiм сэрцам, усёй душою, але дапамагчы нiчым не мог. Заставалася толькi спадзявацца на лёс цi на шчаслiвы выпадак. Можа, абыдзецца...

I вось Явавы бацькi прыехалi. Радаснага гоману i мiтуснi - поўны двор. Фортка толькi рып-рып! Дзверы не зачыняюцца. Сваякi, суседзi, знаёмыя... Яшчэ б! З-за мяжы прыехалi! Цiкава ж! А што? А як? А дзе? А калi? А якое? А па чым?

У садку цэлы дзень стол стаяў з прысмакамi ды розным пiтвом: адны выходзiлi, другiя сядалi.

I падарункаў Явавы бацькi навезлi ледзь не ўсёй вёсцы. Падарункi ў большасцi выпадкаў дробненькiя, як гузiкi, - сувенiры называюцца. Але што вы хочаце: калi б столькi вялiкiх падарункаў - на двух вазах змясцiлiся б.

I я падарунак атрымаў. Нам з Явам абодвум падарылi па пiсталету! Па чэшскаму замежнаму пiсталету, якi страляе вадой. I як страляе. Нацiскаеш на курок, i ён тоненька-тоненька цвыркае метраў на дзесяць. Магутна! Вось гэта пiсталет дык пiсталет! Сiла!

Праз пятнаццаць хвiлiн пасля таго, як нам падаравалi пiсталеты, мы ледзь iх не страцiлi назаўсёды.

Ну, вы ж разумееце, было б смешна, калi б мы адразу пачалi страляць. Навошта тады пiсталеты?

Дык вось мы адразу...

Сабаку на мушку - цвiрк!

- Гаў-гаў-гаў!

Сабака хвост падцiснуў i ў будку.

Мурка рудая сядзiць на сонцы, мыецца. Цвiрк!

- Ммяў! - i мурка ўжо на яблынi.

Чубатка грабецца.

Цвiрк!

- Ко-ко-ко-ко-ко! - няма чубаткi - недзе ў гародзе.

А тут iдзе дзед Салiвон.

Ну, выпадкова ж, чэснае слова, выпадкова курок нацiснуўся.

Цвiрк! Дзеду Салiвону проста па лысiне.

- А каб вы ляснулi, разбойнiкi! Я вам пацвiркаю! Я вам... Я вам...

Праз некалькi хвiлiн мы пацiралi свае чырвоныя вушы далёка ад хаты.

Пiсталеты аддалi нам з адной умовай - страляць толькi па нежывых прадметах.

Але ж настралялiся мы, ажно абрыдла.

А што ўжо нам хлопцы папазайздросцiлi - i не кажыце!

Толькi i чулася:

- Дай паглядзець!

- Дай хоць глянуць!

- Дай патрымаць!

- Можа, я стрэльну?

- Можа, я паспрабую?

- А я? А я?

- Ох ты!

- Ох i б'е!

- Сiла!

Скажам шчыра, мы неахвотна давалi не тое што стрэльнуць, але нават i патрымаць.

Можна аддаць новыя штаны, чаравiкi, сарочку зняць, усё, што хочаце, але выпусцiць з рук пiсталет у першы дзень - не хопiць сiл. Як жа яго аддасi, калi сам яшчэ не настраляўся!

Але папастралялi мы - дык папастралялi! Добранька! Ужо ж i адпомсцiў я за ўсе пакуты, якiя мне давялося перажыць, быўшы "шпiёнам", "разбойнiкам", "беляком" i наогул "ворагам".

Мы нейкую хвiлiну сумнявалiся, успомнiўшы ўмову страляць толькi па нежывых мiшэнях. Але потым вырашылi, што i Сцёпа Карафолька, i Антосiк Мацыеўскi, i Грышка Сала, i нават Вася Дзяркач па характарах поўнасцю адносяцца да "нежывых мiшэняў".

Праз гадзiну ўсе былi мокрыя, хоць выкручвай.

Спачатку яны адносiлiся да ўсяго раўнадушна, нават падбухторвалi.

- Ану! Ану, пацэль на такой адлегласцi. I не пацэлiш, не пацэлiш! Ану!

А потым, калi мы сталi добра цаляць, пачалi злавацца:

- Ды ну, перастаньце!

- Ды годзе ўжо!

- Досыць, ну!

А Сцёпа Карафолька, калi Ява вельмi спрытна пацэлiў яму проста ў нос, раптам вырашыў абурыцца i закрычаў:

- Гэй ты, двоечнiк! Нешта залiшне ўжо ты расцвiркаўся! Iдзi лепш урокi вучыць! Бо на наступны год застанешся. Вось я скажу тваёй мацi!

Эх, Сцёпа, даўганосiк, недалiкатны чалавек. Хiба можна ўспамiнаць пра такiя рэчы!

Ява павярнуўся i пайшоў.

На наступны дзень рана-раненька бацькi Явы паехалi на некалькi дзён у Кiеў дакладваць пра сваю замежную камандзiроўку на Выстаўцы перадавога вопыту. I дзед Варава не паспеў нiчога расказаць.

Але ўсё роўна настрой у Явы быў кепскi, прыгнечаны.

- Гад я, - упiкаў ён сябе. - Мацi мяне цалуе: "Сыночак, сыночак!" падарункi для мяне, а я... Ведала б яна, якi я... Лепей бы адразу... I што ж гэта будзе! Эх, калi б высачыць, пакуль няма мацi, тых шпiёнаў! Усё было б добра. Можна было б расказаць праўду. Як я тапiўся i наогул... Эх, калi б высачыць...

Я невыразна мгыкаў:

- Мгы... вядома... так...

Я не верыў у рэальнасць гэтай справы.

Але на другi дзень пасля ад'езду бацькоў у Кiеў Ява прыбег да мяне белы, як смятана, ледзь дыхаючы.

- Хутчэй... хутчэй... хутчэй...

Я ўжо думаў - цi пажар, цi землетрасенне, цi футбол па тэлевiзары перадаюць. Я сама што вядро цягнуў з калодзежа. Да палавiны выцягнуў. I вядро, калi ён прыбег, шубоўснула назад.

- Што такое?

- Гайда хутчэй! Яны iдуць у плаўнi. Вось зараз. Сам чуў размову. Кныш кажа: "Штосьцi доўга няма справы. Прысохла. Ерунда атрымлiваецца". А Бурмiла: "Так-так, трэба канчаць, паедзем сягоння, я ж невiнаваты, што прастудзiўся. Захварэў..." А Кныш: "Дык я зайду да цябе праз паўгадзiны, i паедзем..." Хутчэй, Паўлуша! Я адчуваю, нешта будзе! Гайда, ну!

Ён гаварыў так горача i пераконлiва, што маё вядро, запоўненае вадой напалавiну, здаецца, само выскачыла з калодзежа, iмгненна апынулася на ганку, а мы з Явам, як выстраленыя з рагаткi, памчалiся па вулiцы.

РАЗДЗЕЛ XI

Трагедыя ў кукурузе. I хто б, вы думаеце, нас выратаваў?..

Нам не давялося доўга сядзець у карчах каля Бурмiлавай хаты. Не прайшло i дзвюх хвiлiн, як з форткi выйшаў Кныш, а за iм Бурмiла з мяшком за плячамi.

Хата Бурмiлы стаяла за школай, на ўскраiне вёскi. Адразу за ёй пачыналася вялiкае кукурузнае поле. Мiма яго вiлася палявая сцяжына.

Кныш i Бурмiла пайшлi па сцежцы, а мы з Явам - па кукурузе. Не прайшлi i сто метраў, як Кныш раптам спынiўся i, чуем, кажа:

- Слухай, здаецца, да нас нейкiя пацаны прычапiлiся.

- Дзе? Хай iх халера! - здзiўлена прагудзеў Бурмiла.

- Ды вунь там, у кукурузе.

- Ану, iдзём напрасткi праз кукурузу. Праверым.

Мы з Явам гэпнулiся на зямлю i, як зайцы, на карачках шуснулi ў глыб кукурузы.

Шорсткае лiсце па-здраднiцку шапацела навокал. I не здагадаешся, цi гэта ад ветру, цi нехта iдзе. Здавалася, Кныш i Бурмiла ўжо над галавой. Вось-вось наступяць i раздавяць цябе, як жука.

Адчуваючы ў жываце агiднае "ой-ой-ой", я бег на карачках усё далей i далей. I калi ўжо зусiм паабдзiраў каленi, спынiўся i прыпаў, цяжка дыхаючы, да зямлi. "Больш не магу! Няхай наступаюць!" Але нiхто на мяне не наступiў. Я паляжаў трохi, прыслухваючыся.

Ш-шу-шу... шрх-хр... шшшу...

Увесь час, без перапынку, шапацiць навокал.

I не чуваць у гэтым шапаценнi нi Кныша, нi Бурмiлы, нi майго сябра. А каб убачыць - i марыць няма пра што. Далей свайго носа нiчога не ўбачыш суцэльная сцяна з кукурузных лiсцяў. Ох i густая ж кукуруза, як джунглi!

Паляжаў я яшчэ трошкi, вушы наставiў. Нiчога. Нiчагусенькi. Дзе ж Ява? Мы ж нiбыта разам беглi.

- Ява! - шапчу я нарэшце.

Анi-нi.

- Ява! - шапчу ўжо трохi мацней.

Кiнуўся я ў адзiн бок, у другi.

- Ява! - крычу я голасна. Чорт яго бяры! Кныша i Бурмiлу мы ўжо ўсё роўна праваронiлi - гэта факт. Яны ўжо ого-го як далёка.

- Ява! - крычу я з усiх сiл, - Ява! Агу! Дзе ты?

- Цыць! - чую нарэшце таямнiчы голас Явы. - Цiшэй!

- Ды што "цiшэй"! - крычу я. - Iх ужо даўно няма! А я нiчога не бачу ў гэтым гушчары. Не ведаю, у якi бок iсцi. Паўзi сюды.

Ява трошкi памаўчаў, потым кажа:

- Паўзi ты сюды!

Папоўз я на Яваў голас.

Поўз-поўз - няма Явы.

- Ява, - клiчу нарэшце.

- Агу! - чуецца далёка злева (а было ж у правым баку).

- Ява! - раззлавана крычу я. - Куды ты папоўз, хай цябе! Не туды ты паўзеш!

- Гэта ты, - крычыць ён, - гэта ты не туды паўзеш! Я паўзу правiльна.

- Ды ну цябе! Паўзi сюды.

- Гэта ты сюды паўзi!

Вось так, пераклiкаючыся, мы пачалi зiгзагамi падпаўзаць адзiн да аднаго. Нарэшце я з маху носам у Явавы нагавiцы ўткнуўся.

- Цьфу!

Яшчэ трошкi - i мы б размiнулiся.

Селi, аддыхваемся.

- Раскрычаўся! З табой толькi шпiёнаў i лавiць! - цэдзiць праз зубы Ява. З табой толькi гаршкi ў печы лавiць, а не шпiёнаў!

- Якi смелы! Чаго ж ты драпануў? Скажы дзякуй, што яны яшчэ не падушылi нас, як мышэй...

Ява адразу падскочыў.

- Пайшлi. Пайшлi хутчэй на дарогу. Можа, яшчэ i паспеем. У рэшце рэшт я ведаю, дзе iх трэба шукаць.

I Ява бадзёра рвануўся наперад. Я - за iм. Не звяртаючы ўвагi на боль у нагах, мы iшлi вельмi хутка, нават беглi. Кукурузнае лiсце хлёстала нас па шчоках, лезла ў вочы, абдзiрала рукi.

Iсцi рабiлася ўсё цяжэй.

- Ява, - сказаў я, цяжка дыхаючы, - нешта мы доўга iдзём.

Ява маўчаў.

- Ява, - сказаў я, дыхаючы яшчэ цяжэй, - дзе дарога?

Ява маўчаў.

- Ява, - сказаў я, задыхаючыся, - мы не туды iдзём.

Ява спынiўся:

- Давай адпачнём.

Мы селi на зямлю.

- Ты ведаеш, якiя гэтыя кукурузныя масiвы, на колькi яны кiламетраў цягнуцца? - сказаў Ява. - Калi не туды пойдзеш, можна iсцi два днi - i не дойдзеш. Зусiм заблудзiцца можна.

- Што? Што ты вярзеш? - сказаў я, адчуваючы, як ледзянее маё сэрца. Кукуруза не лес i не плаўнi, у кукурузе нельга заблудзiцца. Уставай, пайшлi.

Мы ўжо не думалi пра Кныша з Бурмiлам, мы думалi толькi пра тое, як выбiцца з гэтага жахлiвага кукурузнага палону.

Праз паўгадзiны мы зноў селi адпачыць.

I раптам у мяне ўзнiкла iдэя.

- Ява, - кажу, - а што, калi залезцi i паглядзець, куды iсцi.

- Залезцi? Гэта табе што - дрэва? Гэта ж кукуруза. Злак. Не чуў я, каб людзi на злакi лазiлi.

- Ну дык i што, - кажу я. - Глянь, якое тоўстае! Як бамбук! Можа, утрымае.

- Ну, дык лезь.

- Не, ты лезь. Ты лягчэйшы - у цябе штаны карацейшыя i гузiкаў менш. А я падсаджу.

Ява махнуў рукой:

- Ну, давай паспрабуем.

Мы выбралi самую высокую i тоўстую кукурузiну, я павярнуўся да яе спiною, сашчапiў пальцы, каб вытрымаць Яву, калi ён стане на iх нагой, i сказаў:

- Ты больш на мяне абапiрайся, а за кукурузiну толькi трымайся.

- Добра, добра, - сказаў Ява i, крэкчучы, пачаў лезцi на мяне. Вось ужо каленам на плячо стаў, абапёрся рукамi аб галаву. - Ой! - чаравiкам за нос зачапiўся. Але я маўчу, трываю. Чаравiк давiць мне на плячо, ключыцу ламае. Я пачынаю хiстацца, каленi трымцяць, падгiнаюцца, падгiнаюцца...

- Ява! - крычу. - Хутчэй глядзi, я падаю.

I... вось затрашчала i зашумела, - нiбыта бомба ў кукурузу ўпала.

Я ляжу, уткнуўшыся носам у зямлю. У роце - пясок, у вушах - пясок, вочы зацярушаныя. Адплёўваюся, працiраю вочы i гукаю:

- Ява, дзе ты? Ты жывы?

- Жы... апчхi!.. вы! - i з груды патрушчанай кукурузы высоўваецца Явава галава.

- Ну, што, - пытаюся, - бачыў?

- Дулю з макам я бачыў. Вярхi самыя пад носам.

Ява ўздыхае.

Я паглядзеў у неба.

"Дзiўна, - падумаў я. - Касманаўты лятаюць у бязмежным небе, сярод зорак, на такой адлегласцi ад зямлi - i нiчога. А мы ў кукурузе заблудзiлiся. Ды яшчэ ў такi адказны момант! Кiно!"

- Ява, - падскочыў я. - Гэта ж дурнiца нейкая. Гэтага не можа быць, бо гэта немагчыма. Яшчэ нiхто ў свеце не заблудзiўся ў кукурузе. Мы проста пайшлi не ў той бок. Я добра памятаю, што сонца, калi мы выйшлi, свяцiла нам у спiну. Хадзем назад.

Спачатку Ява недаверлiва пазiраў на мяне. Але я гаварыў, мабыць, так пераконлiва, што ён падняўся.

- Хто яго ведае, можа, i праўда. Хадзем.

I мы паплялiся назад.

Ох, як цяжка было iсцi. Мы ўжо не чулi ног. Мы проста механiчна перастаўлялi iх, як хадулi. I навошта мы поўзалi на каленях? А тут я яшчэ спатыкнуўся i падвярнуў нагу, ажно ўскрыкнуў, так забалела.

Сеў я на зямлю i скрывiўся, як серада на пятнiцу. Калi б не Ява, заплакаў бы.

- Што? Што? - схiлiўся нада мною Ява.

- Кiнь мяне! Iдзi, прабiвайся сам, - сказаў я хрыплым, безнадзейным голасам.

- Цьфу, дурны! - Ява абняў мяне за плечы. - Зараз пройдзе.

Ён дапамог мне падняцца. Я абапёрся на яго, i мы пацiху пайшлi.

Праз некалькi крокаў боль ацiх, i я зашкандыбаў досыць бадзёра. А хутка i зусiм забыў пра нагу.

Цяжка сказаць, колькi мы iшлi: паўгадзiны, гадзiну цi дзве - i колькi мы прайшлi: кiламетр, два цi дзесяць. Але нарэшце я не вытрымаў:

- Ява, - кажу, - я болей не магу. Я зараз павалюся. Давай адпачнём.

Мы леглi на зямлю.

Доўга ляжалi.

Было цiха. Толькi кукурузнае лiсце шаргацела над намi. Нават конiкаў-скакункоў не чутна было.

- А што, калi мы зусiм адсюль не выберамся? - цiха сказаў я. - I нiхто не ведае, куды мы пайшлi. I нас не знойдуць. I мы загiнем. I праз два тыднi камбайн разам з кукурузай збярэ нашы костачкi.

- Добра б паабедаць. Усё ж такi даўжэй бы пратрымалiся. А так да ранiцы i памерцi можна, - сказаў Ява.

Пры згадцы пра абед мне так захацелася есцi, што я ледзь не заплакаў.

- У нас сёння на абед боршч i варэнiкi з мясам, - сумна паведамiў Ява.

- А ў нас суп з галушкамi i смажаная курацiнка, - сказаў я, ледзь стрымлiваючы слёзы.

Не, далей я ўжо цярпець не мог.

- Ява, - кажу, - давай клiкаць людзей. Давай людзей клiкаць, Ява.

Але Ява быў больш стойкiм.

- Ты што, - кажа, - каб смяялiся? Здаровыя бугаi i сярод белага дня ў калгаснай кукурузе "ратуйце" крычаць.

- Няхай, - кажу я. - Было б толькi над кiм смяяцца.

- Не, - кажа Ява, - калi ўжо на тое пайшло, давай лепш спяваць.

- Няхай, - кажу, - хоць i спяваць.

I мы зацягнулi першае што прыйшло ў галаву. А першай чамусьцi прыгадалася песня касманаўтаў.

На пыльных тропинках далеких планет...

жаласна-жаласна выводзiў Ява.

...Останутся наши следы,

яшчэ больш жаласна падцягваў я.

Доўга мы спявалi. Амаль усе песнi, якiя ведалi, праспявалi. Чамусьцi асаблiва добра спявалiся тыя, што пачыналiся з "ой": "Ой, у полi магiла", "Ой, я няшчасны", "Ой, не свяцi, месячыку", "Ой, не шумi, лужок", "Ой, чаму ты, дубе", "Ой, адна я, адна", "Ой, у полi жыта". Гэтае "ой" мы выкрыквалi так, як быццам нас у бок нехта штурхаў.

Добра пайшла ў нас таксама песня "Раскинулось море широко". Асаблiва куплет "Напрасно старушка ждет сына домой". Тройчы мы спявалi гэтую песню, i тройчы, калi даходзiлi да гэтага "напрасно", у мяне пачынала шчымець у горле.

Нарэшце мы зусiм захрыплi i спынiлiся, змоўклi.

Мы ляжалi, знясiленыя ад голаду, песень i безнадзейных думак.

- Недарма я адчуваў, што сягоння нешта будзе! - уздыхнуў Ява.

Я выпадкова засунуў руку ў кiшэню i раптам намацаў там нешта цвёрдае. Выцягнуў i ледзь не падскочыў. Дык гэта ж цукерка, якую я яшчэ ўчора забыў з'есцi! Ды яшчэ й мятная. I пiць меней будзе хацецца.

- Ява, - хрыплю, - бач!

Ява глянуў i ўздыхнуў.

- Адна?

- Адна.

Цукерка зляжалася ў кiшэнi, размякла, абгортка прылiпла так, што i зубамi не аддзярэш. Раней я яе, мабыць, проста выкiнуў бы. Але цяпер гэта была такая каштоўнасць, што ой-ой-ой!

Я асцярожна перакусiў цукерку, але няўдала - адна палавiнка атрымалася большай, другая - меншай. А яшчэ кусаць - толькi раскрышыць. Я ўздыхнуў i працягнуў Яве большую.

- Чаго гэта? Давай мне тую.

- Не, - кажу, - бяры. Ты вельмi есцi хочаш.

- Чаму?

- Таму, што я, - кажу, - добра снедаў. Яешню еў, i каўбасу, i малако пiў.

- А я? Я бульбы цэлую талерку з'еў. Значыць, ты галаднейшы за мяне. Бяры.

- Не. Я яшчэ пiрог з яблыкамi во такi i варэння сподачак. Бяры ты.

- А я два пiрагi, i цэлы глечык малака, i шклянку смятаны, i яшчэ сыр, i...

- А я яшчэ блiнцы i...

Нашы сняданкi рабiлiся ўсё большымi i большымi. Калi б iх скласцi разам, дык атрымаўся б, мабыць, дзённы рацыён слана. Закончылася тым, што Ява ад большай палавiны вельмi спрытна адкусiў маленькi кавалачак, i такiм чынам "порцыi" зраўнялiся.

Мы старалiся смактаць цукерку як мага даўжэй, але праз некалькi хвiлiн ад яе ў роце ўжо i паху не засталося. Есцi захацелася яшчэ мацней. I есцi, i пiць. Асаблiва пiць. Мы нават забылi пра голад. Вады, мы хацелi толькi вады. Вось цяпер мы адчулi сябе па-сапраўднаму няшчаснымi. Мы ледзь варушылi перасмяглымi вуснамi. Сонца пачало садзiцца, наблiжаўся вечар. Мы з жахам падумалi пра сваё будучае.

I раптам мы пачулi, як нехта ахрыплымi, гугнявымi галасамi выводзiць песню.

Нас падкiнула, як на спружынах. Людзi!

- Гэй! Гэй! - закрычалi мы i прыцiхлi, прыслухваючыся.

I тады мы, забыўшы пра ўсё на свеце, кiнулiся на песню i адчайна закрычалi:

- Людзi! Пачакайце! Людзi! Родненькiя! Сюды!..

I здаецца, я нават крыкнуў ганебнае: "Ратуйце!" - дакладна ўжо не прыпомню.

Песня перарвалася.

- Родненькiя! Пачакайце! - праверашчалi мы i змоўклi, чакаючы адказ.

I недзе зусiм блiзка пачулi галасы:

- Гука-ае нехта...

- А, пайшлi!

- Не! Крык-чыць нехта... Каб я так бога бачыў!

Мы так i прыселi. Вось бяда, дык гэта ж Бурмiла! I Кныш.

- Ды пайшлi! - кажа Кныш. - Гэта нехта жартуе.

- Не, не жартуе. Ратуйце крык-чыць. Агу! Хто тут ёсць? Дзе вы? - загукаў Бурмiла.

Ява глянуў на мяне i прыклаў палец да вуснаў: "Цс!" Але ўжо было позна.

- Тут, - пiснуў я. Яно неяк само вырвалася, я не хацеў.

Кукуруза над намi рассунулася, i мы ўбачылi чырвоныя насы Кныша i Бурмiлы.

- Го-го! Дык гэта вы? Галубчыкi! - расплыўся ў яхiдна-радаснай усмешцы Кныш i падмiргнуў Бурмiлу. - Што я табе казаў. I заблудзiлiся? У кукурузе? Га-га! Го-го! Ге-ге-ге!

Ён аж надвое перагiнаўся, трымаючыся за жывот, так рагатаў. Бурмiла смяяўся толькi праз пэўныя прамежкi часу. Ён быў п'янейшы за Кныша. Смех булькаў у яго недзе ўсярэдзiне, а на паверхню вырываўся невялiкiмi порцыямi, як пара з iмбрыка, якi вось-вось закiпiць.

- Гы-ш... Гы-ш... Гы-ш!..

- Эх, вы... с-смаркачы! - нарагатаўшыся, сказаў Кныш. - Ну, трымайцеся за дзядзькавы штаны, бо зноў згубiцеся.

I, абняўшы Бурмiлу, ён павярнуўся да нас спiною.

РАЗДЗЕЛ ХII

"Не завi мяне больш - Ява, завi мяне - Кукуруза!"

Я iду ў сельмаг. Мацi паслала. Па алей. Гэта на наступную ранiцу пасля трагедыi ў кукурузе.

У краме i каля крамы поўна людзей - сёння нядзеля. Хто купляе, хто пiва п'е, хто проста гамонiць, семкi лузгае. Сельмаг у нас насупраць клуба - тут заўсёды людна, а ў нядзелю тым больш.

Заўважыўшы мяне, людзi адразу пачынаюць усмiхацца, перашэптвацца, перамiргвацца.

А дзед Салiвон кажа:

- А, здароў, хлопец! Штосьцi я цябе даўно не бачыў?

- Дык яго ж не было ў вёсцы, - падкiдвае Грыць Кучарэнка.

- А дзе? - "здзiўляецца" дзед Салiвон.

- Ды ў кукурузе блукаў... тыдзень цi два.

- Га-га-га! - рогатам выбухнуў сельмаг. Тут i прадавец дзядзька Кузьма не вытрымаў, усунуў свае тры грошы:

- Мы нядаўна компасы атрымалi... Не трэба?

- Га-га-га!

- От хлопцы!

- От артысты!

- I кiна не трэба...

Узяў я алей i як ашпараны на вулiцу. За мной услед рогат коцiцца. Хто б нi сустрэў, слоўца кiне:

- Прывiтанне кукурузнiку!

- Наша вам ад каралевы палёў!

Можа, хто проста так вiтаецца, а мне здаецца, што глумлiва, насмешлiва. I, магчыма, нехта смяецца зусiм па iншай прычыне, а я ўсё на сябе пераводжу.

Каля клуба агромнiстая рэклама кiнафiльма "Тарас Шаўчэнка" (сягоння будзе iсцi). Намалявана, як праз строй гоняць салдата.

I адразу мне здаецца, што ажываюць навокал ценi i шпiцрутэны свiшчуць у паветры. I гаршкi, i гладышы на платах - ужо не гаршкi i не гладышы, а салдацкiя галовы ў бесказырках... Як той салдат, бягу я праз строй - вулiцу...

Ускочылi мы ў пекла. Некалькi дзён будуць смяяцца, не меней. Хоць на вулiцу не выходзь. У нас такiя!

Занёс я алей, пайшоў да Явы душу адвесцi. Сустрэў яго ў садзе - ён да мяне якраз накiроўваўся.

- Здароў, Паўлуша! - сур'ёзна-сур'ёзна сказаў ён. - Я да цябе.

- Здароў, а я да цябе!

- Развiтацца iшоў, - адвёў Ява вочы ўбок.

- Што, пасылаюць кудысьцi? - здзiвiўся я.

- Ат! - махнуў рукой Ява. - Зусiм з хаты ўцякаю.

- Куды?

- На якi-небудзь бязлюдны, незаселены востраў.

- Ды ну цябе, дурны! Мелеш такое, абы-што. Дзе ты возьмеш такi востраў? Цяпер такiх астравоў не бывае.

- Бывае. Гэта ты не ведаеш.

- Як ты ўцячэш, калi мы з табой нават да мора не змаглi даехаць? Цябе ж на першай станцыi зловяць.

- А я i не пайду на станцыю. Навошта мне станцыя?

- А што?

- У плаўнi падамся. Колькi там астравоў бязлюдных...

- А як жа ты там жыць будзеш? Прападзеш, як мыш рудая.

- Не прападу, - упэўнена сказаў Ява i выцягнуў з-пад сарочкi кнiжку. - Жыў вось чалавек на бязлюдным востраве - i нiчога. Не прапаў.

- Што гэта за кнiжка? - пытаю.

- "Прыгоды Рабiнзона Круза". Чытаў?

- Кнiжка кнiжкай, а плаўнi плаўнямi. Ты падумай лепш.

- Я ўжо думаў. I вырашыў канчаткова. Ты мяне знаеш. Я толькi хачу, каб ты мне трошкi дапамог.

Я быў абяззброены.

I надоўга ты збiраешся на той востраў?

- Рабiнзон прабыў на бязлюдным востраве дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён, - уздыхнуўшы, сказаў Ява.

- Ого-го! - я ажно рот разявiў. - Гэта ж колькi табе будзе? Сорак з гакам. Гэта ж мы ўжо i школу, i iнстытуты паканчаем. Карафолька акадэмiкам стане, Грабянючка аграномам. Я лётчыкам - калi атрымаецца. А ты...

- Што ж зробiш, - зноў уздыхнуў Ява.

- Слухай, а хто ж будзе за Кнышом i Бурмiлам сачыць? Хто будзе iх выводзiць на чыстую ваду? Можа, яны i сапраўды вельмi небяспечныя шпiёны i злачынцы? Га? Ты што, забыў пра тую таямнiчую размову? I акваланг? I торт, i ўсё астатняе? Забыў?

Ява адразу пачырванеў, няйначай я злавiў яго за руку. Я ўжо думаў, што ён адмовiцца ад сваёй прыгоды. Але ён сказаў:

- Не, нiчога я не забыў. Але давядзецца табе аднаму сачыць за iмi i выкрываць iх. Ты хлопец кемлiвы, смелы, сам управiшся. I станеш вядомым. I пра цябе ў газетах напiшуць, i па радыё, i па тэлевiзары. А я не магу тут больш жыць. Не магу. Праз некалькi дзён прыедзе мацi i... хоць - куды вочы глядзяць!

Я ўздыхнуў.

- А можа, усё-такi не ўцячэш? Неяк патрываем.

- Не, раз я вырашыў - усё!

- А каб яго, Кукурузу гэтага! Цябе толькi з панталыку збiў. Няўжо ж мы ў дзяцiнстве ўжо не пабачымся? - з адчаем запытаў я. - З кiм жа ў цуркi-палкi буду гуляць? З Карафолькам? Дзякуй табе вялiкае!

Ява зморшчыўся, паглядзеў на мяне - прамармытаў нешта. I, памаўчаўшы трохi, сказаў:

- Чаму не пабачымся? Толькi ты адзiн будзеш ведаць пра мой востраў. I прыязджаць дзе-калi... Рабiнзон таксама не адзiн быў. Потым ён выратаваў дзiкуна Пятнiцу i жыў з iм удвух. Так што...

- Выходзiць, я буду ў цябе дзiкуном, - ужо весялей сказаў я. - Ён, значыць, герой... А я, значыць, дзiкун. От Кукуруза!

- Ды Круза, а не Кукуруза! Рабiнзон Круза.

- Гэта ён быў Круза, а ты - Кукуруза. Якраз падыходзiць iмя... Асаблiва пасля ўчарашняга...

- А што? Можа, гэта ты нядрэнна прыдумаў. Кукуруза! Гучыць! Га? Ведаеш што! Дык ты не завi мяне - Ява, а завi - Кукуруза. Няхай так i будзе. Дамовiлiся?

Так Ява перастаў быць Явам, а зрабiўся Рабiнзонам Кукурузай. Пэўна, на вяку напiсана яму было насiць прыдуманыя iмёны. Так што запомнiце добранька, далей я буду зваць яго Кукуруза.

- Дык ты што - сёння не хочаш уцячы на востраў? - запытаў я.

- Эх, якi ты! "Сёння"! - раззлаваўся Кукуруза. - Трэба ж спачатку выбраць надзейны бязлюдны востраў, а тады ўжо ўцякаць.

- Ды што там выбiраць? Высадзiўся на якi-небудзь i жывi сабе.

- Табе што... А мне - дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён там жыць. Думаеш, лёгка?

- Хiба я супраць, можна i выбраць. Хоць цяпер. Паедзем?

- Пачакай трохi. Праз гадзiну. Няхай дзед у сельмаг пойдзе.

- А што ты наогул дома скажаш, калi будзеш уцякаць? Яны ж хвалявацца будуць. Усiх на ногi падымуць. Будуць шукаць. Ох, уяўляю...

- Вядома ж, не скажу: "Дарагiя бацькi, я ўцякаю ад вас на бязлюдны востраў. Бывайце. Пiшыце". Гэта ж камедыя. Нiхто ж так на бязлюдны востраў не ўцякае. Мацi i бацьку ўвогуле нiчога не трэба будзе гаварыць. Яны ў Кiеве. А дзеду я што-небудзь прыдумаю. Скажу, напрыклад, што пайду ў Пяскi да цёткi Ганны. Там якраз i Ярынка ў гасцях. Ат, нешта прыдумаю... Каб панiкi не нарабiў.

- А потым што? Калi мацi прыедзе i даведаецца, што ты знiк?

- Нiчога, як там ужо будзе... - тут голас у Кукурузы задрыжаў. Мабыць, думка аб тым, што яго забудуць, была ўсё-такi горкаю для яго. I ён паспяшаўся перавесцi гаворку на iншае: - Галоўнае, востраў трэба добры адшукаць. Каб i месца было рыбнае, i дзiчына каб...

- А ты стрэльбу возьмеш?

- А як жа. У Рабiнзона нават некалькi стрэльбаў было. Але я i з адной бярданкаю не прападу. Ты ж ведаеш маю бярданку. Б'е, як шалёная. Нават лепш за той "Заўэр", што ў дзеда ёсць.

Гэта ўжо Кукуруза перабольшваў. Але я не стаў спрачацца - хлопец на дваццаць восем гадоў на востраў уцякае, няхай хоць цяпер нацешыцца.

У сенцах пачуўся кашаль, скрыпнулi дзверы, на двор выйшаў дзед Варава. Зiрнуў сярдзiта на нас i сказаў:

- Я ў краму. На хвiлiнку. Глядзiце мне тут!

- Ды мы нiчога. Вось толькi на рэчку, можа, пакупаемся. Бачыце, як сонца смажыць, - з просьбаю ў голасе адказаў Кукуруза.

- Урокi, урокi трэба вучыць, а не купацца. Двоечнiк! - буркнуў дзед i, закрактаўшы, падаўся з двара.

Я з сумненнем глянуў на Кукурузу.

- Нiчога, пойдзем, - цiха сказаў ён. - Ведаю я тую "хвiлiнку". Як сустрэнуцца каля крамы з дзедам Салiвонам, то гадзiны тры прагавораць, не меней.

Хоць нiчога дзiўнага не было ў тым, што мы паплывём на чоўнах у плаўнi (колькi разоў ездзiлi i рыбу лавiць, i проста так катацца), а таму нi ў кога не магло ўзнiкнуць нiякiх падазрэнняў, але мы прабiралiся да ракi цiшком i ўвесь час, крадучыся, азiралiся. I нiводнага добрага чоўна не зачапiлi. Хаця ўсе яны былi прыткнутыя каля берага, i нам не забаранялася iх браць - тут быў i наш човен, i ажно тры чаўны дзеда Варавы (даўбанка i дзве пласкадонкi). Мы распранулiся i пераплылi на той бок на пясчаны астравок, дзе за вялiкiм кустом вырбалозу ляжала тая гнiлая, зношаная, як стары чаравiк, пласкадонка, з якой мы думалi зрабiць, але так i не зрабiлi падводную лодку i на якой тапiўся Ява. Мы яе пасля таго выпадку заканапацiлi, прасмалiлi, i яна хоць i прапускала ваду, але ўжо не танула. Калi вычэрпваць ваду, то можна было i плысцi. Тут жа, пад чоўнам, ляжала доўгае патрэсканае вясло, якое мы пазычылi ў дзеда Варавы. Ён i не заўважыў - у яго яшчэ дзесяць такiх вёслаў валяецца: i кароткiя - для даўбанкi, i доўгiя - для пласкадонак. У нас жа, ведаеце, як на пласкадонках ездзяць! Стоячы. Стаiш на карме (можна i на носе) i то з аднаго боку, то з другога вяслуеш. Таму вясло доўгае. Так веславаць - умець трэба. Калi не ўмееш, то - брык! - i гадуй ракаў. Ну, мы з самага маленства ўсё ўмеем, нам не страшна.

- Конаўку якую вазьмi, а то цяжка будзе. Глянь, працякае ўсё ж, чарпак стары, - сказаў Кукуруза.

Адштурхнулiся мы вяслом i паплылi. Абагнулi астравок - i вось ужо ў чароце. Вузенькаю стружкаю плывём. Грабе Кукуруза - хоць i я добра вяслую, але ён большы майстар. Грабе цiха, асцярожна. Пiльнуецца. Стружка павiлястая, увесь час павароткi. Штурхнеш мацней, чым трэба, - раз! - i човен ужо носам у чарот утыркнуўся. Адпiхвайся потым назад, выцягвай нос - марока! Добра грабе Кукуруза - нi разу чарот не клюнуў.

Я ляжу на носе, гляджу ў ваду. Вада празрыстая-празрыстая - усё да самага дна вiдаць: водарасцi, карчы. Вiдаць нават, як рыба шмыгае. Цiкава!

Усё далей i далей зашываемся мы ў плаўнi. Нечакана за паваротам адкрыўся шырокi плёс. Гладка - нi маршчынкi. Белыя i жоўтыя лiлеi параскiданыя паўсюль - як на малюнку. Пасярэдзiне - дзве качачкi-ныркi плаваюць. Заўважылi нас - i няма. Так хутка нырнулi, нiбыта iх i не было. Толькi гладкi плёс. Ажно бульк метраў за дваццаць - цi гэта яны, цi iншыя...

Зноў мы ў стружку ўплылi.

- Ш-ш-ш! С-с-с! Ш-ш-ш!

Качачкi праляцелi.

Паляўнiчы сезон не пачаўся, i яшчэ няпуджаныя птушкi хмарамi лётаюць над намi.

- Вось бы стрэльбу! - кажа Кукуруза.

- Ага, - кажу я.

Плывём.

- Вунь тое месца, дзе я тапiўся, - з горыччу ўспомнiў Кукуруза.

- Цьфу! - плюнуў я ў той бок.

Мы зноў выплылi на плёс, даволi вялiкi, на якiм нават гулялi пенiстыя хвалi (бо якраз пачаўся вецер) - як на сапраўдным моры. Гэта быў ужо пяты плёс, якi мы праплылi, i астравоў ужо з дзесятак абмiнулi. Я кожны раз пытаўся: "Можа, гэты? Цi гэты? Прыгожанькi ж бязлюдны востраў. Тое, што трэба". Але Кукуруза думаў па-свойму, i ўсе тыя астравы ён забракаваў. Па розных прычынах. Той быў вельмi маленькi - няма дзе разгуляцца. У гэтага берагi надта ўжо чаротам зараслi - да вады цяжка даставацца. На тым дрэў няма - дзе ж ламачча на вогнiшча браць? I так далей.

I вось перад намi новы востраў. Нiбыта суцэльная зялёная купiна: вербалоз паўсюль, а дзе-нiдзе нават таполi выраслi. Бераг толькi часткова зарос чаротам - ёсць выхад да вады. З трох бакоў востраў абмываецца чыстым плёсам.

- Здаецца, ён, - сказаў Кукуруза. - Давай прыстанем.

- Давай, - з радасцю згадзiўся я, бо мне ўжо надакучыла бадзяцца.

Мы прысталi.

Востраў быў цудоўны. Нiбы спецыяльна створаны для такой справы, якую задумаў Кукуруза. Дрэў многа i сухога ламачча - на дваццаць гадоў хопiць. Каля берага рыбка скача з вады, сама ў юшку просiцца. Пасярод вострава гала - не толькi ў цуркi-палкi, у футбол гуляць можна. Наўскрай галы вялiзная старая вярба стаiць, голлем зямлю падмятае. I без страхi ад дажджу схаваешся. Але страха, вядома, патрэбна.

- Жыллё я табе дапамагу зрабiць, - сказаў я, - ты ж знаеш, як я буданы раблю!

Па буданах - гэта ўжо я быў майстар. Такiх буданоў, як я, нiхто з хлопцаў не рабiў. Гэта мяне бацька навучыў. У мяне бацька цясляр. Палавiна хат у нашай вёсцы - яго работа.

На твары Кукурузы было замяшанне.

- Рабiнзон звычайна сам усё рабiў. Ён жа адзiн трапiў на бязлюдны востраў.

- Дык гэта ж быў Рабiнзон Круза, а ты Кукуруза, - запярэчыў я. - Не трэба ж так усё рабiць, як ён.

Мне абавязкова хацелася як мага больш дапамагчы сябру. Кукуруза не стаў пярэчыць. Я адразу ж выцягнуў з кiшэнi сцiзорык з драўлянаю ручкаю i кiнуўся да вербалозу. Я вельмi любiў стругаць, рэзаць што-небудзь сваiм складанчыкам, заўсёды насiў яго з сабою ў кiшэнi, i ад гэтага ручка так наглянцавалася i адпалiравалася, што блiшчала, як лакавая. Ажно свяцiлася.

Кукуруза пакорлiва дапамагаў мне, без пярэчанняў прызнаючы мяне ў гэтай справе галоўным. Ён насiў лазу, расчысцiў месца, зрабiў каркас. Неўзабаве пад старою вярбой ужо стаяў новенькi будан, моцны-моцны (нiякiя навальнiцы не страшныя) i такi ўтульны, што ажно мне самому адразу ж захацелася пажыць у iм. Я быў вельмi задаволены сваёю работай.

- Усе дваццаць гадоў прастаiць - гарантыя! - упэўнена сказаў я.

Толькi цяпер мы ўспомнiлi, што дзед ужо, напэўна, вярнуўся з крамы, i заспяшалiся назад. Ускочылi ў човен...

Нарэшце - наш бераг. I нарэшце мы ўжо бяжым дахаты. Дабегшы, з радасцю ўбачылi, што дзеда яшчэ няма. Кукуруза не памылiўся: "хвiлiнка" дзеда Варавы ўмела расцягвацца на некалькi гадзiн.

- Ну што? Дзеда няма, можна сабраць усё неабходнае, - сказаў Кукуруза. Сёння ўсё падрыхтуем, перанясём у човен, а заўтра...

- Значыць, вырашыў ужо заўтра? - запытаў я.

- А як жа... Ты што! Гэта ж мацi ўжо вось-вось прыедзе.

Кукуруза хадзiў па хаце, задумлiва пацiраючы падбародак рукою, i прымерваўся, што ж браць з сабой.

- Перш за ўсё лыжку, - ён узяў у буфеце шчарбатую драўляную лыжку i засунуў яе за апаяску. - Соль абавязкова. Без солi прападу. - Адсыпаў сабе палову пачка. - Хлеб! - з сумам глянуў на чэрствы акраец, якi ляжаў на стале. - Мала...

- Я табе прынясу. У нас ёсць, - супакоiў я яго.

- Гарбата? - ён пакруцiў у руках пачак з чаем. - Абыдзецца. Бо тады i iмбрык патрэбны. А ў нас адзiн.

- Лiхтарык не забудзь. Спатрэбiцца, - напомнiў я.

- Лiхтарык абавязкова. Без лiхтарыка нельга.

Ён прайшоўся па хаце, узяў у рукi сякеру, якая стаяла ў парожку.

- Сякеру. Нават дзве добра было б. У Рабiнзона было ажно дванаццаць сякер.

- Ён што, жанглiраваў iмi, цi як? - здзiвiўся я. - Навошта яму столькi? Дзiўнаваты нейкi твой Рабiнзон, вось што!

- Ты вельмi разумны! - раззлаваўся Кукуруза. - Маўчы! Ты нiколi на бязлюдным востраве не жыў - i маўчы!

У гэты час дзверы расчынiлiся, i на парозе з'явiўся дзед.

Убачыўшы яго, Кукуруза так i скамянеў з сякераю ў руках.

- Ав-ва! - спакойна сказаў дзед. - Мэблю секчы думаеш? Ану, пастаў сякеру на месца! Двоечнiк!

- Ды я нiчога, - замармытаў Кукуруза. - Я... я... хацеў паказаць яму, якая ў нас сякера добрая... З махам... ён кажа, што ў iх лепшая... Ага, у нас лепшая, так?!

Дзед нiчога не адказаў, i мы шмыгнулi з хаты.

- Ху! Ледзь не засыпалiся! - ужо за клуняю адсопся Кукуруза. - I як гэта мы не пачулi, што ён iдзе!

Гэта сапраўды было дзiўна. Гэта значыць, што мы вельмi захапiлiся. Бо дзедавы крокi чутныя здалёку.

Дзед ходзiць, як на лыжах, не падымаючы ногi ад зямлi: чаг-чаг, чаг-чаг.

Здаецца, ледзь ногi перастаўляе, вось-вось упадзе. А паглядзелi б вы на яго на паляваннi. За зайцам па чарнатропе дзед можа пратэпаць кiламетраў так пяцьдзесят - i хоць бы што.

Сядзiм мы за клуняю i абмяркоўваем, як лепш перацягнуць усё неабходнае ў човен. Гэта ж трэба ўзяць i хлеб, i крупы, i сала трохi. А яшчэ не забыць пра бярданку. Бо як з'явяцца на тым бязлюдным востраве дзiкiя звяры, то... Ой-ой-ой! Аднак жа не лiшне яшчэ падумаць i аб тым, а што давядзецца апрануць. Летам яшчэ нiчога. А восенню? А зiмою?! Адным словам, многа чаго назбiралася. Але як усё гэта трапiць у човен? Нарэшце дамовiлiся. Кукуруза пацiху вынесе з хаты i схавае за клуняю. Ужо няхай толькi сцямнее, то я (каб Кукуруза быў у дзеда на вачах i не выклiкаў падазрэння) спакойненька перанясу ўсё ў човен.

А заўтра...

РАЗДЗЕЛ XIII

Рабiнзон Кукуруза высаджваецца на бязлюдны востраў

Ранiца наступнага дня. Сонечная, звонкая, галасiстая: пеўнi спяваюць, гусi гагочуць, каровы мукаюць. Я прытаiўся каля плота i назiраю, што робiцца на падворку майго сябра.

Падрыхтоўчыя работы ўжо закончаны. Усе набыткi Рабiнзона Кукурузы ўжо ў чоўне: i бярданка, i вудачка, i лiхтарык, i лыжка, i канькi (на зiму), i сякера (на жаль, адна, ды i тая старая), i шмат чаго iншага. Чарвякоў поўненькая ржавая банка з-пад бычкоў у тамаце (я слова "бычкi" закрэслiў i напiсаў алоўкам "чарвякi", атрымалася "чарвякi ў тамаце"). I харчу цэлая торба. I нават дзве таблеткi пiрамiдону (на выпадак хваробы). Адным словам, усё ў парадку.

Цяпер засталося галоўнае - адпрасiцца ў дзеда.

Дзед сядзiць на калодзе. Кукуруза ходзiць каля яго i канючыць:

- Дзеду!

- Га?

- Дык я пайду да цёткi Ганны ў Пяскi.

- Адчапiся.

- Дзеду!

- Га?

- Дык я пайду.

- Адчапiся, табе сказана. Iдзi ўрокi вучы. Двоечнiк.

Памаўчалi трошкi. Потым зноў:

- Дзеду!

- Га?

- Мне з вамi сумна.

- Мне што, на галаву стаць, каб развесялiць цябе?

- Я да цёткi Ганны пайду. Там жа Ярынка. Я яе колькi ўжо не бачыў.

- Калi яна дома, дык ты толькi б'ешся з ёй, а тут, бач, засумаваў...

- Я вам i самасад прынясу. Вы ж ведаеце, якi ў цёткi Ганны самасад.

- У мяне свой не горшы. Адчапiся.

Зноў памаўчалi.

- Дзеду!

- Га?

- Дык я пайду? Так?

- От прычапiўся як смала. А ўрокi?

- Дык я ж кнiжку вазьму i там буду вучыць. Вось запытаеце тады ў цёткi Ганны.

Я прыцiх i думаю: "Ох, i цяжка ў наш час уцякаць на бязлюдны востраў!"

- Дзеду!

- Га?

- Я толькi на пару дзён. З мяне ж уся вёска смяецца пасля ўчарашняга... От вы якi!

- А не швэндайся дзе не трэба! Хто цябе ў кукурузу пагнаў?

Зноў памаўчалi.

- Дзеду!

- Га?

Доўга канючыць Кукуруза. Нарэшце дзедава цярпенне канчаецца, i ён кажа:

- От чортава стварэнне! Зусiм замучыў. Ну, iдзi ўжо, каб я цябе не бачыў. Толькi на пару дзён, не больш. Але калi цётка Ганна скажа, што ўрокi не вучыў, - атрымаеш... Двоечнiк!

Кукуруза не стаў затрымлiвацца, хуценька пабег у хату, схапiў "Граматыку" i - да варот. Тады раптам спынiўся, аглянуўся, патупаў на месцы, уздыхнуў:

- Бывайце здаровы, дзеду. Добры вы... Я заўсёды ведаў, што вы добры...

- Iдзi-iдзi! - буркнуў дзед. Хiба ён ведаў, што Кукуруза развiтваецца з iм на дваццаць восем гадоў, два месяцы i дзевятнаццаць дзён...

На вулiцы я далучыўся да Кукурузы.

Моўчкi дайшлi мы да рэчкi, моўчкi селi ў човен i моўчкi паплылi.

Толькi Сабакевiч, калi бег за намi, гаўкаў весела i iмкнуўся схапiць за лытку то мяне, то Яву. Не разумее ўрачыстага моманту дурное сабачанё.

Не сказаўшы нi слова, павеславалi мы да вострава. Не кажучы нi слова, перанеслi ўсе рэчы на палянку.

I вось у апошнi раз стаiм на беразе каля чоўна. Насупiўшыся, дзяўбём наскамi чаравiкаў зямлю. Стаiм i ўздыхаем. Трэба развiтвацца, а мы не ведаем, што гавораць у такiх выпадках на развiтанне. Бо ж не на адзiн дзень развiтваешся, не на месяц, нават не на год. Яшчэ нiхто ў свеце не развiтваўся так надоўга.

Кукуруза нахiлiўся да Сабакевiча, пачухаў яго за вухам, узяў яго за пярэднюю лапу, пацiснуў:

- Бывай! Я б цябе тут пакiнуў, але сам не ведаю, як у мяне з харчамi будзе... Не бойся... Паўлуша цябе ў крыўду не дасць. Ты ж, Паўлуша...

- А як жа! - не даў я яму дагаварыць.

I замаўчаў, думаючы, якiм бы словам супакоiць яго на развiтанне.

- А тыя двое ўсё ж не шпiёны, - сказаў я. - Сапраўдныя шпiёны прыдушылi б нас тады ў кукурузе. I нiхто б не ведаў. Яны ж точна цяпер ведаюць, што мы за iмi сачылi. Так што яе хвалюйся - нiхто пра нас нi ў адной газеце не напiсаў бы, нi па радыё, нi тым больш па тэлевiзары...

Але Кукуруза на гэта нiчога не адказаў.

I зноў мы стаiм i маўчым.

- Ну дык што? Давай едзь ужо! - не вытрымлiвае нарэшце Кукуруза.

- А ты што, спяшаешся? - кажу я.

- Ды не, я нiчога, але наогул... Табе ж дахаты трэба. Хлопцы, мабыць, зараз у футбол на выгане гуляюць.

- Ат! - махаю рукой. Маўляў, не патрэбны мне нi футбол, нi хлопцы. А сам думаю: "Няўжо Кукуруза нiколi не будзе ў футбол гуляць? Вось бедны хлопец!" I так мне стала яго шкада! Такi ж добры варатар быў! Сапраўдны Леў Яшын мог бы з яго вырасцi.

Уздыхнуў я, палез у кiшэню i выцягнуў адтуль сцiзорык.

- На, - кажу, - табе спатрэбiцца. Ты ж ведаеш, якi гэта сцiзорык. Як брытва. Такога нi ў кога няма.

Кукуруза ажно пачырванеў ад задавальнення. Ён заўсёды зайздросцiў мне з-за гэтага сцiзорыка i неаднойчы мяняцца прапаноўваў, ды я не хацеў.

Я яшчэ раз уздыхнуў, палез у другую кiшэню i выцягнуў карабок ад запалак. Там ляжаць кручкi для вудачак, якiя падараваў мне бацька. Цудоўныя кручкi! Цэлае багацце для рыбалкi. I маленькiя - на чырванапёрак, плотак i карасёў, i большанькiя - на яршоў, акунёў i ляшчоў, i вялiкiя - на шчупакоў, лiнкоў, i зусiм вялiкiя - трайчастыя - на самоў ды iншае рыбiнае звяр'ё.

- Лавi, - кажу, - на здароўе. Рыбай ты цяпер забяспечаны. Але знаеш, калi я да цябе як-небудзь прыеду, то i мне дасi палавiць. Добра? Вельмi прывык я да гэтых кручкоў.

Чаму я так сказаў - не ведаю. Я ж яшчэ нi разу iмi не лавiў. Мабыць, усё ж такi вельмi мне iх шкада. Нават больш, чым сцiзорыка. Кукуруза адчуў гэта:

- Ды навошта. Не трэба. У мяне ж ёсць.

Але не мог адарваць ад карабка захопленых вачэй. Хiба стане чалавек адмаўляцца ад такога падарунка? Не, не патрэбны мне кручкi. Кукуруза ж застаецца на бязлюдным востраве адзiн, як той зуб у роце дзеда Салiвона. I нiхто яго болей не ўбачыць. Нават лiст яму не напiшаш. А як жа, нельга. У яго ж няма адрасу. Ва ўсiх людзей на свеце ёсць адрасы, а ў яго няма. Гэтая нечаканая думка вельмi мяне расхвалявала.

- Слухай, - кажу, - так нельга. Выходзiць, у цябе цяпер няма адрасу.

- Ну дык што?

- Як - "ну дык што"? Адрасу няма, разумееш! Атрымлiваецца, што ты наогул на свеце не жывеш.

- А што я магу зрабiць? - разгубiўся Кукуруза.

- Трэба неадкладна неяк назваць востраў. Будзе назва, тады i адрас будзе.

- Давай. А я што - супраць? Толькi як?

- Хiба я ведаю? Астравы па-рознаму называюцца. Востраў iмя Ўрангеля, востраў Мадагаскар, востраў Таймыр. Не, гэта, здаецца, паўвостраў. Ну, як-небудзь так.

- Ну, няхай будзе востраў Мадагаскар. Прыгожая назва. Мне падабаецца.

- Ды ўжо ж ёсць Мадагаскар. Патрэбна назва невядомая.

Кукуруза задумаўся. Доўга варушыў вуснамi, мабыць, перабiраючы ў памяцi назвы. Потым сказаў:

- А ведаеш што - няхай будзе iмя Пераэкзаменоўкi. Пераэкзаменоўка мяне сюды прывяла. Такой назвы яшчэ няма - ручаюся.

Я не стаў спрачацца. Так на карце свету (хаця пра гэта яшчэ нiхто не ведаў) з'явiлася новая геаграфiчная назва - востраў Пераэкзаменоўкi. Хто ведае, можа, калi-небудзь школьнiкi будуць нават вучыць пра гэта на ўроку. "Востраў Пераэкзаменоўкi. Вядомы тым, што на iм правёў у самоце амаль трыццаць год вучань пятага класа Рабiнзон Кукуруза". I нейкi целяпень атрымае двойку за тое, што не будзе пра гэта ведаць.

- Не дрэйфi, Рабiнзон, усё будзе добра, - бадзёра сказаў я. - На такiм востраве не тое што дваццаць восем - сто гадоў пражыць можна. Абы рыба клявала.

- Я таксама так думаю.

- Ну, бывай!

- Бывай.

Я кiнуў у човен Сабакевiча i сеў сам. Кукуруза раптам уздыхнуў i цiха сказаў:

- Ты прабач мяне, Паўлуша, што я ў мiнулым годзе цябе пры ўсiх у лужыну штурхнуў. Прабач.

Я таксама ўздыхнуў i цiха сказаў:

- А ты прабач, што я тады, памятаеш, тваю шапку на вярбу закiнуў. I наогул, прабач, калi што не так.

- Бывай! - сказаў Кукуруза.

- Бывай! - сказаў я i нарэшце адпiхнуўся ад берага.

Апошняя сувязь Рабiнзона Кукурузы з людзьмi перарвалася. Ён застаўся адзiн на бязлюдным востраве.

Цяпер нават калi б ён i захацеў вярнуцца дадому, то не змог бы гэта зрабiць сам, без старонняй дапамогi. Бо ў яго не было чоўна. А без чоўна з нашых плаўняў выбрацца немагчыма - утопiшся, як сляпое кацяня.

Я прапанаваў, каб ён пакiнуў сабе наш "падводны", але ён катэгарычна адмовiўся.

- Гэта несур'ёзна, - сказаў ён. - Гэта была б нiбыта нейкая прагулянка: надакучыла - вярнуўся. Калi б у Рабiнзона быў транспарт - чорта з два ён сядзеў бы так доўга на востраве! Не, трэба па-сапраўднаму. Нiякiх чоўнаў, нiякай магчымасцi вярнуцца.

Мужным чалавекам быў Рабiнзон Кукуруза.

РАЗДЗЕЛ XIV

Першы дзень на бязлюдным востраве. Раздзел, расказаны Рабiнзонам Кукурузай свайму сябру i аднакласнiку Паўлушу

Дык вось, як адштурхнуўся ты ад берага i адплыў, знiк за чаратамi, толькi бурбалкi пасля чоўна на вадзе засталiся, то такая цiшыня раптам наступiла нiколi я такой цiшынi не чуў (нават тады, калi мне вушы пасля аднаго стрэлу з бярданкi залажыла). Стаю я i не дыхаю, як скамянеў. Цiха-цiха... I толькi неба, здаецца, звiнiць, - нiбы мяне вялiзнай блакiтнай мiскай накрылi. I пад той мiскай адзiн, як мышаня пад сiтам, i нiкуды не дзенешся.

Стаю я i, што рабiць, не ведаю. I спяшацца мне не трэба, i рабiць няма чаго. Хоць стой, хоць цераз галаву куляйся - усё роўна. Нiхто не бачыць, нiкому да гэтага справы няма.

Не па сабе мне было. I галоўнае, думка гняла, што самастойна адсюль я не выберуся. Хоць крычы, хоць галавой аб дрэва бiся - нiчога не дапаможа. Я не ведаю, што i рабiў бы, калi б раптам не адчуў, што есцi хачу. Ты памятаеш, я так хваляваўся i спяшаўся, што дома нават добра не паснедаў. Гэта адразу мяне астудзiла. Вырашыў налавiць рыбы. Выбраў мясцiнку добрую, разматаў вудачкi, нажывiў, закiнуў. Чакаю. Сяджу, на паплаўкi гляджу i чакаю. Чакаю, чакаю, чакаю... Паплаўкi - анi дрыгнуць! Не клюе. Я ўжо i на чарвякоў пляваў, i мяняў iх, i з месца на месца пераходзiў - няма клёву, i ўсё тут. А голад мяне ўсё мацней дапякае. Сяджу я, слiну каўтаю i шапчу: "Клюйце, рыбкi! Клюйце, калi ласка! Я ж есцi хачу". А паплаўкi, як цвiкi з дошкi, тырчаць сабе з вады, i ўсё. Няма рыбы. Плавае мой сняданак пад вадою, i нiяк яго не дастаць. Нервуюся я, раз-пораз вудачкi выцягваю, але толькi з аднымi чарвякамi. Хоць ты гэтыя чарвякi еш. Цьфу!

Сам разумею, што час не падыходзiць для клёву, ведаю ж добра, што клюе цi на свiтаннi, цi надвячоркам, але ад гэтага лягчэй не робiцца. Не чакаць жа да вечара - жывот падцягне, зусiм змарнею. Кончылася тым, што я зачапiўся кручком за корч. Прапаў кручок - адзiн з лепшых, якi ты мне падараваў. Раззлаваўся я, плюнуў i пайшоў да торбы з харчам - не мог болей вытрымаць. Як дапаў палавiну торбы ўмалоў. Наеўся, як дурны мыла. Лёг на зямлю, драмаць пачаў i непрыкметна заснуў. Доўга, мабыць, спаў, прачнуўся, адчуваючы, што пячэ. Сонца смажыцца на небе, як яешня на скаварадзе. Мац-мац - шчокi агнём гараць. Апёкся я на сонцы. Пайшоў памыўся - пячэ. Мокрай зямлi наляпiў - пячэ. Успомнiў смятанай або кiслым малаком трэба. Ды дзе ж яе возьмеш - смятану! Вось калi я адчуў, што бязлюдны востраў - гэта бязлюдны востраў, а не наш калгас "Светлая зара", дзе смятаны цэлыя стаўкi. А мне б зараз толькi лыжку альбо хоць бы паўлыжкi. Ох i пячэ! Залез я ў будан. Цёмна, халадок. Паляжаў трошкi, бо хоць i пячэ, а жыць жа трэба. Нельга ж дваццаць восем гадоў у будане праляжаць. Вылез я, узяў сякеру, сцiзорык твой i пайшоў выразаць тапарышча.

Знайшоў добрую сухую галiну, выразаў тапарышча, пачаў абстругваць нажом i раптам скабку загнаў у палец. Ды такую балючую - пад самы пазногаць. Смакчу не высмоктваецца, зубамi цiсну - нiчога! Эх, iголкай бы, iголка б адразу выцягнула. "А дзуськi! - сам сабе злосна. - У вёску па iголку трэба бегчы. Бяжы, чаму ж ты не бяжыш?" Ледзь не заплакаў я - такую патрэбную рэч, як iголка, забыў. Узяў кручок, пачаў калупаць. Але вельмi калупаць баюся. Там жа на канцы зазубiна: калi загонiш, дык не тое што са скабкай, але i з кручком у пальцы будзеш хадзiць. Ох i памучыўся ж! Аж успацеў. А скабку ўсю так i не выняў - маленькi кончык застаўся. I потым доўга балела. Добра, што хоць не нарвала.

Сонца пачало садзiцца, i я зноў захацеў есцi. На торбу нават глядзець баяўся, бо ведаў: калi падыду да торбы, то заўтра давядзецца зямлю грызцi. Рыба, толькi рыба магла выратаваць мяне ад голаду. Я зноў закiнуў вудачку. I на гэты раз мне пашанцавала. Эх, Паўлуша, як я ўзрадаваўся, калi нарэшце выцягнуў першага печкура! Ён быў маленькi, як палец, але ён быў для мяне даражэйшы за таго паўметровага шчупака, якога мы з табой злавiлi мiнулым летам. Ён трапятаўся на кручку, а маё сэрца трапяталася ў грудзях. Я нават пацалаваў яго. Потым пайшлi акунькi, чырванапёркi, карасiкi... Я так захапiўся, што не заўважыў, як перакулiлася банка з чарвякамi. А калi заўважыў, яны ўжо распаўзлiся па ўсiм беразе. Я ажно падскочыў. Ой-ёй! Без чарвякоў i рыбы не будзе. Куды ж вы ўцякаеце, чарвякi? На каго мяне пакiдаеце, даражэнькiя?

Упаў я на каленi, давай поўзаць па беразе ды збiраць. Але большасць ужо пахавалася. Ды i цямнець пачало. Ледзь-ледзь чвэрць банкi назбiраў. Рыбу болей не лавiў, вырашыў чарвякi эканомiць.

Распалiў я вогнiшча, пачысцiў тую драбязу, што злавiў, пачаў юшку ў старой каструльцы варыць. Вару я i заўважаю, што нешта хутка вада выкiпае - не паспяваю далiваць. I пад днiшчам нешта шыпiць. Паглядзеў - а гэта ж мая каструля цячэ-працякае. I як я раней не заўважыў, што там дзюркi?! Ледзь не заплакаў ад гора. Што ж мне цяпер рабiць? У такой жа каструлi толькi глiну мясiць, а не юшку варыць. Гэта ж рэшата, а не каструля. А iншай у мяне няма, i пазычыць няма ў каго. На бязлюдным востраве я. Добра было Рабiнзону Круза. Усё патрэбнае яму мора на бераг выкiдала пасля караблекрушэння. Усё, нават грошы.

Захацеў сабе дваццаць сякер - на табе дваццаць сякер. Захацеў сарочак шаўковых - на табе сарочкi шаўковыя... А мне хоць бы адну каструльку, што не цячэ. Хоць бы адненькую! Ды дзе там. Хiба дачакаешся тут, у плаўнях, караблекрушэння? Хоць сто гадоў чакай! Вось пацярпеў караблекрушэнне кiеўскi паляўнiчы Папуша, утапiў стрэльбу, але што мне з таго. У мяне свая бярданка ёсць. А то яшчэ некалi дзед Салiвон у райцэнтр на рынак бульбу вёз i перакулiўся. Ды хiба ён дасць дабру прапасцi, да поўначы бараду ў вадзе мачыў, па картоплiне з дна збiраў. Потым тыдзень чарапашкi i раску з барады вычэсваў. Не, на караблекрушэнне спадзявацца не варта. Пасёрбаў я з агiдай недавараную юшку, што не паспела выцячы, пажаваў напаўсырую рыбу i сяджу.

Ужо зусiм сцямнела, ноч сваю чорную апранаху на мяне накiнула. Нават зорак на небе не вiдна - хмарна. Толькi вугалькi ў дагарэлым вогнiшчы.

Ты ж ведаеш, я не баязлiвы, але... У жываце холадна робiцца, i адтуль у сэрца страх перабiраецца - слiзкi i агiдны. Трэба нешта рабiць, бо ён зараз сэрца сцiсне, i нiкуды не дзенешся. Палез у будан, намацаў лiхтарык, засвяцiў. Знайшоў сшытак па мове (ты ж ведаеш, я i сшыткi i "Граматыку" на дзедавых вачах узяў - нiбыта ў цёткi буду вучыцца). Аловак адшукаў у торбе.

Табе цiкава, цi праўда, што я ўрокi вучыць збiраўся? Не! Каб ты ведаў Рабiнзон Круза на востраве дзённiк пiсаў, запiсваў усе падзеi, якiя з iм здаралiся. Што ж я горшы за яго? Я таксама, як i ён, на востраве. А на востраве без дзённiка нельга.

Ну, усё па парадку я пiсаць не ўмею. Я табе не пiсьменнiк. Вырашыў я кораценька запiсваць толькi факты - дрэнныя i добрыя. Правёў па сярэдзiне лiста ў сшытку рыску, раздзялiў яго такiм чынам на дзве палавiны - левую i правую. У левай зверху напiсаў "Прыгоды" (гэта добра, гэта для мяне, ты ж ведаеш, наогул галоўнае, дзеля гэтага я на востраў высадзiўся, без прыгод маё жыццё - не жыццё, асаблiва на востраве). На правай палавiне напiсаў зверху "Непрыемнасцi" (што ж зробiш, бывае).

Доўга я думаў, доўга грыз аловак i нарэшце напiсаў. I вось што ў мяне атрымалася:

Прыгоды

1. Налавiў рыбы i з'еў.

Непрыемнасцi

1. Апёкся на сонцы.

2. Загнаў пад пазногаць скабку.

3. Згубiў кручок (адзiн з лепшых).

4. З'еў паўторбы харчу.

5. Уцяклi амаль што ўсе чарвякi.

6. Працякае каструля, i я не знаю, у чым юшку варыць (хоць у жменi вары).

Як бачыш, адна прыгода i тая дробная, як пячкурык. А непрыемнасцей ажно шэсць, i ўсе вялiзныя, як акулы.

Усё гэта я пiсаў, прыцiскаючы локцем сшытак да калена i чыркаючы сабе над вухам лiхтарыкам, таму што вогнiшча ўжо дагарэла, а зноў яго распальваць мне не хацелася (толькi не думай, не таму, што хмызняк трэба было ў цемры непрыветлiвай збiраць).

Лiхтарык у мяне, ты ж ведаеш, "дынамiчны", вечны, нiякiх батарэек не трэба. Пачвыркаеш - i светла. Не чвыркаеш - няма святла. Чвыркай сабе i пiшы. Або не чвыркай i не пiшы. Я чвыркаў. Паўгадзiны пасля гэтага ў мяне ў вуху гудзела. I рука адзервянела, нiбыта я локцем аб край стала стукнуўся.

Напiсаў я i думаю - усё, дзень скончыўся i больш нiчога не будзе.

Спаць не хочацца - удзень выспаўся. Я сеў на беразе, абхапiў рукамi каленi, i думкi розныя ў галаве снуюцца: пра вёску, пра школу, пра цябе (што ты там зараз парабляеш, спiш, пэўна)...

Ражок месяца з-за хмаркi вытыркнуўся - як шабля, - асвятлiў плёс серабром.

Нябачныя качкi прасвiсталi-прашалясцелi крыламi над галавою, i зноў цiха. Ветру няма, i нават заўсёды шапаткiя чараты маўчаць, не перашэптваюцца мiж сабою.

Я гляджу сабе на ваду i думаю.

Ажно раптам цень упаў на плёс: доўгi-доўгi, бо якраз супраць месяца. З-за чаратоў выплыў човен - без гуку, без усплёскаў, як прывiд. I гэта было самае страшнае (нiбыта ў сне). У чоўне на поўны рост стаяў нехта высачэзны i доўгiм вяслом нячутна правiў. Я залыпаў вачамi - цi не прывiд?! Не! Човен плыў проста да вострава. Рабiўся большым, большым, як на экране ў кiно: каля самага берага павярнуўся i знiк за прыбярэжнымi карчамi. Сэрца маё так забухала ў грудзях, што зямля задрыжала. Хто гэта?! Хто гэта ноччу ў плаўнях? Вадзянiк? Вядзьмар? Нячысцiк?.. Ды што гэта я? Толькi старыя непiсьменныя бабулi ў гэта вераць. А я ж пiянер! Барабаншчык! Я веру ў радыё, у тэлевiзар, у касмiчныя ракеты! I адразу ж успомнiў пра Гуньку... Таго самага прыдуркаватага Гуньку, якi два гады таму знiк, прапаў у плаўнях... Гунька! А што, калi гэта Гунька? Што, калi ён таксама, як я, жыве ў плаўнях, на бязлюдным востраве? Гунька! Ён жа вар'ят, нiчога не разумее. Ён можа ўбачыць мяне, падумаць, што я нейкi злы дух (чаго б гэта звычайны хлопец апоўначы быў у плаўнях!), i задушыць. Задушыць - i нiчога яму не дакажаш. Хоць крычы, хоць плач, хоць прасi... Нiбыта слiмакi пачалi поўзаць у мяне па спiне - халодныя, слiзкiя, мокрыя. Нiбыта хтосьцi шворку зацягнуў на шыi - дыхнуць нельга.

Я замёр, прыслухаўся. Нават сэрца, здалося, спынiлася, каб я лепш чуў. З-за кустоў пачуўся ўсплёск, нешта шубоўснула ў ваду, нiбыта некага выкiнулi з чоўна. Можа, гэта Гунька некага вёз i ўтапiў? Цяпер мая чарга. Я не мог больш усядзець на месцы. Я падхапiўся, адступiў некалькi крокаў адзервянелымi нагамi да будана. I раптам на некага наткнуўся... Нехта вялiзны схапiў мяне пруткiмi рукамi за плячо. Спалоханы войк захраснуў у маiм горле - не вырваўся. Я ўздрыгнуў, убрыкнуў некага нагамi, упаў. Хтосьцi навалiўся на мяне, драпнуў мяне па твары i...

Тут расказ Рабiнзона Кукурузы абрываецца, бо Паўлуша ў гэтым месцы войкнуў, перабiў i пачалася размова, якой чытач не зразумее, пакуль не пачуе пра тое, што здарылася ў той дзень i тую ноч з Паўлушам Заўгародным.

РАЗДЗЕЛ XV,

якi зноў расказвае Паўлуша Заўгародны. Пра тое, што ён рабiў у той дзень i тую ноч

Прыехаў я з вострава Пераэкзаменоўкi, дзе пакiнуў свайго сябра Кукурузу на дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён. Выцягнуў човен на бераг. I адразу ўсхадзiўся яго ладзiць. Да абеду правазiўся, усе дзюркi наноў зашпакляваў i прасмалiў добра. Працаваў заўзята - гэта ж наш з Кукурузай човен, з якога мы яшчэ падводную лодку хацелi зрабiць, дык няхай гэты наш човен будзе ў парадку. Я нiбыта выканаў нейкi абавязак перад Кукурузай.

Пакуль быў заняты работай, дык яшчэ нiчога, а як пайшоў пасля абеду на вулiцу, як глянуў на тую высокую таполю за варотамi, каля якой мы кожны дзень сустракалiся з Кукурузай з самай ранiцы, каб не разлучацца да позняга вечара, дык такая нуда мяне ахапiла, хоць плач. Такой бязлюднай здалася мне вулiца, уся вёска, увесь свет - нiбыта бязлюдны востраў. Ёсць людзi - i няма iх, бо няма сярод iх майго найлепшага сябра.

I сабакi нiбыта не гаўкаюць. I пеўнi не спяваюць. I каровы не мукаюць. Нiбыта прапалi гукi ў наваколлi - так вось у кiно бывае.

Сноўдаюся па вёсцы, месца не знаходжу. I кожны куточак, кожны кусцiк i дрэўца кожнае пра яго мне нагадваюць. Вось тут мы ў цуркi-палкi заўсёды гулялi. У гэтых кустах хавалiся, калi шчыглоў лавiлi. На гэтым дрэве змаганне верхалазаў было. Памятаеш, тады яшчэ галiна пада мной паламалася i я дагары нагамi на суку павiс, а потым упаў проста на галаву i думаў, што галава мая ў плечы зусiм угрузла - дыхнуць не мог. Гы-гы! А ты не смяяўся, ты мне штучнае дыханне рабiў. Думаеш, я гэта забуду!

А вунь стары калодзеж, з якога мы, не, з якога ты Сабакевiча выцягнуў. Не думай, я яго даглядаю. Толькi што яму вось такi кавалак мяса даў. За абедам не з'еў, для яго збярог. Так што не хвалюйся.

А вунь будыначак Фарадзеевiча, дзе мы... З форткi выходзiць гурт юннатаў на чале з Фарадзеевiчам. Нешта ўзрушана абмяркоўваюць.

- Глабулус... Наш глабулус... кiеўскiя юннаты... прафесар... блiскучыя вынiкi... толькi б не асаромецца... - далятаюць да мяне абрыўкi сказаў.

А, навошта мне ваш глабулус, вашы вынiкi, калi няма са мною лепшага сябра! Калi ён на бязлюдным востраве... Усё роўна мне, усё роўна...

Гурр... - грузавiк праехаў. Кныша. I ў кабiне з Кнышом - Бурмiла. Куды гэта яны? А, няхай едуць куды хочуць!

Быў бы ты, мы абавязкова ззаду прычапiлiся б. А як жа. А самому... Нецiкава мне аднаму. Не ловяцца шпiёны. Калектыўная гэта справа.

Да позняга вечара блукаў я, самотны, па памятных для мяне мясцiнах.

Нарэшце лёг спаць. Ляжу, а мне не спiцца. Я думаю. За вокнамi цёмна - хоць вока выкалi. На небе нi зорачкi - хмарна.

Што робiць там, на бязлюдным востраве, мой сябар Кукуруза? Цi спiць? Навокал нiкога. Дагарэла вогнiшча, i з усiх бакоў насоўваюцца чорныя хiмерныя ценi. А ён адзiн, няма з кiм словам перакiнуцца, толькi слухае, як стукае яго сэрца.

А што, калi здарылася з iм якая-небудзь бяда i крычыць, клiча ён на дапамогу, i нiхто-нiхто не чуе, толькi лупатыя жабы раўнадушна крумкаюць у адказ, качары ў чаратах кракаюць i рэха стогалосае коцiцца-коцiцца па вадзе i не дакочваецца да людзей, губляецца, заблытваецца ў густых чаратах. Хто яму дапаможа, хто выратуе?!

Я ляжу, напружыўся ўвесь, затаiўшы дыханне. I раптам пачулася мне, што недзе далёка-далёка разнеслася тонкае i сумнае: "Аа-а-а!" Цi гэта ледзь чутны гудок цягнiка на далёкiм паўстанку, цi гэта сапраўды голас - цi зразумееш. Але сэрца ўжо шалёна б'ецца ў грудзях, i чамусьцi я ўпэўнены, што сябар у бядзе. I нiхто ж, нiхто не ведае, дзе ён. Акрамя мяне. I нiхто туды дарогi не знойдзе.

Не, не магу я спакойна спаць, калi друг у бядзе. Не магу.

- Мама, - кажу, - я пайду на сена спаць. Горача вельмi.

- Iдзi, - спрасонку кажа мацi. - Толькi коўдру вазьмi, накрыйся добра.

Я бяру коўдру i выходжу з хаты. I адразу трапляю ў густую i нават, здаецца, лiпучую цемрадзь. Iду амаль што навобмацак, як сляпы. Каб неспадзеўку не рыпнуць форткай, крадуся ў сад i ўжо там перамахнуў цераз плот. Iду па вёсцы, як па лесе, - цемра i цiшыня. Толькi ў адным месцы блымае агеньчык. Гэта на слупе каля сельсавета гарыць лiхтар. Вецер гайдае яго, i круглая светлая пляма коўзаецца ўзад-уперад па зямлi. А далей зноў цемра. Я двойчы ўжо спатыкнуўся i ледзь не ўпаў. Але вось i рэчка. Тут трошкi святлей. Цьмяна блiшчыць вада. Я сядаю ў човен, асцярожна, каб не намачыць, кладу на нос коўдру (чаго я яе ўзяў, сам не ведаю) i адплываю. Рукi мае - як бы i не мае. Грабуць механiчна - я iх амаль не адчуваю. I ўсё цела не маё: нейкае драўлянае. I галава не мая. Нiбыта ўсё не ў сапраўднасцi адбываецца, а ў мроях. Шалясцяць чараты, нiбыта па спiне маёй шкрабаюць.

Толькi б не збiцца з дарогi, толькi б не заблудзiцца! Першы плёс. Струга. Другi плёс. Цяпер направа. Вунь той гнiлы астравок, каля якога тануў Кукуруза. Правiльна. Добра плыву. З-за хмар выглянуў месяц, i не толькi ў плаўнях, а i ў душы маёй адразу зрабiлася святлей i весялей. Яшчэ трохi, яшчэ... Ужо блiзка. Вунь яшчэ адна струга. Потым паварот i - нiбы з вузенькай вулiчкi выбраўся я на вялiзную плошчу. Шырокi роўны плёс пасерабрыўся рагатым месяцам. I раптам зялёная купiна вострава здалася гiганцкай казачнай гарой сярод бязмежнага мора, i да той гары далёка-далёка, а сам я маленькi-маленькi, як камар.

Здалося мне, што я нават бачу незвычайна прыгожыя гарады на схiлах гары, з палацамi, з высокiмi вежамi (гэта пераплялiся вербавыя галiны), i коннiкаў нават бачу, што iмчаць па горных павiлястых дарогах (цi не птушка паварушылася ў чаратах), i нават чую цокат капытоў (гэта звiнела ў вушах ад цiшынi). Вось як часам пераблытвае ўсё чараўнiк-месяц.

I тым больш невераемным i фантастычным здалося мне тое, што я раптам убачыў. А ўбачыў я велiчэзную шэрую постаць на чоўне каля самага берага - нiбы казачны волат Гулiвер трапiў у краiну лiлiпутаў. Я ўздрыгнуў ад нечаканасцi. Хто гэта? Кукуруза? Але ж у яго няма чоўна. Нейкi рыбак? Але ж рыбакi нiколi так далёка ў плаўнi не заплываюць, ды яшчэ ноччу. Рыба каля самай вёскi выдатна ловiцца...

Кныш? Бурмiла?

Сэрца ў мяне пакацiлася-пакацiлася некуды ўнiз... Тым часам той човен знiк за прыбярэжнымi чаратамi. Мне так захацелася павярнуць назад i штосiлы пусцiцца наўцёкi. Але я стрымаўся. Там жа на востраве Кукуруза, мой сябар, зусiм адзiн. Я плыву да яго на дапамогу. А можа, менавiта цяпер, у гэтую хвiлiну, мая дапамога вельмi-вельмi патрэбна. У мяне ж човен. I калi незнаёмы, якога я толькi што бачыў, сапраўды Кныш або Бурмiла, хоча нарабiць бяды майму сябру, я выратую яго - мы ўцячом на чоўне. Хутчэй, хутчэй! Я налёг на вясло i скiраваў човен да берага - вядома, з iншага боку. Прыстаў, вылез i асцярожна пачаў красцiся. Кукуруза, напэўна, у будане - можа, i спiць, бо не чутна нi гугу. Клiкаць яго небяспечна - адразу звернеш на сябе ўвагу таго тыпа.

Ох, як цёмна, якiя карчы. Нiчога не вiдна. Раптам там, дзе быў незнаёмы, нешта шубоўснула ў ваду. Сэрца ў мяне спынiлася. Што гэта?.. Што? Ой! А што, калi гэта... ён ужо ўтапiў майго сябра?! Халодны пот абсыпаў мой лоб. Мiнула хвiлiна, другая. Я стаяў у абсалютнай цемры, выцягнуўшы ўперад рукi, i не мог паварушыцца. I раптам... раптам на мае рукi нехта наткнуўся. Вялiзны, як мядзведзь. Рукi мае мiжволi канвульсiўна сцiснулiся, учапiлiся ў яго грудзi, адпiхваючы. У наступны момант я адчуў страшны ўдар па нагах i паляцеў на зямлю. Але чамусьцi не назад, а наперад, на яго. Мабыць, ён падбiў мяне i кiнуў на сябе. Я войкнуў i шалёна пачаў малацiць рукамi i нагамi, вырываючыся. Драпнуў па нечым мяккiм, здаецца, па аблiччы, штосiлы рвануўся, скочыў на ногi i кiнуўся наўцёкi. Я iмчаўся цераз карчы, ламаючы галiны, спатыкаючыся i налятаючы на дрэвы. Але я не адчуваў болю нi ад драпiн, нi ад удараў. З разгону ўскочыў я ў човен i, схапiўшы вясло, штосiлы пачаў грэбцi ад берага. Я нiколi не веславаў так шалёна, човен ляцеў, як ракета. Увесь час я ў панiцы азiраўся - цi не гонiцца ён за мной. Не! Пагонi не было. Апамятаўся я толькi тады, калi прыстаў да берага каля сяла. Я ўвесь час трымцеў ад напружання, стомы, перапалоху. Але, нягледзячы на стомленасць, па вёсцы я таксама не iшоў, а бег амаль што ўвесь час - у поўнай бяспецы я мог адчуць сябе толькi ў сваiм двары. Мокры канец коўдры (намачыўся ўсё ж такi) ляпаў мяне па спiне, нiбыта падганяў. Як палена, упаў я ў сена каля паветкi i доўга ляжаў зусiм нерухома аддыхваўся. У галаве, нiбыта ў сапсаваным тэлевiзары, мiльгалi адрывiстыя кадры толькi што перажытага. Што ж здарылася? Хто гэта быў? Няўжо Кукуруза загiнуў? Што рабiць? Можа, пабудзiць бацьку, усё расказаць, сабраць людзей i туды... А калi Кукуруза не загiнуў? Я ж не ўпэўнены ў гэтым. Тады яго таямнiца раскрыецца i атрымаецца, што я здраднiк. О не! Здрадзiць сябру - гэта жахлiва. Я нiколi не пайду на здраду. Усё, што хочаце, толькi не гэта. Што ж рабiць? Што рабiць? Доўга я мучыўся гэтым пытаннем, але так нiчога i не змог прыдумаць. Нарэшце стома i сон перамаглi, i я заснуў.

Начная прыгода была настолькi невераемнай, што калi я ранiцай прачнуўся, то нават падумаў спачатку, цi не прыснiлася мне гэта.

Ды вось да мяне падышла мацi, нахiлiлася:

- Ну, як спалася на вулiцы, сынок? О, чаму гэта коўдра мокрая? Хiба ноччу быў дождж? Цi, можа... - мацi ўсмiхнулася.

Я густа пачырванеў.

- Ды што ўжо... гэта... гэта... я... вады захацелася, кружку сюды ўзяў i разлiў выпадкова.

Добра, што мацi спяшалася даiць карову i не пачала распытваць.

Начная прыгода ўспомнiлася мне з усiмi падрабязнасцямi. Але цяпер яна не здавалася мне такой жахлiвай, як ноччу. Можа, таму, што ранiца была сонечнай i вясёлай, а, як вы ведаеце, усе начныя страхi ранiцай перайначваюцца. Ноччу ўсё здаецца яшчэ страшнейшым ад таго, што цёмна i цiха i людзi спяць. А ранiцай свецiць сонца, шчабечуць птушкi, бразгаюць вёдрамi жанкi каля калодзежа i навокал людзi. Я быў бадзёры i энергiчны. На востраў! Неадкладна трэба на востраў. Даведацца, як жа там сябар - цi жывы...

Хуценька памыўшыся, я пабег у хлеў. Мацi яшчэ даiла. Цялё таксама лезла да каровы. Мацi адганяла яго: "Пайшло! Пайшло!"

- Мама! - паклiкаў я. - Дайце малака хутчэй, калi ласка, бо я бягу.

- Куды гэта ты? Зараз снедаць будзем.

- Ды потым. Я не хачу. Я малака толькi. Я з хлопцамi дамовiўся на рыбу.

- Хоць хлеба вазьмi.

Выпiў я шклянку малака, схапiў вялiкi акраец хлеба - за пазуху - i на вулiцу з усiх ног. За вароты выбег i з разгону проста на дзеда Вараву наскочыў - не заўважыў. Аж пахiтнуўся ён.

- Цьфу на цябе! - буркнуў сярдзiта. - Бач, разагнаўся, як голы ў лазню!

- Прабачце! Добрай ранiцы, дзеду!

- Здароў! Куды гэта цябе нясе? Як, не раўнуючы, сабакi гоняцца ўслед. Людзей з ног збiваеш.

- Ды я на рэчку, на рыбалку з хлопцамi дамовiўся.

- Праспаў, гультай? - ужо спачувальна i дакорлiва запытаў дзед: сам жа рыбак - разумее.

- Ага! Дык я пабягу. Прабачайце! - А сам думаю: "Эх, не ведаеце вы, нiчога не ведаеце, куды я спяшаюся. Калi б зналi, не тое б заспявалi..."

РАЗДЗЕЛ XVI

"Сягоння ноччу..." Таямнiца вось-вось раскрыецца

З трапяткiм сэрцам даплываў я да вострава. I чым блiжэй падплываў, тым больш трапятала маё сэрца: жывы цi нежывы, жывы цi нежывы...

I раптам радасць шалёным крыкам вырвалася з маiх грудзей:

- Ого-го-го!

Я ўбачыў яго. Жывенечкi i цэленькi стаяў мой дружа Кукуруза на беразе, вытыркнуўшы з карчоў галаву, i радасна ўсмiхаўся мне. Толькi нос у яго быў аблуплены i на правай шчацэ наўскасяк ружавела свежая драпiна. Але што гэта значыць для такога геройскага хлопца, як Кукуруза? Так сабе!

Калi я прыстаў да берага, мне хацелася кiнуцца i абняць яго ад радасцi, але я стрымаўся. Я толькi штурхнуў яго ў плячо i запытаў:

- Ну як? Як ты тут?

- Нiчога, - ляснуў ён мяне па жываце i адразу дадаў, узяўшыся рукою за шчаку i хiтаючы галавой:

- Тут такое было-о-о...

- Што?! - запытаў я, нiбыта нiчога не падазраваў.

- Ты ўсё роўна не паверыш, падумаеш, што я зманiў.

- Ну?

- Шпiёны на мяне ноччу нападалi. От табе й ну! Бiўся я. Так бiўся, як нiколi ў жыццi. Думаў, што загiну. Вось бачыш, - ён ткнуў пальцам у падзёртую шчаку, тады задраў сарочку i паказаў сiняк на рэбрах.

- Ну? Ну? - нецярплiва запытаў я. - Як жа яно было?

- Чакай. Я ўсё па парадку. - I Кукуруза пачаў расказваць мне ўсё тое, пра што вы ўжо ведаеце.

Калi ён дайшоў да апiсання бойкi з незнаёмым - як ён убрыкнуў нагамi, як незнаёмы ўпаў на яго i пачаў драпацца, - у мяне ў жываце раптам нешта засмяялася, прабулькала ў горле i вырвалася кароткiм гiкам.

Кукуруза ад абразы толькi хмыкнуў.

- Ты што - дурны? Табе, вядома, смех. Паспрабаваў бы ты.

- Ану, паўтары яшчэ раз, як яно ўсё было, - папрасiў я.

Кукуруза паўтарыў. Я пахiтаў галавой, уздыхнуў i сказаў:

- Гэта быў я.

Кукуруза вылупiў на мяне вочы, потым моўчкi скруцiў дулю i паднёс да майго носа:

- На!

Я адвёў яго дулю сваёй дуляй i паўтарыў:

- Гэта точна быў я... Глядзi, - я закасаў калашыну i паказаў на назе вялiзны сiняк. - Твая работа.

I расказаў усё, што здарылася са мной гэтай ноччу. Кукуруза толькi лыпаў вачамi.

- Дык выходзiць, што гэта... што гэта... бiлiся мы з табой? А мне ж здавалася, што быў нехта такi вялiзны...

- А мне, думаеш, не? Проста волат.

Мы пераглянулiся i раптам як зарагаталi.

- Вось здорава!

- Вось гэта штука!

- I як я мог цябе не пазнаць?

- А я?

- Хоць бы слова сказаў.

- А ты чаго ж - як вады ў рот набраў?

- З перапуду.

- З перапуду!

- А незнаёмы, значыць, i не вылазiў з чоўна?

- Не вылазiў.

- А куды ж потым падзеўся?

- Знiк недзе. Паехаў. Я на дрэва з перапалоху залез - усю ноч на галiне, як малпа, прасядзеў, аж да свiтання. I вачэй не звёў. Толькi як развiднела, унiз спусцiўся i задрамаў трохi.

- А чаго ён прыязджаў, як ты думаеш?

- А я ведаю? Не ў госцi ж да мяне, напэўна.

- А ты чуў, як нешта ў ваду боўтнула?

- Чуў, вядома. У мяне аж у жываце нешта здрыганулася.

- Можа, кагосьцi ўтапiлi? Га?

- Хто яго ведае.

- Дык, можа...

- Цыць! - Кукуруза раптам схапiў мяне за руку. - Прыгнiся.

Яшчэ не ведаючы, у чым справа, я паслухмяна прыгнуўся.

- Глянь! - прашаптаў Кукуруза.

На плёс выплыў човен. У iм сядзеў Кныш.

Човен плыў тым самым "курсам", што i ноччу. Каля вострава. Потым знiк за карчамi. Мы кiнулiся ў траву i паўзком - туды.

За тымi карчамi востраў канчаўся. Там нiкога не было.

- У човен!

Мы кiнулiся да пласкадонкi.

Кукуруза спынiўся.

- Узяць ружжо?

- Не трэба! - запярэчыў я, потым дадаў: - Няма калi.

Мы селi ў човен i пачалi наблiжацца да таго месца, дзе ноччу знiк незнаёмы. I хоць была ранiца, свяцiла сонца, сэрцы ў нас бiлiся трывожна - мы не ведалi, што нас чакае там, за карчамi. А што, калi сапраўды нешта жахлiвае...

За карчамi пачыналася струга. А навокал - густыя чараты. Шлях быў адзiн. Мы ўплылi ў стругу. Яна была вузенькая, але роўная i амаль што нiкуды не паварочвала.

Неўзабаве мы выплылi на невялiкi плёс i ўбачылi востраў. Я здзiўлена глянуў на Кукурузу. Гэта быў Высокi востраў. Вунь i Бурмiлаў будан "прэзiдэнцыя" - якраз каля берага. Я i не ведаў, што па гэтай струзе можна трапiць на Высокi востраў.

Мы асцярожна падплывалi да берага. Каля яго стаялi два чоўны.

З будана даносiлiся галасы Бурмiлы i Кныша. Iх не было вiдаць. Мабыць, сядзелi каля вогнiшча - курыўся сiнi дымок.

- Нядобра гэта... - дакараў Бурмiла. - Нядобра.

- Хопiць ужо - "нядобра"! Маральны кодэкс мне знайшоўся. А жакi ноччу хто ставiць?

- Ды што ты! Пару паставiў, гнiлых нейкiх, маленькiх. Туды i рыба не iдзе. Каб я так бога бачыў!

- Нiчога-нiчога. За гэта Савецкая ўлада таксама па галоўцы не пагладзiць.

- Але ж... Дык гэта ж зусiм iншая справа.

- Ну, калi ты такая цаца, дык i кацiся адсюль, не ўмешвайся. Каб я цябе тут i не бачыў. Сёння ноччу сам усё зраблю - i ўсё тут! I глядзi мне!

- Ды добра ўжо! Толькi хоць цяпер iдзi адсюль, бо як прыедуць тыя юннаты... Каму гэта трэба!..

Я схапiўся за вясло.

- Давай адсюль, ён зараз паплыве.

Добра, што чоўны ў нас такiя, што можна i носам i кармою (яна таксама вострая) плысцi. А то не развярнулiся б - вузка. Ды i не паспелi б. А так мы як узялiся - заднiм ходам у стругу, да вострава Пераэкзаменоўкi.

I толькi калi добра замаскiравалi човен у чаратах каля свайго вострава аддыхалiся.

Дык вось яно што! Значыцца, ноччу Бурмiла жакi ставiў. А мы ледзь не пазабiвалi адзiн аднаго.

Але што сёння ноччу Кныш будзе рабiць на Высокiм востраве?! Нават Бурмiла яго адгаворваў. Пэўна ж, не ў цуркi-палкi гуляць!

- А можа, ён хоча глабулус украсцi i за мяжу перадаць? - кажа Кукуруза.

- А ён хiба сакрэтны?

- А што ты думаеш, можа, i сакрэтны. Ва ўсякiм выпадку, акрамя глабулуса, на гэтым востраве няма што красцi. Не жаб жа.

Няўжо глабулус?

I раптам я ўспомнiў.

Гэта было месяца паўтара таму. Я паехаў з мамай на рынак. Яна папрасiла дапамагчы падвезцi ёй кошыкi.

Рынак у нас у райцэнтры, дванаццаць кiламетраў ад вёскi. Раней туды на чоўнах ездзiлi. А цяпер часцей на роварах. Хутчэй.

Паехалi мы. Мама на "Украiне", я на сваiм "Арлёнку". Не люблю я рынкаў, ды што ж зробiш.

Адвёз я кошыкi, збiраюся назад ехаць. I тут бачу - Кнышыха. Гандлюе там, дзе прадаюць насенне, сухiя травы ды розныя "спецыi". На скрынi, за якой яна стаiць, прыклеены партрэт касманаўта Паповiча.

Спрактыкаваным рыначным голасам Кнышыха выкрыквае:

- А каму лябулi? А каму лябулi? Дваццаць капеек пучок! Каму лябуля? Чыстая лябуля! Сто працэнтаў вiтамiнаў. Усе вiтамiны! А! Б! В! Г! Д! Больш нiдзе не купiце! Навалiся, у каго грошы завялiся.

Яе абкружылi пакупцы. Гандаль iдзе поўным ходам.

- У чаёк заварыць, - паясняе Кнышыха нейкай маладзiцы. - Ад злога вока памагае... Ад прыстрэку... Ад... - шэпча нешта маладзiцы на вуха.

- Ну?! - радасна-здзiўлена кажа маладзiца. - Дайце тры пучкi.

- Саступiлi б трохi, цётка... Дорага, - дакарае каторая.

- Дорага - мiла, дзяшова - гнiла, мая даражэнькая. Не магу меней, - i Кнышыха зноў убiвае нешта ў галаву нейкай дачнiцы. - Можна i ў боршч... Смаката! Бярыце, дама, не пашкадуеце. Мужык вам ногi будзе цалаваць!

I зноў заводзiць сваё:

- Ану - водарасць! Лекавая водарасць для ўсяго! Смачная прыправа для халоднага i гарачага. Можна ў гарбату. Можна ў гарэлку. Можна сушыць. Можна варыць. Можна ў далёкую дарогу. Ежа касманаўтаў! - тыцнула пальцам у партрэт касманаўта Паповiча. - Трыццаць капеек пучок. Украiнскi жэньшэнь.

Пакупцы ўсмiхаюцца, але бяруць.

Прыгледзеўся я, чым яна гандлюе. Гэта былi пучочкi нейкай сушанай травы, а, можа, водарасцi сапраўды. Але тое, што гэта не глабулус, i сумнення не было. Глабулус жа, як гаварыў Фарадзеевiч, - мiкраскапiчная аднаклеткавая водарасць i такi выгляд мець не магла.

Расказаў я тады пра ўсё гэта Яву, здзiвiлiся мы рыначнаму таленту Кнышыхi ("Вось людзей абдурвае, змяя!"), а потым забылi. Чым толькi не гандлююць на тых рынках!

- Так цi iначай, - сказаў рашуча Кукуруза, - ты як хочаш, а я сёння ноччу...

Кукуруза не дагаварыў. Раптам з плёса даляцела звонкая песня:

Пусть всегда будет солнце,

Пусть всегда будет небо,

Пусть всегда будет мама,

Пусть всегда буду я!

РАЗДЗЕЛ XVII

Неспадзяваныя Iгар, Валька i iншыя

Галасы былi бадзёрыя, пiянерскiя. Здавалася, што проста па вадзе i балоце крочыць праз чараты вясёлы пiянерскi атрад. Мы здзiўлена пераглянулiся - што такое? Потым iрванулiся з месца i пабеглi на бераг - туды, адкуль было вiдаць. Але нiчога не ўбачылi. Перашкаджаў чарот.

Мы хутка ўзлезлi на старую вярбу, пад якой стаяў будан. Гэта было самае высокае дрэва на востраве. I тады ўбачылi - на плёс выплывалi белыя, як лебедзi, лодкi. У лодках сядзелi пiянеры - у белых майках, белых панамках, з чырвонымi гальштукамi.

У першай лодцы стаяў на поўны рост стройны высокi юнак у белых штанах, без майкi, але таксама з чырвоным гальштукам. Гэта быў, мабыць, важаты. Пад бронзавай скурай выпiналiся магутныя мускулы. Здавалася, гэты юнак - проста з фiзкультурнага плаката "Рыхтуйся да значка ГПА!".

Ды вось песня закончылася, i важаты гучна сказаў:

- Сябры, прапаную на гэтым востраве зрабiць прыпынак! Як вы думаеце, таварыш штурман? - нахiлiўся ён да маленькага галавастага хлопца з насупленымi бровамi, якi сядзеў на карме.

- Толькi так, - вельмi сур'ёзна адказаў хлопец. Усе чамусьцi засмяялiся.

- Тады трымайце курс на востраў, штурман! - у тон яму сказаў важаты.

- Толькi так! - паўтарыў хлопец, i зноў усе засмяялiся. Але хлопец не звярнуў на гэта ўвагi. Хоць бы хны!

Адна за адной лодкi падплывалi да берага. I адразу востраў ператварыўся ў пiянерскi лагер: смех, крыкi, бегатня. Хто гуляў у мячык, хто плёхаўся ў вадзе, хто лавiў сачком матылькоў. Сярод пiянераў мы пазналi некалькi васюкоўскiх юннатаў, але яны былi не з нашай вулiцы, мы iх дрэнна ведалi. Мы сядзелi на дрэве, не ведаючы, што нам рабiць - цi паказвацца, цi не. Але доўга раздумваць нам не давялося. Нейкая цыбатая дзяўчынка падбегла да будана i крыкнула:

- О! Глядзiце! Тут нехта жыве!

Усе збеглiся да яе. Падышоў i важаты. Смуглявы шустры хлопец з фотаапаратам на плячы шмыгнуў у будан i адразу ж выскачыў, трымаючы ў руках электрычны лiхтарык.

- Лiхтарык! - паяснiў ён. - Механiчны. Дае святло толькi тады, калi нацiскаеш на гэтую ручку.

I пачаў чвыркаць, паказваючы. Кукуруза неспакойна заёрзаў на галiне.

Цыбатая дзяўчынка таксама шмыгнула ў будан i выцягнула адтуль стрэльбу.

- Паглядзiце, сапраўдная, паляўнiчая...

- Ой, асцярожна, яна, можа, зараджаная! Яшчэ стрэльне, - войкнуў нехта з дзяўчат.

Тут Кукуруза ўжо не вытрымаў:

- Ану, не чапай!

Усе адразу паднялi галовы. Хавацца ўжо не трэба было. Мы злезлi з дрэва. I адразу ж нас акружылi пiянеры.

- Хто вы?

- Што вы тут робiце?

- Гэта ваш будан?

- I ружжо ваша?

- Вы паляўнiчыя?

- Вы тут жывяце?

Я разгублена паглядзеў на Кукурузу.

Ён насупiўся i маўчаў.

- Ды яны, пэўна, проста рыбу ловяць тут. Гэта нашыя, з Васюкоўкi, сказала васюкоўская юннатка, здаецца, з восьмага класа.

- Цi з дому ўцяклi, - дадала другая (мы пра яе ведалi толькi тое, што яна вельмi злая i дачка калгаснага бухгалтара).

- Цi ў iндзейцаў гуляюць. Як "Маленькiя дзiкуны" Сетана-Томпсана. Памятаеце? - улезла цыбатая.

- Цi ў Рабiнзонаў... Праўда ж? - сказаў важаты.

Я, зусiм аглушаны, глянуў на Кукурузу. Мой сябар густа-густа пачырванеў. I раптам сказаў:

- Нi ў што мы не гуляем. У нас тут справа ёсць... А вы хто такiя?

- А мы з Кiева. Юннаты мы, - засакатала вастраносенькая дзяўчынка ў акулярах.

- Прыехалi сёння, - перабiла яе цыбатая.

- От, Валька, не перабiвай! Дай я скажу! - зноў засакатала вастраносенькая. - Сёння прыехалi. Прыехалi сёння. Так... Пачулi, што ў вас глабулус вырошчваюць, i вось прыехалi. Наш кiраўнiк прафесар Дудка гаворыць, што... Вы ведаеце прафесара Дудку? О, гэта на ўвесь свет знакамiтасць. Гаворыць, што ваш глабулус незвычайны! Яны прыедуць заўтра - i прафесар, i карэспандэнт з "Зоркi". А мы сёння прыехалi. Прафесар i карэспандэнт таксама сёння прыехалi б, але ў прафесара сягоння тэрмiновы вучоны савет у акадэмii. Неспадзявана. А ў нас ужо бiлеты былi. Вось мы i прыехалi. А вашы не хочуць нам паказваць глабулус без прафесара. Кажуць: "Заўтра". Ну, мы разумеем людзi столькi старалiся. Iм хочацца, каб урачыста... Мы разумеем... А ў вас якая справа? Якая? Га?

Кукуруза нахнюпiўся:

- Справа... I ўсё тут...

- Сакрэт? Так? Сакрэт? - не хацела адчапiцца вастраносенькая.

- Вось яшчэ, Аксана! Прычапiлася як смала! - сказала цыбатая Валька. - Раз не гавораць, значыць, сакрэт.

- Ну добра, не кажыце, не кажыце, хай будзе сакрэт, - згадзiлася вастраносенькая Аксана.

- Дык мы вам, мабыць, перашкаджаем? - запытаў важаты.

- Не, аж да вечара можаце быць, - злiтасцiвiўся Кукуруза.

- Ды не, мы толькi на гадзiнку. Проста захацелася пакупацца i пасядзець на свежым паветры, каля вогнiшча. Дзяўчаты з самага Кiева пра гэта мараць. Вунь Аксана нi разу ў жыццi каля вогнiшча не снедала, - усмiхнуўся важаты.

- Яна i жывую карову нiколi не бачыла. Толькi на малюнку, - падмiргнуў важатаму хлапчына з фотаапаратам.

- Ты вельмi многа бачыў! Зараз як дам! - кiнулася на яго Аксана.

- Брэк! Бой закончаны! Перамога Аксаны! - весела сказаў важаты. - А цяпер - за справу! Памыйце прадукты. Распальвайце вогнiшча!

- Толькi так! - аўтарытэтна пацвердзiў маленькi "штурман".

Пiянеры адразу закрычалi i пабеглi да лодак.

- Ты, Iгар, распалi вогнiшча, - сказаў важаты хлапчыне з фотаапаратам. Ты ў нас майстар.

- Хадзiце, я пакажу, дзе ламачча, - па-гаспадарску прапанаваў Кукуруза.

I мы ўтрох пайшлi ў глыб вострава. Iшлi i, як гэта заўсёды бывае на пачатку знаёмства, нiякавата маўчалi - не ведалi, пра што гаварыць. I раптам Iгар, не адкрываючы рот (мы гэта добра бачылi), гучна не то бэкнуў, не то гаўкнуў. I адразу недзе ўнутры ў яго заiграла музыка. Сапраўдная музыка. Джаз. I потым нешта заспявала жаночым голасам па-нянашаму... Мы сталi i вылупiлiся на Iгара. Што такое?

Ён засмяяўся i перасунуў на грудзi тое, што нам здавалася фотаапаратам.

- Прыёмнiк! На транзiстарах, паўправаднiках. Толькi я яго ў футарале ад фотаапарата сабраў. Iншага не было. Ды i зручна. Цераз плячо насiць можна.

Вунь яно што. Дык гэта транзiстарны прыёмнiк, такi, як у дзеда Салiвона! I як мы адразу не здагадалiся?

- Добрая рэч, - апамятаўся Кукуруза. - Колькi аддаў?

- Што - аддаў?

- Заплацiў колькi?

- Нiколькi. Сам зрабiў.

- Што-што? - Кукуруза скрывiўся i прыклаў далонь да вуха, нiбыта не пачуў.

Я хiхiкнуў.

- Сам, кажу, зрабiў, - сур'ёзна паўтарыў Iгар.

- Ага, - крыва ўсмiхнуўся Кукуруза. - Я ж i пытаю: колькi заплацiў? У нашай краме "Турыст" прадаецца. Трыццаць пяць рублёў. Прыгожы, пад перламутр. Ну, а гэты, вядома, горшанькi.

- От дзiвак, не верыць. Ну, як хочаш.

З кустоў выйшаў важаты.

- Пра што гэта вы, хлопцы, спрачаецеся?

- Ды нiчога, проста так, - махнуў рукой Кукуруза, але потым, глянуўшы знiзу на важатага, запытаў яхiдна: - Дзядзька, а ў вас усе пiянеры такiя во... цi адзiн толькi?

- А што такое?

- Проста ён гаворыць, што сам гэты прыёмнiк зрабiў. Можа, тая ваша худая сама аўтамабiль зрабiла, а той "штурман" - у космас лятаў?

- Адносна аўтамабiля i космасу не скажу, а вось прыёмнiк ён сапраўды сам зрабiў. Гэта праўда. Ён у нас малайчына. У радыёгуртку ўжо трэцi год. Акадэмiкам будзе.

Важаты гаварыў сур'ёзна, без жартаў. Не верыць яму было немагчыма. Кукуруза адразу скiс - насмешлiвыя агеньчыкi ў вачах патухлi, куточкi вуснаў апусцiлiся.

Я таксама здзiвiўся. Мне чамусьцi заўсёды здавалася, што ўсе гэтыя разумненькiя вучнi, якiя майструюць дзеючыя мадэлi атамных ледаходаў i самалётаў, абавязкова павiнны быць хударлявымi, заморанымi, у акулярах. I абавязкова дзiкаватымi. А тут перад намi стаяў звычайны канапаты хлопец мускулiсты, загарэлы, вiдаць, фiзкультурнiк. Неяк ён больш уяўляўся на спартыўнай пляцоўцы, сярод гаманлiвай ватагi расхрыстаных хлопцаў, а не паглыбленым у пераблытаныя цельбухi радыёпрыёмнiка.

Мы маўчалi, разгубленыя, збiтыя з панталыку.

Важаты ўважлiва паглядзеў на нас i наўмысна сярдзiтым голасам сказаў:

- Ну што вы, браткi, разгульваеце тут, а ламачча не несяце. Людзi ж галодныя! Ану, хутчэй!

Гэта адразу вывела нас са здранцвення. Мы кiнулiся збiраць ламачча. I праз хвiлiну цягнулi ўжо цэлыя абярэмкi. Асаблiва стараўся Кукуруза. Ён столькi цягнуў, што я баяўся, каб у яго пуп не развязаўся.

Цыбатая Валька, убачыўшы, войкнула ад захаплення:

- Ого-го!

I я не ведаю, ад чаго быў такiм чырвоным Кукуруза, цi ад напружання, цi ад гэтага "ого-го". Ён наогул вельмi часта паглядваў на гэтую Вальку. Знайшоў на каго глядзець. Страшыдла нейкае! Лупатае, цыбатае! Цьфу!

Горшая за Грабянючку ў сто разоў!

Усе стаялi вакол i здзiўлялiся, як спрытна распальвае Iгар вогнiшча. Бач ты, гарадскi, а ўмее...

Неўзабаве пасярод паляны ўжо лiзала неба вялiзнае полымя.

- Ну, а чыя сёння чарга варыць?

- Сашкi! - радасна выкрыкнула цыбатая Валька.

- Сашкi! Сашкi! Правiльна! - закрычалi з усiх бакоў, i ўсе паглядзелi на "штурмана".

- Твая? - запытаў важаты.

- Толькi так, - адказаў той.

- Значыць, нам сёння шанцуе, - усмiхнуўся важаты.

- Шанцуе! Шанцуе! Юшку! Сашачка, абавязкова юшку! Юшку! - злiлiся ў адзiн дзесяткi крыкаў.

- Толькi так! - упершыню за ўвесь час усмiхнуўся, закiваў галавою Сашка.

Цяпер, калi ўсе стаялi вакол вогнiшча, было асаблiва добра вiдна, што Сашка вельмi маленькi, меншы за iншых. Можа, таму ён i трымаўся так сур'ёзна, каб здавацца больш салiдным. Але было прыкметна i тое, што яго ўсе любяць i калi нават смяюцца з ягонага "толькi так", дык зусiм не абразлiва, а хутчэй лагодна.

Сашка забегаў, рыхтуючы ежу. Дзяўчаткi дапамагалi яму, абiралi бульбу, чысцiлi рыбу, якую дасталi з сеткi, прывязанай да кармы аднаго з чоўнаў i апушчанай у ваду. Iншыя пiянеры разышлiся па востраве. Неяк само сабой атрымалася, што мы апынулiся каля Iгара. Iгар сядзеў на пяньку i стругаў сцiзорыкам кiёчак. Мы з Кукурузай сядзелi каля пянька, уткнуўшыся падбародкамi ў каленi, i задумлiва калупалiся ў зямлi. Потым Кукуруза кхыкнуў i, насупiўшыся (каб прыхаваць нiякаватасць), сказаў хрыпла:

- Дай паглядзець... Прыёмнiк... Можна?

Iгар адразу адклаў убок сцiзорык i палачку.

- А чаго ж... Вядома. Калi ласка.

Ён адкрыў футарал.

- Вось настройка, вось дыяпазоны, гэта гучнасць - паказаў, дзе што круцiць. Кукуруза схiлiўся над прыёмнiкам. Засоп.

I я свой нос усунуў. Кукуруза адпiхнуў мяне локцем.

- Не хукай туды. Запацее i сапсуецца.

Iгар усмiхнуўся.

- Ды нiчога. Ад гэтага не сапсуецца.

Доўга Кукуруза круцiў ручкi, i мы моўчкi, затаiўшы дыханне, слухалi галасы далёкiх краiн.

- Та-ак... Каштоўная рэч, - сказаў нарэшце Кукуруза i дабавiў: - Ну, па фiзiцы ў цябе, вядома, пяцёрка?

- Пяцёрка, - проста i без ганарлiвасцi адказаў Iгар.

- А двойкi калi-небудзь ты хапаў? - з надзеяй запытаў Кукуруза. - Хоць па паводзiнах, хоць бы па спевах? Цi круглы выдатнiк?

- Выдатнiк, - з прабачэннем у голасе сказаў Iгар. - Усе нашыя юннаты выдатнiкi. Такая ўмова.

Кукуруза цiха ўздыхнуў.

У гэты момант з кустоў выглянула Валька. Вiдаць, дзяўчаты ўжо закончылi чысцiць рыбу. Я яе бачыў, а Iгар, якi сядзеў да кустоў спiною, не. Валька цiхенька падкралася да яго, i я не паспеў нават раскрыць рот, як яна моцна штурхнула яго з пянька. Iгар нiчога не падазраваў i, вядома, паляцеў потырч.

- Дамам трэба заўсёды даваць месца, - сказала Валька, сядаючы на пянёк.

Iгар, устаючы i абцярушваючыся, толькi ўсмiхнуўся ў адказ.

Мы з Кукурузай здзiўлена пераглянулiся.

Вось дык справа! Талковага хлопца - фiзкультурнiка, якi змайстраваў во якi прыёмнiк, цыбатае дзяўчо штурхае сабе так, быццам гэта не хлопец, а нейкая мэбля.

I ён толькi ўсмiхаецца...

Калi б, напрыклад, са мной такое зрабiла ну хоць бы тая ж Грабянючка, я ёй так даў бы, так даў бы, што яна б доўга памятала.

Але што гэта з Кукурузай?!

- Ану, дай мне, - нахабна гаворыць Валька i працягвае руку да прыёмнiка, якi трымае Кукуруза. I Кукуруза, цяля, спакойненька аддае прыёмнiк. Цьфу, дурны! Што гэта - яе прыёмнiк, цi што?! Чаго яна распараджаецца! Бач, якая разумная!

Аднак усе гэтыя выкрыкi, вядома бязгучна, праносяцца толькi ў маёй галаве. Я маўчу. Гэта ж не мой прыёмнiк, i не ў мяне яго адбiраюць.

Валька пачала настройваць прыёмнiк, па-птушынаму нахiлiўшы галаву набок i пазiраючы ў неба. Натрапiла на нейкую цягучую мелодыю i раптам радасна ўскрыкнула:

- О! О!

Мы перапалохана глянулi на яе - што такое?

Мройна гледзячы на плёс i ўважлiва слухаючы музыку, яна цiха сказала:

- "Лебядзiнае возера"... Адажыо...

Я скрывiўся. Цьфу, задавака! Такое гаворыць, што й не ўцямiш!

А Кукуруза напусцiў на сябе сур'ёзнасць i, насупiўшы бровы, кажа:

- Не, гэтае возера хутчэй не Лебядзiнае, а Качынае, бо лебедзi ў нас не водзяцца. Затое качак - як той раскi.

Валька раптам як зарагоча:

- Ой, трымайце мяне! Ой, не магу! От дзiвак! Я ж не пра гэтае возера, а пра музыку. "Лебядзiнае возера". Балет кампазiтара Чайкоўскага. Якраз цяпер вось перадаюць.

Аблiчча Кукурузы быццам апарылi. Уся кроў, якая толькi была ў ягоным арганiзме, кiнулася ў твар.

- Можна падумаць, што я не знаю, - сярдзiта буркнуў ён. - Цудоўна знаю гэты вядомы балет. А пра нашае возера я проста так сказаў. Для iнтарэсу... Для смеху...

Я адвярнуўся. Не магу я глядзець чалавеку ў вочы, калi той манiць. А Кукуруза зараз хлусiў адчайна. Нiчога ён не ведаў, нiякага "Лебядзiнага возера". Бо слых у яго вельмi-вельмi дрэнны. Спяваць ён мог толькi са мною. Падцягваць. Я злаваў на Вальку, якая прымусiла майго сябра так iлгаць. I наогул, навошта яна прыехала да нас?

I раптам, нiбыта падслухаўшы мае думкi, Валька рэзкiм рухам выключыла прыёмнiк i сказала:

- Вы на мяне сярдуеце, хлопцы, так? Што я прычапiлася, так?.. Дык я зараз пайду. Вы не сярдуйце. Проста мне хацелася пазнаёмiцца з вамi.

I так проста яна гэта сказала, што мне зрабiлася нiякавата. I нi я, нi Кукуруза не знайшлi, што адказаць.

Валька паднялася, усунула Кукурузе ў рукi прыёмнiк i пабегла да вогнiшча.

- Дзiвачка нейкая. Праўда? - пацiснуўшы плячамi, нiякавата прамовiў Кукуруза.

- Яна харошы хлопец, - неспадзявана пачырванеўшы, сказаў Iгар. - У нас з ёй усе сябруюць. А чаго ты не ўключаеш прыёмнiк? Ты ўключай, не саромейся. Я нядаўна памяняў батарэйку.

Я ўважлiва глянуў на яго i зразумеў, што ён наўмысна мяняе тэму гаворкi, што болей пра Вальку гаварыць не варта. Я яго добра разумеў. Мне таксама было б непрыемна, калi б нехта пачаў гаварыць пра Грабянючку.

Не знаю, колькi мы прасядзелi на беразе, каля пянька, але неўзабаве ад вогнiшча даляцеў голас важатага:

- Iгар, хлопцы, iдзiце хутчэй! Юшка гатова!

- Пайшлi, - сказаў Iгар.

Як ранiцаю выпiў я шклянку малака, дык больш i крошкi ў роце не было - быў я цяпер галодны, як арыштант. I гэтая прапанова мне, вядома, вельмi спадабалася. Думаю, што Кукуруза хацеў есцi не менш за мяне, таму што пасля ўсiх начных перапалохаў зусiм не снедаў.

Але неспадзявана ён сказаў Iгару:

- Ты iдзi, а мы тут пасядзiм. Мы якраз перад вашым прыездам добра паснедалi.

Я залыпаў вачамi i разявiў рот, але прамаўчаў.

- Ды не выдумляйце, хлопцы, хадзем! Такой юшкi вы зроду не елi, угаворваў Iгар.

Кукуруза ўпарта адмаўляўся. Нарэшце Iгар махнуў рукою:

- Ды ну вас! Пачакайце, я зараз важатаму скажу! - i пабег да вогнiшча.

Але праз хвiлiну замест важатага прыбегла цыбатая Валька. I адразу накiнулася на нас:

- Гэта што такое? Ану, марш есцi юшку! Калi б вы мяне запрашалi, я хiба адмовiлася б? Я б адмовiлася, калi б вы мяне запрашалi?! Ану, хутчэй!

I, на маю радасць, Кукуруза, якi так упарцiўся перад Iгарам, раптам адразу знiякавеў i пакорлiва паплёўся за дзяўчынай. I мне зноў чамусьцi ўспомнiлася Грабянючка...

Не ведаю, цi гэта, можа, я проста быў вельмi галодны, цi сапраўды юшка была смачная, але я такой зроду не еў. А я ж разбiраўся ў юшцы. У нашым сяле ўсе ўмелi яе варыць, ды i сам я колькi разоў варыў. Але гэтая проста аж дых забiвала - такая смачная. Усе прыцмоквалi i хвалiлi Сашку-"штурмана". А ён сядзеў каля сагана з чарпаком у руках i, насуплены, як заўсёды, уважлiва сачыў, каму даць дабаўкi.

Цяпер я добра зразумеў, чаму ўсе так узрадавалiся, калi гатаваць абед выпала Сашку. Ён быў для ўсiх прызнаным кухарам.

Неўзабаве ўсе панаядалiся i палеглi на траве вакол вогнiшча - адпачыць. Нехта замармытаў мелодыю, хтосьцi падцягнуў, i песня вырасла, памацнела i паляцела над плёсам, ажно папрыгiналiся чараты...

Як было прыемна вось так ляжаць на траве тварам уверх, пазiраючы ў блакiтнае бяздоннае неба, i хорам спяваць песню! Здавалася, уся зямля, увесь свет чуе яе.

Важаты цiхенька падняўся, пайшоў да чоўнаў i вярнуўся з акардэонам. Песня загучала яшчэ мацней i яшчэ больш зладжана.

Калi закончылi "Раве ды стогне Днепр шырокi", важаты сказаў:

- А цяпер нашу, пiянерскую, - "Вейце агнямi". Пачынай, Саша.

- Толькi так, - адгукнуўся Сашка, пракашляўся i, пачакаўшы, калi акардэон закончыць уступ, заспяваў. Я нiколi б не падумаў, што ў яго такi чысты, звонкi i высокi голас. Вось табе i дзiкаваты "штурман" Сашка: "Толькi так". Мала таго, што выдатны кухар, дык яшчэ i спявак!

Нават калi ўсе падхапiлi песню, i тады быў чутны яго голас, якi чайкай узлятаў над хваляй iншых галасоў у хоры.

Спявалi мы гадзiны паўтары, а то i болей. Якiя толькi песнi мы не спявалi! I народныя, i рэвалюцыйныя, i старыя камсамольскiя, i сучасныя, i песнi з кiнафiльмаў...

Потым Iгар сказаў:

- А цяпер, можа, няхай Валька патанцуе...

"Зараз будзе нос дзерцi, а яе ўгаворваць", - падумаў я.

Але яна адразу ж згадзiлася.

- Калi ласка, магу станцаваць.

Тут я заўважыў, што Кукуруза чамусьцi пачырванеў i неспакойна завалтузiўся на месцы. Дарэчы, я яшчэ i раней, калi спявалi, заўважыў, што мой сябрук Кукуруза ўвесь час паглядваў на Вальку, а калi яна выпадкова падымала на яго вочы i iхнiя позiркi сустракалiся, ён адразу ўтароплiваўся ў зямлю.

- Украiнскi танец казачок! - аб'явiў важаты i заiграў на акардэоне.

Валька пачала танцаваць. I адбылася дзiўная змена. Нязграбная цыбатая Валька ўмомант ператварылася ў лёгкую птушку, кожны рух якой злiваўся з музыкай.

I цыбатыя ногi яе, вось гэтыя цыбатыя ногi, на якiх, здавалася, нельга нават устаяць (вось-вось упадзеш), гэтыя ногi, ледзь дакранаючыся да зямлi, нiбыта ўвесь час былi ў паветры, у палёце - стройныя, моцныя i пругкiя.

Каля майго вуха часта-часта, як натомлены, нiбыта ён сам танцаваў, дыхаў Кукуруза. А калi Валька закончыла танец i ўсе пачалi апладзiраваць, ён не стаў апладзiраваць, а, сустрэўшыся са мною позiркам, чамусьцi нахмурыўся i адвярнуўся.

Потым Аксана чытала вершы Маякоўскага. Добра чытала, толькi вельмi крычала - пэўна, ажно ў вёсцы чутно было.

А потым пачалi купацца. Iгар плаваў кролем, Сашка-"штурман" брасам, ды i Валька нядрэнна плавала (праўда, па-дзявочаму, задраўшы галаву i фыркаючы, як кацяня). Але скакаць у ваду з вярбы нiхто не ўмеў. I вось тут мой сябар Кукуруза паказаў, што такое васюкоўскiя хлопцы. Уздзёрся на саменькую вершалiну, разгайдаўся, як малпа, на галiне i я-ак скокнуў - амаль хвiлiну ляцеў i амаль на сярэдзiну плёса заляцеў. Усе толькi ахнулi. А важаты сказаў:

- Малайчына! З цябе можа атрымацца добры спартсмен. Табе трэба ў секцыю па скачках з трамплiна. Малайчына!

Кукуруза ажно пачырванеў ад задавальнення.

Мяне распiрала, i я захацеў даказаць, што я таксама геройскi хлопец. Я папляваў на рукi i пашкробся на вярбу. Але мяне напаткала няўдача. Прыкрая, жахлiвая няўдача. Я зачапiўся за сучок i разарваў трусы, нават рызiнка лопнула. Пра тое, каб скакаць, i размовы не магло быць. Прытрымлiваючы сваё няшчасце адной рукою i ледзь не заплакаўшы ад сораму, я спусцiўся ўнiз. Але нiхто не стаў здзекавацца з мяне. "Нiчога, бывае. З кожным можа такое здарыцца", - супакойвалi мяне ўсе. Я толькi ўздыхаў i ад прыкрасцi махаў рукою. Дзяўчаткi прапанавалi мне зашыць трусы, але я катэгарычна адмовiўся. Сядзець галяком, пакуль дзяўчаты будуць зашываць парванае, - лепей утапiцца! Я ўзяў у iх толькi iголку з нiткаю i палез у будан - зашываць сваю ганьбу. Там, у цемры, доўга i няўмела я торкаў iголкаю, пакалоўшы сабе пальцы i каўтаючы слёзы сораму.

Неспадзявана мой позiрк упаў на кнiжку, што ляжала ў кутку будана, прыкрытая лiсцем. Я зацiкавiўся, пацягнуў яе. Гэта была "Граматыка". Я спачатку здзiвiўся, але потым успомнiў, што Кукуруза яе ўзяў, каб пусцiць пыл у дзедавы вочы.

У "Граматыку" быў закладзены сшытак. Я разгарнуў гэты сшытак (няхай прабачыць мне мой сябар такую цiкавасць!). На першай старонцы пачынаўся "Дзённiк Рабiнзона Кукурузы". Што там - вы ўжо ведаеце: "прыгоды" i "непрыемнасцi" першага дня. "А што далей?" - зацiкавiўся я. Перагарнуў старонку - i вылупiў вочы. Далей iшлi практыкаваннi. Амаль палавiна сшытка была спiсана практыкаваннямi з падручнiка - i на дзеясловы, i на назоўнiкi, i на прыметнiкi.

Практыкаваннi былi напiсаны алоўкам - таксама, як i дзённiк. Можна было не сумнявацца - усё гэта пiсалася ўжо тут, на востраве.

Дык вось яно што!

Рабiнзон Кукуруза, якi збiраўся пражыць на бязлюдным востраве дваццаць восем гадоў, два месяцы i дзевятнаццаць дзён, рыхтаваўся да дыктанту.

Ах ты ж хiтрун! Ах ты вужака! Твая гордасць, твая шалёная гордасць атамана не дазволiла прызнацца, што ты старанна рыхтуешся да дыктанту, i ты ўцёк ад людскiх вачэй на бязлюдны востраў i зубрыш граматыку. Ну, чакай! Я табе... А дарэчы, што "чакай"? Хiба я скажу яму што-небудзь?! Хiба я хачу, каб ён застаўся на другi год? Ды не! Вядома ж, не! I я нiчога яму не скажу, нi слова, нi паўслова. Няхай думае, што я нi аб чым не здагадваюся. Няхай думае!

Я хуценька паклаў сшытак i "Граматыку" на месца i прыцерушыў лiсцем, як i не чапаў.

Ад гэтага адкрыцця мне адразу зрабiлася лёгка i весела - нiбыта пасля дажджу сонейка засвяцiла. Пра свой сорам я i думаць перастаў. Зусiм iншым чалавекам выскачыў я з будана. Усе заўважылi перамену ў маiм настроi i цяпер смела пачалi насмiхацца. Неспадзявана з плёса данеслася:

- Го-го! Вось вы дзе!

Да вострава падплываў яшчэ адзiн човен. У чоўне сядзелi Рыгорка Бардадзiм i некалькi нашых хлопцаў-юннатаў.

- Амаль гадзiну вас шукаем, - сказаў важатаму Бардадзiм, вылезшы на бераг. - Нас Фарадзеевiч прыслаў. Запрашае вас да сябе. Хоча паказаць свае новыя гатункi гароднiны i садавiны. Пачаставаць хоча.

- Ой! Навошта ж я так наелася! - у роспачы ўскрыкнула Аксана.

Усе засмяялiся.

- Нiчога! Пакуль даедзем, утрусiцца, - супакоiў яе важаты. - Ну што ж, сябры, давайце збiрацца!

Пачалася мiтусня.

- О! А вы тут што робiце, басякi? - здзiўлена запытаў Бардадзiм, заўважыўшы нас.

- У iх справа. Сакрэтная! - таямнiча сказала Аксана.

- Што-о? - скрывiўся Бардадзiм. - Справа? Якая справа? У гэтых? У гэтых жэўжыкаў? Гэта ж вядомыя ў вёсцы басякi. Мабыць, нешта ўжо прыдумалi, нейкае глупства. Акрамя глупстваў, нiякiх справаў у iх не бывае...

Нiхто нават не засмяяўся. Мабыць, усiм было нiякавата, i ўсе маўчалi.

Мы стаялi чырвоныя, як два памiдоры.

Мы хацелi правалiцца скрозь зямлю.

Эх! Калi б мы былi такiя дужыя, як ты! Мы б табе паказалi! "Справаў! Справаў!" - гаварыць спачатку навучыся!

- I нiякiя яны не басякi, а харошыя хлопцы! - адрэзала раптам Валька.

- Правiльна! - падхапiў Iгар.

- Харошыя! Харошыя! Харошыя! - заверашчала Аксана.

- Толькi так! - крыкнуў Сашка-"штурман".

- Ну, няхай! Няхай! Няхай! - замахаў рукамi Бардадзiм. - Вы - нашы госцi, не будзем сварыцца. Паехалi хутчэй! Фарадзеевiч даўно чакае.

Нас абступiлi Iгар, Валька, Сашка-"штурман" i iншыя пiянеры:

- Да пабачэння!

- Бывайце!

- Бывайце здаровы!

Мы ўсiм па чарзе пацiскалi рукi. I тут Валька сказала:

- Шкада, што мы не даведаемся, як закончыцца ваша сакрэтная справа...

Яна так аб гэтым шчыра шкадавала, што Кукуруза зноў пачырванеў. I раптам у Вальчыных вачах успыхнулi агеньчыкi:

- А ведаеце што! А вы напiшыце нам! Я вам пакiну адрас, а вы напiшаце, добра?

- Напiшыце!

- Вядома!

- Няхай напiшуць абавязкова!

- Напiшыце! Напiшыце!

- Толькi так! - як адрэзаў Сашка-"штурман".

А Валька пiсала ўжо на нейкай паперчыне адрас.

- На, - сказала яна, працягваючы паперку Кукурузе. - Толькi глядзi, не згубi!

Кукуруза нiчога не сказаў - моўчкi засунуў паперку за пазуху.

Яны селi ў чоўны.

- Давайце заспяваем на развiтанне песню! - прапанавала Валька. - Заводзь, Сашка!

I яны заспявалi.

Мы доўга стаялi на беразе. Iх даўно ўжо не было вiдна, а песня яшчэ далятала з-за чаратоў i расплывалася па ўсiх плаўнях. Песня была пра дружбу.

Кукуруза доўга ляжаў у траве на палянцы i моўчкi глядзеў у неба. Я таксама ляжаў i глядзеў. Неба - яно такое, што на яго можна глядзець i глядзець. Гадзiнамi. Глядзець i думаць. Я не ведаю, пра што думаў Кукуруза, але я зусiм не здзiвiўся, калi ён раптам уздыхнуў i сказаў:

- Так, зараз тэхнiка, яна не тое што... а наогул... вядома... Кажуць, у такiм вось гузiку - прыёмнiк, у партсiгары - тэлевiзар. А фотаапарат - дык зусiм пад пазногаць схаваць можна...

- Што ж ты хочаш - на транзiстарах, на паўправаднiках, - сказаў я i пачырванеў.

Кукуруза ўздыхнуў i раптам мройлiва сказаў:

- А здорава было б зрабiць нешта такое... на транзiстарах. Цiкавае i незвычайнае. Напрыклад, кiраванне каровай на адлегласцi па радыё. Памiж рагамi нацягнута антэна. У вуха ўстаўлены маленькi прыёмнiк (на транзiстарах, вядома).

Пасвiць такую радыёкарову - адно задавальненне.

Сядзiш сабе дзесьцi за тры кiламетры ў гародзе дзеда Салiвона, аплятаеш кавун саладзенны (я лепш за ўсё тую сярэдзiну, таго самага чырвонага ваўка ў кавуне люблю. А ты? Ага... Так-так). Дык вось сядзiш, хрумаеш кавун. Потым глянуў у кiшэнькавы тэлевiзар, бачыш - твая Манька ў шкодзе, у калгасным просе. Нацiскаеш на кнопку i: "Манька-а! Ану, заварочвай, праклятая! А-ля-ля-ля!" I Манька - нiбыта яе хто пугаю свiснуў - назад. А ты зноў сядзiш i аплятаеш кавун. Любата! Скажы?

- Яшчэ б! Калi б такое зрабiць, дык наогул... - кажу я.

Але вось Кукуруза ўстрапянуўся - не ўмеў ён доўга сумаваць i раздумваць. Ён быў чалавекам дзеяння.

- Ну, добра, пра гэта потым... А цяпер давай падумаем, як мы будзем Кныша ноччу затрымлiваць.

- Што? Затрымлiваць?! Ды як жа яго затрымаеш? Ён жа нас патопiць, як кацянят.

- Патопiць? А ружжо навошта? Ты думаеш, для такой справы абавязкова патрэбны людзi з каламi? Ружжо - гэта, брат, не жартачкi. Гэта зброя. Бац - i будзь здароў!

- Ты што, думаеш у яго страляць? - са страхам запытаў я.

- Табе адразу страляць! Не страляць, але... калi што... Наогул, ружжа хто хочаш спалохаецца.

- Вядома, - згадзiўся я. - Толькi як жа я... ноччу... А дома? Табе добра, ты на бязлюдным востраве, табе няма ў каго пытацца. А я...

- Дык адпрасiся. Падумаеш! Прыдумай што.

- Што?

- Ну, што на рыбалку iдзеш цi яшчэ куды. Тут такая справа, можна сказаць, дзяржаўная, а ён...

- Ну, добра, нешта прыдумаю. Толькi цяпер мне трэба дахаты ехаць.

- Едзь, а я што...

Я сеў у човен.

Твар у Кукурузы быў сумны i хмуры. Вiдна, яму вельмi не хацелася заставацца аднаму на востраве. Ён хадзiў па калена ў вадзе вакол чоўна, абмацваў барты i бубнеў: "Вось тут трэба было б зашпакляваць, а тут падсмалiць, а гэтую дошку наогул замянiць". Яму хацелася яшчэ што-небудзь сказаць, ён пачухаў за вухам, шморгнуў носам i нарэшце насмелiўся:

- Ты знаеш. Ты прывёз бы мне хоць скрыплiка якога. Захацелася, як перад смерцю. А то ўсё рыба ды рыба.

Скрыплiкамi называлi ў нас тыя самыя цукровыя пернiкi, што прадавалiся ў сельмагу. Усохлыя i цвёрдыя, што дровы, яны скрыпяць, калi ўгрызаешся ў iх зубамi. Адзiн скрыплiк можна есцi цэлы дзень. Можа, за гэта мы i любiлi iх.

- Добра, прывязу, а як жа, - сказаў я i адапхнуўся ад берага.

РАЗДЗЕЛ XVIII

У сне i наяве

- Дзе ты цэлы дзень бегаеш не еўшы? Дзiва, ажно вочы паўпадалi, дакорлiвымi словамi сустрэла мяне мацi.

- Ды што вы, мама! Я юшкi во як наеўся. Ох i смачная! Там адзiн Сашка такi майстар выявiўся - лепшы за любога кухара, - тут я неспадзявана апамятаўся, ледзь паспеў сабе рот рукою затулiць.

- Пра якога гэта ты Сашку?

- Ды пра... пра... Юрчышынага, - пачаў я выблытвацца, як уюн з сеткi. Той, што каля млына жыве, дзядзькi Мiхайлы сын.

А ў самога ажно ўсярэдзiне млее. А што, калi яго мацi сёння на вёсцы бачыла? Тады прапаў. Не, пранесла! Мацi нiчога не сказала. Значыць, не бачыла.

- Дык што, добра клявала? - лагодна ўсмiхнуўшыся, запытала мацi.

- Паганенька! Ледзь-ледзь на юшку налавiлi, - не чырванеючы, хлусiў я. Мы сягоння на ноч збiраемся. На плёс. Пусцiце.

- Пабачым, пабачым. Iдзi вунь дроў насячы, бо ўсе ўжо кончылiся.

I я, рады, што ўсё так добра абышлося, пабег секчы дровы.

Да абеду я ўсё ваўчком-ваўчком каля мацi - то вады прынясу, то памыi выллю, то ў хаце падмяту. Такi добры, што хоць ты да раны прыкладвай. А што зробiш, калi трэба, каб на ноч пусцiлi. Кукуруза ж будзе чакаць.

Пасля абеду нечага мае вочы пачалi злiпацца - далiся ў знакi начныя прыгоды. Прылёг я пад грушай у халадку i адразу заснуў як пшанiцу прадаўшы.

I прыснiлася мне нешта дзiўнаватае. Не сон, а проста кiно.

Стаю я, значыць, на беразе вострава Пераэкзаменоўкi. Стаю i бачу: выплывае на плёс карабель, вялiзны акiянскi белы карабель (я такiя толькi ў кiно бачыў), трохпалубны, а труба большая за ўсю нашу хату. Я стаю i дзiўлюся: як гэта ён праз вузенькiя стругi ў чаратах прайшоў. Але не паспеў я добра здзiвiцца, як з карабля спускаюць трап i па трапе на бераг iдзе... Грабянючка. Падыходзiць да мяне i кажа:

- Добры дзень вам. Да вас на востраў прыехала нямецкая дэлегацыя пiянераў. Вы будзеце перакладчыкам.

Я здзiўлена гляджу на яе, i мне хочацца сказаць: "Чаго гэта ты, варона, мяне на "вы" завеш?" - але чамусьцi прыстойна адказваю:

- З вялiкай радасцю. Але хачу нагадаць вам, што ў школе я вывучаю, як вам вядома, англiйскую мову i па-нямецку размаўляю вельмi кепска. Па-нямецку я ведаю толькi тры словы: дэр Тыш, дэр Штуль i дэр Бляйштiфт.

- Нiчога, - кажа Грабянючка, - цалкам дастаткова. Прымайце гасцей. Вось яны, калi ласка.

Я гляджу i бачу, што па трапе спускаюцца Iгар, Сашка-"штурман" i Валька.

"Вось яно што! Дык яны, атрымлiваецца, нямецкiя пiянеры, а не нашы".

Мы iдзём па востраве i падыходзiм да будана. Каля будана стаiць Кукуруза i калупае ў носе.

- Знаёмцеся. Губернатар вострава Пераэкзаменоўкi Рабiнзон Васiльевiч Кукуруза, - кажу я, як мне здаецца, па-нямецку, а сам думаю: "Цьфу! Чаго гэта я яго губернатарам ахрысцiў? Што ён, капiталiст, цi што? Ён жа наш савецкi Рабiнзон. Трэба было, мабыць, сказаць - старшыня сельсавета. Але ж якi тут сельсавет, калi ён на востраве адзiн!"

Мiж тым Кукуруза кажа:

- Калi ласка.

I мы ўваходзiм у будан. Уваходзiм у будан i спыняемся ў вялiкiм светлым пакоi, дзе ўсё белае, як у бальнiцы. Пасярэдзiне на белым стале стаiць блiскучая нiкелiраваная каструля.

- Каструля, - паясняе Кукуруза. - На транзiстарах. Сама варыць. Без агню.

"Ты глянь. Вось чортаў Кукуруза! Так-такi навыдумляў усяго... на транзiстарах".

- Дер Штуль? - пытае раптам Валька.

- Дер Бляйштiфт, - адказваю я, i сам здзiўляюся, як складна атрымлiваецца. Яна ж запытала: "Слухайце, а як жа з вашай сакрэтнай справай?" - а я адказаў: "Усё ў парадку. Не хвалюйцеся".

Якая цудоўная нямецкая мова! Адно слова скажаш, i ўсё зразумела. Трэба будзе на наступны год папрасiцца ў школе ў нямецкую групу. Абавязкова. Выдатнiкам там стаць - раз плюнуць. Цяпер я разумею, чаму ўсе яны: i Валька, i Iгар, i Сашка - выдатнiкi.

I тут раптам бачу: за спiной Валькi стаiць у капiтанскай форме... Кныш. А каля яго - голы, у масцы i ластах, Бурмiла.

"Вермахт... Падарунак ад немцаў... Дваццаць жалезных... Сягоння ноччу..." - успамiнаю я, i ўсё ў мяне ўсярэдзiне пайшло, паехала ўнiз.

А Кныш падыходзiць да мяне i грозна кажа:

- Даме заўсёды трэба даваць месца! - i з усяе сiлы штурхае мяне ў грудзi.

- Толькi так! - чуецца голас Бурмiлы.

I я лячу, лячу, лячу - некуды ў бяздонне. Гоп - i прачынаюся.

Чорт ведае што прыснiлася.

I адразу я ўспомнiў, што мне трэба ехаць ноччу ў плаўнi. Калi "сягоння ноччу" - дык сягоння ноччу... I так мне зрабiлася маркотна, што i перадаць не магу.

Мацi не было - пайшла ў поле. Бацька з ранiцы на рабоце. Нiдзе нiкога. А тут яшчэ гэты сон... Не мог я сядзець у самоце. Да людзей мяне пацягнула. На вулiцу. Як добра, што ёсць усё-такi на свеце людзi!

Вунь галапузая суседская дзятва ў брудным раўчуку караблiкi пускае, а ўсё роўна, глянеш на iх - i лягчэй.

Зазiрнуў я ў двор да Рэняў. Дзед Варава сядзiць на прызбе i мянташыць касу.

"Эх, нiчога вы, дзед, не ведаеце, дзе зараз ваш даражэнькi ўнук Ява, падумалася мне. - Калi б вы ведалi, не сядзелi б так спакойна. А сёння ноччу невядома што яго чакае! Сапраўдная ваенная аперацыя. Можа, i страляць давядзецца. Эх!"

Праскочыў я паўз адчыненую фортку, каб не заўважыў мяне дзед (а то яшчэ, чаго добрага, распытваць пачне!).

Iду вулiцай.

"А можа, не прыедзе Кныш? Захварэе цi яшчэ што-небудзь. Усякае ж бывае. Але - не, наўрад. Такiя не хварэюць".

Насустрач Галiна Сiдараўна.

- Добры дзень! - прывiтаўся я цiхенька, а ў душы: "Бывайце, Галiна Сiдараўна! Можа, i не пабачымся больш..."

Iду далей.

I раптам...

- Чаго гэта ты нос павесiў? Зноў нешта ўтварыў? - пачуў я неспадзявана. Каля калодзежа з вядром стаяла Грабянючка i пазiрала на мяне насмешлiва. - I чаго ты адзiн? А дзе ж твой двоечнiк? Можа, пасварылiся?

Мабыць, трэба было сказаць ёй штосьцi рэзкае i ўедлiвае: "Не твая парасячая справа", але мне не захацелася так вось гаварыць, i я проста адказаў:

- Ён у Пясках, у цёткi.

- А ты, бедненькi, ходзiш i плачаш.

I зноў я ўстрымаўся ад абавязковага ў такiх выпадках: "Сама ты плачаш. Вытры лепей пад носам", а шчыра прызнаўся:

- Не плачу, але сумую.

Мае нязвыклыя адказы, мабыць, здзiвiлi i расчулiлi Грабянючку. Яна глянула на мяне са шчырым спачуваннем i сказала:

- Дык чаму ж ты да школы не прыходзiш, на спортпляцоўку? Мы там заўсёды ў валейбол гуляем i ў iншае.

- Ды-ы... - невыразна працягнуў я. I мне раптам вельмi захацелася расказаць ёй i пра востраў, i пра Кныша з Бурмiлам, i нават пра сон, якi мне сягоння прыснiўся.

Я ледзь утрымаўся. Калi б гэта была толькi мая таямнiца, дык я, пэўна, расказаў бы. Але - Кукуруза! Ён бы нiколi мне не прабачыў. Як цяжка часам быць верным сябрам!

А яшчэ я неспадзявана падумаў: "А цi ўмее Грабянючка танцаваць казачок?" I хоць я не ведаў, але чамусьцi вырашыў, што, мабыць, умее.

Пакуль мы гаварылi, яна апусцiла вядро ў калодзеж i цяпер пачала выцягваць. Я спачатку назiраў, потым у душы махнуў рукой: "А! Кукуруза ж усё роўна не бачыць!" - i сказаў:

- Давай памагу.

Яна нiчога не адказала, я ўзяўся таксама за ручку, i мы пачалi круцiць удваiх. Мы круцiлi так заўзята, што вядро гайдалася там, у глыбiнi, стукалася аб бярвеннi i чулася хлюпанне. Як вадаспад. Калi мы выцягнулi, вады было паўвядра. Мы глянулi адзiн на аднаго i засмяялiся.

- Давай яшчэ.

Мне было вельмi весела вось так удваiх круцiць корбу. Нашы рукi дакраналiся, мы штурхалi адзiн аднаго, а адзiн раз нават стукнулiся лбамi. I ўвесь час рагаталi. I стала шкада, калi вёдры ўжо былi поўныя. Яна ўзяла iх i пайшла павольна. Недзе ўнутры ў мяне варухнулася думка: трэба было б дапамагчы ёй, паднесцi хоць да варот. Але на гэта ўжо ў мяне не хапiла пораху. I я толькi моўчкi глядзеў ёй услед. I думаў, што на бязлюдным востраве я нi за што на свеце не жыў бы. Нават за матацыкл з каляскаю.

"Бывай, Ганька! Можа, мы i не пабачымся болей. I ты ўсё жыццё будзеш успамiнаць вось гэтую сустрэчу каля калодзежа... Ой! - успомнiў я раптам. Кукуруза ж скрыплiкаў прасiў прывезцi. А прадмаг вось-вось зачынiцца".

I тут нiбыта кiем стукнулi мне па галаве: "Ну-ну! У мяне ж грошай нi капейкi. А скрыплiкi дзевяць капеек сто грамаў. Што рабiць? Калi мама альбо тата прыедуць, дык прадмаг будзе зачынены".

Грабянючка ўжо ўваходзiла ў сваю фортку.

- Гр... Гр... Ганька! - паклiкаў я, мабыць, упершыню назваўшы яе па iменi.

Яна хiтнулася i ажно вылiла трохi вады ад нечаканасцi.

- Ганька, - падбег я да яе, - чакай! Ведаеш, пазыч мне дзевяць капеек. Мацi з работы прыйдзе, я адразу аддам.

- Навошта? - здзеклiва глянула яна на мяне. - На цыгарэты? Так? На цыгарэты?

- На якiя там цыгарэты! Вельмi трэба... Я на рыбалку на ноч iду. Кручкоў купiць, а то сельмаг зачынiцца.

- Толькi ў мяне дзевяцi няма, у мяне цэлых пяцьдзесят. Мацi на кнiжку дала. Ох, якая цудоўная кнiжка.

- Дык я здачу прынясу. Я хутка.

- Пачакай, я вынесу.

Карацей кажучы, скрыплiкаў я купiў, Грабянючцы здачу аддаў, а калi мацi прыйшла, i доўг вярнуў. Усё атрымалася добра. Нават не давялося доўга прасiць дзевяць капеек. Адразу дала. I на ноч адпусцiла. Вось што значыць быць добрым i выконваць усё, што мацi загадае!

Яшчэ i торбу прадуктамi напакаваў - нiбыта на месяц ў падарожжа iду.

I калi зайшло сонца, я рушыў. Па дарозе ў сенцах намацаў доўгую вяроўчыну, якой мацi бычка на выгане навязвае. "Хто ведае, можа, давядзецца звязваць, дык каб было чым", - падумаў я, адчуваючы пры гэтым халадок у жываце.

РАЗДЗЕЛ XIX

"Рукi ўгару!"

Кукуруза з вудачкай у руках тырчаў па пояс у вадзе каля берага. Тырчаў, мабыць, даўно, бо нават пасiнеў, як гусiны пуп, i ляскаў зубамi.

- Нечага сказаць, спяшаўся ты, як свёкар рукi мыць, - сярдзiта прамармытаў ён, але я заўважыў, што ён хавае радасную ўсмешку. Ён усё ж баяўся, што я не прыеду, i ўзрадаваўся, калi ўбачыў мяне.

Кукуруза выйшаў з вады i пачаў размахваць рукамi i прысядаць, каб сагрэцца. Потым запытаў:

- Ну як там? Што новага? Як мой дзед? Яшчэ ў мiлiцыю не заявiў?

- Ну што ты? Сядзiць сабе спакойненька i касу клепле. Пра цябе i не думае.

Кукуруза насупiўся. I я зразумеў, што яму непрыемна такое чуць. Яму, мабыць, здавалася, што ён ужо так даўно на гэтым востраве, а выяўляецца, што нiхто нават не заўважыў яго адсутнасцi.

- Ну i правiльна. I добра. Хутка наогул усе забудуць, што быў такi... I ўсё будзе ў парадку, - бадзёра гаварыў ён, ало ў голасе чуўся сум. Каму гэта хочацца, каб яго ўсе забылi!

Я выцягнуў кулёк са скрыплiкамi i працягнуў яму.

- О! Усё ж прывёз! Дзякуй! От засумаваў... - i ён адразу ўгрызся зубамi ў скрыплiк.

- Ну, а што ты рабiў? - запытаў я.

- Ды што, рыбу вось лавiў i проста так...

- Ну, а дзённiк свой ты хоць пiшаш?

- Не, не пiшу, - легкадумна сказаў ён, жуючы скрыплiк. - Кiнуў. Гэта ж тое самае, што ўрокi рыхтаваць. Цi для гэтага я на бязлюдны востраў запёрся?!

Я нiчога не адказаў: я ж ведаў, што там - у дзённiку.

- Слухай, давай у цуркi-палкi пагуляем. Я так даўно не гуляў! неспадзявана прапанаваў Кукуруза.

- А што, можна, - згадзiўся я.

I старыя стрэляныя качары, бяльматыя жабы, палахлiвыя чарацянкi i iншыя жыхары плаўняў упершыню, мабыць, у сваiм жыццi пачулi адчайнае i працяглае:

- Цуркi-палкi - накувалкi накую-ю-ю...

Да саменькага цямна гулялi мы з Кукурузай. Перасталi толькi тады, калi ўжо нi цуркi, нi нават палкi не вiдна было.

Яшчэ калi мы гулялi, чым цямней рабiлася, тым большы неспакой мяне ахоплiваў. Я, вядома, не хацеў прызнавацца Кукурузе, але з кожнай хвiлiнай нешта ўсё мацней муляла мне ўсярэдзiне. А калi зусiм сцямнела, я ўжо быў, як кажуць, гатовы: ледзь стрымлiваўся, каб не заляскаць ад страху зубамi.

- Ну, паехалi на Высокi, - сказаў Кукуруза. Ён выцягнуў з будана стрэльбу, зарадзiў.

Мы селi ў човен. Кукуруза на носе са стрэльбай. Я веславаў.

Ноч, як на тое, зноў была хмарная, без зорак, нiбыта нехта ахiнуў зямлю чорным радном.

- Значыць, план такi, - зашаптаў Кукуруза. - Я з ружжом, ты - з лiхтарыкам. Я кажу: "Рукi ўгору!", а ты ў гэты час свецiш лiхтарыкам i клiчаш: "Таварыш Вялiгура, заходзьце з правага боку! Мiкалай Iванавiч, заходзьце з левага!" Каб ён падумаў, што нас многа. Так нават сапраўдныя пагранiчнiкi робяць, калi затрымлiваюць шпiёна.

- А... што мы потым будзем рабiць? Калi затрымаем яго? - пацiкавiўся я.

- Як - што? Перададзiм у мiлiцыю таварышу Вялiгуру.

- Дык, значыць, ты свой востраў пакiнеш i не будзеш болей Рабiнзонам? Рассакрэцiмся ж усе.

Ох, i навошта я гэта казаў!

- Не, нi ў якiм выпадку! - катэгарычна зашаптаў Кукуруза. - Я застануся на востраве. А ты павязеш яго ў мiлiцыю.

Мне стала зусiм дрэнна. Я амаль не выпусцiў вясло з рук.

- Ды што... ды як... ды ну... -замармытаў я.

- Падумаеш! Павядзеш да мiлiцыянера, таварыша Вялiгуры, i ўсё.

- Ды Вялiгура ж будзе спаць, - амаль што плакаў я. - Што ж я ноччу адзiн з гэтым злодзеем рабiць буду? Ён жа мяне прыдушыць.

- Не бойся! Я табе дам стрэльбу. Потым прывязеш.

- Н-не трэба. Н-не давай! - цяпер ужо катэгарычна зашаптаў я. - Я стрэльбы баюся болей за Кныша. Неспадзявана стрэльне, заб'ю яго, i тады мяне расстраляюць.

Я ўжо канчаткова зразумеў, што ў Кукурузы нiякага плана не было. Ён усё прадумаў толькi да таго моманту, калi скажа: "Рукi ўгару!" - i Кныш стане, хiстаючыся, з паднятымi рукамi. А ўсё астатняе, атрымлiваецца, павiнен рабiць я. Чорта з два!

- Не! Так не будзе! Я адзiн Кныша не павязу, як сабе хочаш.

- Ну добра ўжо! Да вёскi разам павязём, а тады я вярнуся. Нюнi распусцiў! Не ведаў я, што ты такi баязлiвец.

Мне зрабiлася сорамна. Кукуруза ўсё ж быў значна смялейшым за мяне. Бач, як трымаецца ўпэўнена!

Мы прысталi да Высокага вострава. Хвiлiны дзве сядзелi ў чоўне цiшком, затаiўшы дыханне, - прыслухвалiся. Нiчога нiдзе нi гу-гу. Бурмiлы няма (не вiдна чоўна). Паслухаў усё ж Кныша, застаўся дома, каб не перашкаджаць...

Зашылi мы свой човен у чарот, замаскiравалi. Самi залезлi ў карчы на беразе - я па адзiн бок сцежкi, што да азярца вядзе, Кукуруза - па другi. Цяпер нам заставалася адно - чакаць, доўга чакаць, магчыма, нават усю ноч ажно да свiтання, пакуль Кныш не прыедзе.

- Спаць нельга. Нi хвiлiны. Бо як пачнём носам кляваць, размякнем, будзем, як мокрыя куры, i нiчога не атрымаецца, - цiха сказаў Кукуруза.

- Твая праўда, - уздыхнуў я. Мне ўжо цяпер хацелася спаць.

Я шырока раскрываў вочы, узiраўся ў цемру, у якой ледзь-ледзь можна было разгледзець абрысы чаратоў, але вочы самi па сабе закрывалiся i даводзiлася раз-пораз працiраць iх.

Мабыць, няма нiчога больш цяжкага, чым не спаць, калi хочацца спаць. I, мабыць, няма больш доўгiх хвiлiн за гэтыя хвiлiны соннага чакання ў цемры.

- Не спi, бо праваронiм, - шыпiць з карчоў нябачны Кукуруза.

Калi б ён ведаў, як хочацца мне праваронiць! Ды хiба з iм праваронiш, з такiм упартым! Няўжо ён i сапраўды не баiцца?

Маё ўяўленне малюе страшныя праявы. Кныш, выскалiўшы па-звярынаму зубы, б'е мяне вяслом па галаве, потым кiдае ў рэчку, я глытаю ваду, задыхаюся-задыхаюся, трава аблытвае мяне i... Мне нават i на самай справе стала цяжка дыхаць. I навошта мы ўблыталiся ў гэтую справу? Сапраўды, хто ведае, што можа здарыцца? А што, як здарыцца нешта падобнае да таго, што мне зараз уявiлася? Яшчэ добра, калi знойдуць нашы целы. Тады будзе гучнае пахаванне, з музыкаю, з прамовамi. Хаваць будзе ўся школа, усё сяло. Усе будуць плакаць! Грабянючка, размазваючы па шчоках слёзы, будзе гаварыць: "А я ж бачыла яго напярэдаднi. Ён быў такi добры, такi сцiплы - дапамагаў мне выцягваць вядро з калодзежа. I Ганькай называў. Я яшчэ яму дзевяць капеек пазычыла. Каб ведала - я яму i ўсе пяцьдзесят аддала б. Якi быў хлопец!"

Мне зрабiлася так шкада самога сябе, i я здаўся сабе такiм няшчасным, што ў горле ажно зашчымела.

Але Кукуруза нiчога гэтага не разумее. Ён зноў шыпiць з карчоў:

- Не спi!

I я трагiчна шапчу ў адказ:

- Ды не сплю я, не сплю, чаго ты!

Час iдзе. Цi гэта вочы да цемры прывыклi, цi святлее навокал, але ўжо лепей вiдаць чараты, i на вадзе водблiскi, i клубяцца ў небе хмары. А можа, гэта ўжо свiтае? Таму што ў мяне такое ўражанне, што сядзiм мы тут цэлую вечнасць.

I раптам - нiбыта нехта ўдарыў мяне ў грудзi нечым вострым. З цемры вынырнуў човен. Ён плыў проста да вострава. Блiжэй, блiжэй. У чоўне вяслуе грозная постаць.

Сэрца ў мяне звiсла на тоненькай нiтачцы - вось-вось парвецца. I тут у карчах клацнуў курком Кукуруза i адрывiста-басавiта крыкнуў:

- Р-рукi ўгарр-ру!

Я забыў пра лiхтарык, забыў, што менавiта мне трэба крычаць, i ў панiцы праверашчаў:

- Дзядзька мiлiцыянер, туды! Дзядзька мiлiцыянер, сюды!

I зацiх, бы спалохаўся ўласнага голасу. "Ой, што ж гэта мы робiм! Што мы робiм! Ён жа яшчэ нiчога шпiёнскага не зрабiў, а мы ўжо: "Рукi ўгару!" Ой, што ж гэта будзе!"

- Рукi ўгару! Рукi ўгару! - зноў, але ўжо не так басавiта, паўтарыў Кукуруза i таксама разгублена замаўчаў.

Нейкi момант панавала цiшыня, потым...

- Га? - нiбыта недачуўшы, запытала грозная постаць.

I... нешта глуха ўдарылася аб зямлю - гэта выпала з Кукурузавых рук стрэльба. А я шырока разявiў ад здзiўлення рот. I толькi цяпер успомнiўшы пра лiхтарык, сцiснуў яго рукою.

Перад намi стаяў... дзед Варава.

- Дзед, гэта вы? - плаксiвым, разгубленым голасам запытаў нарэшце Кукуруза.

- Ды я ж, я, - гаварыў дзед, вылазячы на бераг. - Не пазналi, жаўтаротыя?..

Мы маўчалi. Кукуруза, вiдаць, чакаў i баяўся дзедавых роспытаў - чаму падмануў, што iдзе да цёткi ў Пяскi, дзе быў, што рабiў, чаму гэтае - "рукi ўгару"... Але дзед моўчкi замаскiраваў свой човен у чаратах i нi аб чым не пытаўся, нiбыта ён усё чыста ведаў. У такiх выпадках найлепш самому пра што-небудзь пытацца.

I Кукуруза нарэшце насмелiўся:

- Дзед, а як вы тут апынулiся?

- Тапiцца ехаў. З гора. Што ў мяне вось такi ўнук шалапутны.

- Ды не жартуйце, дзед.

- От, цiкава мне з табою жартаваць.

- Ну, скажыце, дзед, - канючыў Кукуруза.

- Ты ж мне збрахаў, навошта ж мне праўду казаць.

- Ды я... - запнуўся Кукуруза. Бо што тут скажаш?!

- Эхе-хе, - сумна ўздыхнуў дзед. - Куды ж я мог ехаць! Цябе, дурнiка, шукаў... Гэта ж узяў я сваю стрэльбу чысцiць. У нядзелю адкрыццё палявання. Вырашыў i тваю пачысцiць. Думаю, хоць ты i двоечнiк, а шкада - усё роўна ж з цябе трэба паляўнiчага зрабiць. Кiнуўся, няма тваёй стрэльбы. Туды, сюды няма. Няўжо, думаю, хто ўкраў?! Потым глянуў - набояў амаль што палавiны няма (яны ж у мяне, дурнiк, палiчаныя). Пачаў здагадвацца. Тым больш, бачу я, i ватоўкi няма, у якой ты са мною на паляванне хадзiў. Але ўсё ж рашыў праверыць. I пайшоў ажно ў Пяскi да цёткi Ганны... Вось так ты мае старыя ногi шкадуеш! Туды сем кiламетраў, назад сем. Там цябе, ведама, не знайшоў. Ганне нiчога не стаў казаць, каб не хвалявалася. Ну, думаю, няйначай як у плаўнi збег хлопец, чортава душа. Я i сам туды яшчэ малым уцякаў, як бацька даў дыхту за разбiты глечык. Знаю... Прыйшоў я з Песак - ужо вечарэла. Лепей бы на ранiцу пошукi адкласцi, ды на душы неспакойна: "Ужо два днi той жаўтароцiк адзiн у плаўнях (бо ж дружка твайго я бачыў), а я, стары дурань, i вухам не вяду. Можа, ён галодны, можа, бог ведае што з iм. Усё-такi плаўнi - не жартачкi. Чым дома сядзець, думаю, дай лепей паеду пашукаю.

I паехаў. Калi б не гэтае "рукi ўгару", мабыць, стары да ранiцы па плаўнях сноўдаўся, як вадзяны. Вось так...

Кукуруза ўсяго мог чакаць: што дзед будзе лаяцца, што нават надзярэ вушы, як некалi. Але што дзед будзе гаварыць так проста i шчыра, ён, мабыць, не думаў. Ён пасумнеў i замаўчаў.

- Эх, няўжо я памру i не пабачу, як з цябе чалавек атрымаецца? - з болем сказаў дзед.

- Не кажыце так, дзед, не памрэце вы, - спалохана пiскнуў Кукуруза.

- А ты што думаў - дзед вечны? На дзевяты дзесятак ужо павярнула. Вось-вось - i ў ямку старчаком. Ужо нядоўга...

- Я, можа, нават раней за вас памру. Вунь, памятаеце, як у мяне чыр на назе быў i тэмпература сорак... Так што не кажыце.

- Э, сынок, маладыя могуць памерцi, а старыя мусяць памерцi... Так ужо вядзецца. I не трэба ў гэтым змагацца. Лепш у чым iншым...

Запанавала маўчанне. Вiдаць, майго сябра канчаткова збянтэжылi i расхвалявалi дзедавы словы. Ды i мяне таксама. Нiколi я не бачыў дзеда такiм. Заўсёды ён бурчаў, лаяўся, нават у карак мог даць, а тут... Эх, лепей бы ён нам вушы паабрываў!..

- Дзед! - жаласна прамовiў Кукуруза. - Вы не кажыце маме. Я вас прашу. Га, дзед?

- Дык што ж казаць? Няма чым радаваць.

- Я вучу граматыку, вучу, чэснае слова. I дыктант напiшу.

- Пабачым...

- Вы думаеце, мы тут жарты строiм? Мы тут... мы тут...

- Ды бачу - сочыце за некiм. За кiм гэта?

- За Кнышом.

- Огго! Чаго раптам?

Кукуруза хацеў усё паяснiць, але тут дзед прыставiў далонь да вуха i цiха сказаў:

- Цыць!.. Потым... Плыве... Хавайцеся, хлопцы, хутчэй, пабачым, у чым тут справа.

Мы прыцiхлi. А дзед ступiў толькi адзiн крок да карча i - нiбы растварыўся ў цемры. Прайшла хвiлiна, дзве, а можа, i болей. I толькi пасля мы ўбачылi са стругi выплыў човен. Як дзед Варава змог пачуць яго, не даўмею. Вось што значыць - стары паляўнiчы.

Човен прыстаў да берага.

З чоўна вылез Кныш.

Нешта дзынькнула, упаўшы на зямлю. Кныш прамармытаў нешта, падняў, пайшоў па сцежцы.

Ён так блiзка прайшоў каля мяне, што мне здалося, быццам ён вось-вось зачэпiцца за маю нагу, i я хуценька падцягнуў яе пад сябе.

У адной руцэ Кныш трымаў вялiкi жалезны лом, а ў другой - вядро i друшляк, тое металiчнае з дзюрачкамi, праз што варэнiкi i галушкi працэджваюць.

Каля азярца Кныш паклаў лом на зямлю, зняў чобаты, зайшоў па калена ў ваду i пачаў друшляком нешта збiраць з паверхнi азярца i абтрасаць у вядро.

- Гайда, хлопцы! - шапнуў дзед i, выйшаўшы з карчоў, гучна кашлянуў:

- Кахi, кахi!

Ад неспадзеўкi Кныш падскочыў, паслiзнуўся - шубоўсь! - i сеў у ваду. Толькi галава з вады тырчыць i круцiцца ва ўсе бакi разгублена.

- Памагай бог, чалавек добры, - спакойна прамовiў дзед. - Што гэта вы тут робiце?

- Ку-купаюся! - дурнавата выскалiўся Кныш i пачаў нязграбна падымацца.

- З друшляком? Зразумела!.. А бярыце, хлопцы, яго чобаты, ломiк арыштаваны ён. Павязём у сяло - там разбяромся.

- Ды што вы, дзядуля!.. Ды што вы, далiбог! - замармытаў Кныш, вылазячы з вады. - Вось жартуюць! Гы-гы! Вось жартуюць!

- Давай-давай! - падвёў голас дзед.

- Ды ну, чэснае слова! Ды ну, што вы такое кажаце!

- Лезь, кажу, у човен сам! Бо звяжу!

- Ды пастойце, дзед! Я ўсё раскажу! Усё чыста! Невiнаваты я... Далiбог! Гэта ўсё яна! Турма народаў! Гэта ж як пачула пра той лябулiс, ну, як смала прычапiлася: "Дастань ды дастань, яно пойдзе на рынку". Як з нажом да горла прыстала. Што ты зробiш! Няхай ужо, думаю, каб адчапiлася, дастану трошкi. Паехаў. А атрымлiваецца, па-першае, яно яшчэ не ўзнiкла, а, па-другое, мiкраскапiчнае. Як ты тым, мiкраскапiчным, таргаваць будзеш? Ну хоць дамоў не вяртайся! Вы ж не ведаеце маю бабу... Вырашыў я ёй нацягаць з вады якой iншай дрэнi, каб толькi не чапiлася (хiба яна разбярэ?). Падмануў яе, сам свядома падмануў. Не хацеў жа чапаць, калi ўжо вучнi такую добрую справу робяць. Думаў, усё. Абышлося! I гандаль iдзе, i я спакойны. Але няшчасны мой лёс. Учора вось дазналася яна пра ўсё. Божа, што было! Хоць перахрысцiся ды ўцякай. "Ты, крычыць, злачынец, ты, крычыць, падсудны! Я ж, можа, людзям якой шкоды нарабiла. Калi мне сапраўднай не прынясеш - са свету зжыву!" Ну што мне рабiць? Ну, зразумейце, дзед, хiба ж я хацеў? Далiбог! Адпусцiце, калi ласка.

Кныш замаўчаў, хлiпаючы.

Мабыць, дзед расчулiўся - засапеў i захекаў.

- Ой, дзед, выкручваецца ён! Як вужака! - крыкнуў Кукуруза. - Яны тут з Бурмiлам... у акваланзе для падводнага плавання... цэлае лета...

- Спецыяльна ў Кiеве купiлi. Мы самi бачылi, - падхапiў я. - Заданне ў iх нейкае... ад вермахту... Мабыць, фашысцкi архiў з дна дастаюць. Як у Чэхаславакii.

Кныш ажно сцiснуўся ўвесь.

- Ды што вы, хлопцы! Што вы! Ды баранi божа! Якое там заданне! Такое прыдумалi, далiбог!

- А што ж? - запытаў дзед.

Кныш трошкi памаўчаў, потым раптам горача загаварыў:

- Ды знаеце, ды мы якраз, дзед, i пра вас думалi. Хацелi падаруначак вам зрабiць. Хоць вы i не п'еце, але ж на свята чарачку можаце... Хi-хi! Гэта ж, знаеце, даведаўся я, што ў вайну немцы тут спiрт патапiлi. Дваццаць, кажуць, канiстр ляжыць. Герметычныя, што iм зробiцца. Дык вось думаем падняць. Толькi ж вы, дзед, калi ласка, нiкому-нiкому. Мы вам па дружбе дадзiм. Нават i не думайце адмаўляцца. Гэта ж такая справа! Во якая! Хi-хi!..

Кныш засмяяўся дробненькiм подлым смехам. Але смех адразу i абарваўся. Па дзедавым настроi Кныш зразумеў, што смяяцца няма як.

- Зразумела, - сурова сказаў дзед. - А ломiк гэты навошта ўзяў?

- Ды проста так... проста... - замяўся Кныш.

- Хацеў усё зруйнаваць? Каб сляды замесцi? Каб усё сплыло? Маўляў, стыхiйная бяда? Так? - у голасе дзеда звiнела металiчная нянавiсць.

- Вось баба праклятая... - пачаў Кныш, але дзед перапынiў яго:

- Годзе ўжо! Сядай! Паехалi!

- Ды, дзед, - плаксiва пачаў прасiцца Кныш. - Ды мы ж з вамi суседзi. Што вам - больш за ўсiх трэба? Я ж нiчога не зрабiў, не паспеў жа! Адпусцiце!

- Якiя мы суседзi! - як адсек дзед. - Ты зусiм на iншай планеце жывеш! I не пнiся суседзiцца з людзьмi. Паехалi!

Кныш згорбiўся i, як пабiты сабака, паслухмяна пайшоў да чоўна.

А калi ўжо мы адплывалi, дзед Варава, нi да кога не звяртаючыся, цiха сказаў:

- А той спiрт партызаны яшчэ ў сорак трэцiм вылавiлi. Для шпiталя. Трэба было ў старэйшых распытацца, перад тым як у ваду лезцi.

РАЗДЗЕЛ

апошнi, заключны

Так i закончылiся прыгоды Рабiнзона Кукурузы на бязлюдным востраве каля вёскi Васюкоўкi.

Наступны пасля той ночы дзень быў спаўна насычаны выключнымi падзеямi.

З ранiцы прыехаў прафесар Дудка, кiраўнiк кiеўскiх юннатаў, а разам з прафесарам карэспандэнт пiянерскай газеты.

Прафесарам Дудкай аказалася маладая прогожая жанчына ў моднай сукенцы з кароткiмi рукавамi i модных басаножках.

Прафесар Дудка паглядзела на глабулус i сказала, што гэта "цудоўны штамб хларэлы" (менавiта так яна i сказала), што яна абавязкова скажа пра яго ў дакладзе ў сваiм iнстытуце, што гэта вялiкi поспех, i горача пацiснула руку спачатку Фарадзеевiчу, а потым усiм юннатам.

Фарадзеевiч ажно свяцiўся ад радасцi (дарэчы, у гэты дзень выпiсалася з бальнiцы яго жонка). Юннаты таксама свяцiлiся (карэспандэнт абяцаў напiсаць пра iх у газеце). Потым Фарадзеевiч пры ўсiх абняў нас з Явам, пацалаваў i сказаў:

- Калi б не вы - усё б загiнула. Дзякую, сябры мае, дзякую!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

А неўзабаве ў клубе адбыўся таварыскi суд. На сцэне стаяў засланы чырвонай тканiнай стол, за якiм сядзелi старшыня калгаса Iван Iванавiч Шапка, члены праўлення, Явава мама-дэпутат, дзед Варава, дзед Салiвон i Галiна Сiдараўна.

Збоку на лаве падсудных разам сядзелi насупленыя Кныш з Кнышыхаю i трохi ў баку ад iх ашаломлены Бурмiла.

Мы выступалi як галоўныя сведкi абвiнавачання. I ўся зала дружна смяялася, калi Ява расказваў, як ён утапiў човен...

Палова вёскi выступiла на гэтым таварыскiм судзе. I ўсе гаварылi пра тое, што той, хто дбае толькi пра ўласную скуру i сваю кiшэню, не варты добрага слова (гэта сказала Галiна Сiдараўна).

...Што ён "унутраны дыверсант" (гэта сказаў дзед Салiвон).

...I калi ён можа прадаць за капейку сваё сумленне, гандлюючы iм на рынку, то за добрую цану ён i бацькаўшчыну не пашкадуе (гэта сказаў камсамолец Рыгор Кучарэнка).

...Але нiчога, цяпер яны будуць ведаць, што думае пра iх уся вёска (гэта сказаў Iван Iванавiч Шапка).

Шумны быў сход.

А пасля сходу да нас падышоў Грышка Бардадзiм i сказаў:

- Малайцы, хлопцы.

I ляпнуў сваiмi граблямi па патылiцы спачатку мяне, потым Яву.

I вось ужо за плячамi лета, бесклапотныя вакацыi. Зноў парта, зноў у кожную сорак пятую хвiлiну званок, зноў: "Хто не выканаў дамашняе заданне, паднiмiце руку!", "Iдзi да дошкi!". Будзённае жыццё колiшняга пятага, цяпер шостага "Б".

Я сяджу на сваiм звычайным месцы каля акна, гляджу, як гойсае па падворку наш Сабакевiч, i думаю...

Я думаю пра Кнышоў - кажуць, яны прадаюць сваю новую хату i едуць некуды на Харкаўшчыну. Напэўна, загаварыла ў iх сумленне пасля суда. Можа, там, на Харкаўшчыне, i людзьмi стануць.

Вунь Бурмiла нават пiць перастаў i браканьерскае прычындалле паламаў i павыкiдваў.

I яшчэ я думаю (не ў першы раз): "Чаму ўсё ж Кукуруза высадзiўся на той востраў, што знаходзiцца каля Высокага? Выпадкова? Збег абставiн? Цi, можа, спецыяльна?"

Я ўжо задаваў яму гэтыя пытаннi.

Маўчыць. Толькi ўсмiхаецца...

Раптам думкi мае перапыняе голас Галiны Сiдараўны:

- Рэнь, да дошкi.

I я адчуваю, як мой правы локаць падскоквае ўгару - гэта ўстае, падымаючы века парты, мой сусед. Мой сусед i сябар Ява (колiшнi Кукуруза). А як жа, ён напiсаў дыктант i таксама перайшоў у шосты клас.

Цэлы жнiвень мы рыхтавалiся ўдвух. Не скажу, што гэта было цiкава, цiкавей, напрыклад, чым гуляць у футбол, у цуркi-палкi цi лавiць рыбу... Але хто сказаў, што для сяброў трэба рабiць толькi тое, што цiкава?

На дыктант я пайшоў таксама разам з Явам. Галiна Сiдараўна адразу зразумела, чаму я прыйшоў, i сказала:

- Сядай i пiшы, гэта табе таксама карысна.

I вы ведаеце, я напiсаў горш за Яву. Ён зрабiў толькi дзве памылкi, а я тры. Недарэмна ён, чарцяка, браў з сабою "Граматыку" на бязлюдны востраў.

I вось цяпер стаiць ён каля дошкi i ўпэўнена пiша сказы. I нi разу не памылiўся. Дарэчы, я ведаю, што ў кнiзе "Рабiнзон Круза" ў яго ляжыць паперка з адным адрасам. Наўрад цi хто-небудзь стаў бы зберагаць адрас проста так, не думаючы яго выкарыстаць.

Адным словам, граматыка майму сябру, як кажуць, яшчэ i асабiста патрэбна. Выдатнiцы непiсьменны лiст не напiшаш. Лепей адразу ў палонку галавой.

- Малайчына, Рэнь, сядай! - кажа Галiна Сiдараўна.

I мой сябар, разамлелы ад гордасцi, павольна iдзе на месца. Сеўшы за парту, Ява некалькi хвiлiн маўчыць - пакуль не ўцiхнуць пачуццi, выклiканыя пахвалой настаўнiцы. Потым схiляецца да мяне i шэпча:

- Дык што, выпрабуем?

- Давай, - кажу я.

Мы нахiляемся i засоўваем галовы пад парту. Ява вымае з-за пазухi плоскую бляшанку з-пад цукерак, з якой тырчаць розныя вiнцiкi, шпунцiкi i дроцiкi. Гэта вынайдзенае намi механiчнае прыстасаванне для расшпiльвання гузiкаў. Афiцыйнай назвы ў яго яшчэ няма, таму называем яго проста - "штукакенцыя" (не "штука", не "штукенцыя", а менавiта "штукакенцыя", бо кожнае вынаходства абавязкова павiнна мець сваю назву). Дзеянне "штукакенцыi" даволi простае: прыкладваеш да гузiка, нацiскаеш на кнопку - i гатова. Толькi спачатку трэба, вядома, завесцi спружыну. I вось Ява бярэ i пачынае заводзiць. Вядома, гэта не на транзiстарах, але...

- Крракк!.. - раптам звонка на ўвесь клас клацае спружына i, выскачыўшы з каробкi, б'е знiзу Сцёпу Карафольку, якi сядзiць перад намi. Карафолька ўскрыквае.

- У, расцяпа! - сiплю я на Яву.

Але позна. Як гром з неба, раздаецца над намi гнеўны голас Галiны Сiдараўны:

- Заўгародны i Рэнь, што ў вас такое?..

Чырвоныя, як мак, вылазiм мы з-пад парты.

Навучальны год пачаўся...